Lesbók Morgunblaðsins - 01.05.1999, Blaðsíða 17

stúlkur í allan sannleika um þær sjálfar. (Það
er athyglisvert að þetta virðist viðtekið mynst-
ur í víðlesnum heimspekibókum fyrir unghnga.
í bók Jostein Gaarder, Veröld Soffíu, er það
líka eldri heiTa sem leíðii- unglingsstúlku inn í
leyndardóma heimspekinnar.) Með því að end-
ursegja goðsögurnar vill Gunnar segja stúlk-
um að allt sem hafi verið talið konum til lasts
beri í raun að telja þeim til tekna. Þar sem áð-
ur var mínus fyrir framan skilgreiningu á kyn-
ferði er settur plús og öfugt.
Hinar hefðbundnu kenningar um kynjamis-
mun byggja á skynsemishyggju Aristótelesar.
Gunnar Dal snýr tvíhyggju hefðbundnu kenn-
inganna við og því má með réttu segja að kenn-
ing hans um eðli kvenna byggi á andskynsemis-
hyggju. Sú gagnrýni skynsemishyggju sem hér
birtist á sér langa sögu. Forverar frá 19. öld eru
Schopenhauer og Nietzsche. Enginn þessara
höfunda hefur þó gengið jafn langt og Gunnar
og bókstaflega snúið tvíhyggjunni við og gerst
postuli hins kvenlega innsæis og fordæmt karl-
lega skynsemi. Það er vel meint og kenningin er
konum velviljuð. Gunnar Dal, „einn ástsælasti
hugsuður þjóðarinnar", (tilvitnun í bókarkápu)
sýnú’ sig sem sannur kvennavinur sem segir
ungum stúlkum hvað þær eru kyn(ngi)magnað-
ar og ávítar karlþjóðina fyrir flest sem hefur
misfarist í menningu okkar.
Náttúran: búktalari konunnar
En hvers eðlis er nú eðli kvenna? Bókin sem
er í formi dagbókar fermingarstúlkunnar Guð-
rúnar hefst á innfærslunni: „í dag varð ég
kona. í dag hafði ég í fyrsta sinn á klæðum"
(bls. 13). Það myndi að sjálfsögðu engin ferm-
ingarstelpa tjá sig með svo hátíðlegum hætti
um þennan viðburð í lífí sínu. Orðfæri
stúlkunnar bókina á enda er langt frá því að
geta talist eðlilegt fyrir stelpur á hennar aldri.
Engu að síður er stúlkan í lýsingu Gunnars
holdgerving kveneðlisins því náttúran talai-
beint í gegnum líkama hennar. Náttúran er
nokkurs konar búktalari stúlkunnai’ vegna
þess að kveneðlið er í beinum tengslum við
náttúruna og jörðina. Náttúran talar gegnum
líkama hennai’ og hún hefur heilmikið að segja:
„A rauða tímabilinu tengist konan sjálfri upp-
sprettu lífins, [hún] ... er í snertingu við undur
sköpunarverksins. Hún þarf aðeins að hlusta.
Hún er í þjónustu lífsins." (bls. 13). Það er ekki
nóg með að konan sé þjónn lífsins, heldur
stjórnar náttúran henni og umbunar eða refs-
ar. Vei henni ef hún svíkur líkamann og
kveneðlið með því að lúta ekki valdi þeirra.
Hvað þá ef hún fer á skjön við kveneðlið eins
og nornir gerðu samkvæmt sýn Gunnars, en
hann leiðir að því getur að þær kunni að hafa
verið eiturlyfjaneitendur fortíðar. Þrátt fyrir
þessa sérvitringslegu túlkun á nornum vill
Gunnar ekki afskrifa dulúðleika kvenna. Nei,
„það er nefnilega völva í hverri konu“ og svo
bætir hann við í ísmeygilegum gamla-frænda-
tón, „sérstaklega meðan hún er ung“ (bls. 182).
Vegna þess að konur fæða böm eru þær fyrir
tilstilli þjáningarinnar að mati Gunnars í beinu
sambandi við frum-und lífsins. Sársaukareynsl-
an gerir að hans mati að verkum að konur skilja
alvöru lífsins. Körlum er fyrirmunað að skilja
hana. Konur sem hlýða ekki kalli kveneðlisins
geta líkast til ekki orðið jafndjúpar og hinar sem
öðlast hið ,kvenlega innsæi“. Það er ekki nóg
með að Gunnar haldi fast í hefðbundna líffræði-
lega eðlis- og tvíhyggju. Hann sekkur líka á
bólakaf í mæðrahyggju, sem gamla mæðra-
hyggja Kvennalistans fölnar í samanburði við.
Það er ekki nóg með að „eðli lífsins“ sé „eðli
móðurinnar" (bls. 43), heldur er það líka eðli
Maríu meyjar. Mæðrahyggja öðlast nefnilega
kii-kjulegan grundvöll í meðfórum Gunnars.
Konur eiga að ræsta heiminn
Guðrún sem er íhugul stúlka á þröskuldi
fermingarinnar veltir að sjálfsögðu fyrir sér
guðdóminum og kirkjunni. Gunnar lætur Guð-
rúnu komast að því að hún trúi á heilagan anda
og að henni finnist Páll Postuli úrvals maður.
Hún aðhyllist ekki einungis kirkjuna heldur
líka, eftir nokkra umhugsun, sjálfa Þjóðkirkj-
una. Maður spyr sig hvers vegna í ósköpunum
hann láti stúlkugreyið játast ákveðnum stofn-
unum eins og Þjóðkirkjunni (það vantar bara
að hann láti hana velja stjórnmálaflokk líka).
Þetta getur vart verið annað en markaðssetn-
ingartækni. Bókin á að verða tilvalin gjöf fyrir
fermingartelpur. Að vísu færir Gunnar önnur
rök fyrir því að Guðrún styður Þjóðkirkjuna.
Karlar hafa svert hinn upprunalega boðskap
kirkjunnar og nú er það hlutverk kvenna eins
og Guðrúnar að gerast ræstingakonur sem
,,þvo[i] þessi óhreinindi burtu“ (bls. 173).
Karlar eru blórabögglar
Raunin er sú að karlar eru blórabögglar
samkvæmt mannkynssöguskoðun Gunnars.
Karlar hafa lengst af stjórnað og ráðið ríkjum
sem gerir þá ábyrga fyrir því sem hefur mis-
farist í menningu okkar. Gunnar vill hins vegar
gera eðli karlsins ábyrgt. Karlar hafa alltaf
sóst í völd og vilja bara vera „boss“ eins og
Gunnar skrifar. Karlmanninum tekst ekki að
ráða niðurlögum „drekans illa, kai’lmannsins í
sjálfum sér“ (bls. 179). Það hvarflar samt ekki
að höfundi að karlar gætu hugsanlega breytt
eðli sínu. Öðru nær því Gunnar efast um rétt-
mæti þess að afneita eðli sínu (bls. 176). Hver
ætli banni það? Ekki fæst svar við því. Hugs-
anlega er það náttúran því þessi skipting kyn-
hlutverka sem hér er dregin upp mynd af virð-
ist vera náttúrulögmál. Gunnar sér ekki þörf á
að losna úr viðjum tvíhyggjunnar sem njörvai’
niður karleðlið með þessum hætti. Honum
nægir að skipta út einsýni karla fyrir innsæi
kvenna. Að vísu ætlast hann ekki til að konur
taki völdin í sínar hendur. Konur eru verurnar
sem ásælast ekki völd. Valdabrölt er bara fyrir
karla. Konur eru líka blessunarlega lausar við
rökhugsun sem er karllegs eðlis. I einum kafla
bókarinnai- þar sem Guðrún virðir bræður sína
fyrir sér þar sem þeir brjóta heilann yfir ljóða-
gerð stillir Gunnar upp andstæðum karlegrar
rökhugsunai’, sem hann segist eirikennast af
„flatarmálshugsun" - hvað er nú það?- og „orð-
greiningarheimspeki" og hins kvenlega innsæ-
is Guðrúnar (bls. 56).
Hin þögla viska kvenna
Guðrún hristir höfuðið yfir bræðrum sínum
sem henni fínnst skorta raunverulegan skiln-
ing. Það gegnir öðru með hana og köttinn
hennar sem hún strýkur í sömu andrá: „Eg skil
hann og hann skilur mig“ (bls. 57). Vitaskuld
þegja báðar, stelpan og málleysinginn, en
Gunnar telur, eins og Aristóteles forðum, að
„hógvær þögn sé höfðuðdjásn kvenna.“ Það
kemur gleggst fram í lýsingu hans á móður
Guðrúnar sem brosir og „segir ekki neitt“. Og
Gunnai- heldur áfram: „Allar ræður hennar eru
verk. Allar dýpri hugleiðingar hennar birtast í
augnatilliti, fasi og látbragði. Móðir mín er vit-
ur. Hún er of vitur til þess að nokkur taki eftir
því hvað hún er vitur“ (bls. 134). Mætti ekki
álykta út frá þessum órum um þögla visku
kvenna að það ætti að fyrirskipa konum að
þegja í guðshúsi (og annars staðar) eins og
kveðið var á um í lögum kirkjunnar fyrr á öld-
um?
Skilaboðin til markhóps fermingarstelpna
eru augljós: Þær eiga ekki að sækjast eftir
völdum. Líklegast eru þær því ekki hæfar í
stjórnmál, eins og Hegel segir. (í besta falli
gætu þær orðið fí’iðarenglar stjórnmálanna.)
Þær eiga að forðast rökhugsun og stóla á inn-
sæið (annars refsar líkaminn þeim). Þær eiga
að bjarga kirkjunni (væntanlega neðan frá) og
snúa heiminum til betri vegar. Gunnar segir
þeim að vísu ekki hvernig þær eigi að gera það.
Líkast til með því að gera ekki neitt. Einungs
með því að vera það sem þær eru, strjúka kisu,
horfa út um gluggann, hugsa sitt, velkjast í
eigin visku og „dansa“, en síðasta dagbókar-
innfærsla Guðrúnar er eimitt „og ég ætla að
dansa“ (bls. 191).
Arislóleles á haus
Þótt andskynsemishyggja Gunnars Dal sé
ótæk, er virðingarvert að benda á gildi um-
hyggju fyrir lífi og náttúru. Ennfremur er mikil-
vægt að sýna fram á vitsmunalegt inntak innsæ-
is, tilfinninga og líkamlegra kennda. Það hafa
fleiri heimspekingar, eins og t.d. Nietzsche gert.
Hann var postuli hinnar „stóru skynsemi" hug-
ar og líkama. Heimspekingar þurfa að mati Ni-
etzsche að sameina hina ólíku þætti mannlegrar
skynsemi. Ágallinn við andskynsemishyggju
Gunnars Dal er að hún er rigbundin á klafa
hinnar löngu úreltu kynbundnu tvíhyggju nátt-
úru og menningar, líkama og skynsemi. Vegna
þess að honum láist að hefja sig upp yfir tví-
hyggjuna eru konufræði Gunnars Dal aristótel-
ísk kynjakenning á haus. í borgríki Aristóteles-
ar bjuggu frjálsir karlar sem voru skynsemis-
verur og konur sem voru síðri að skynsemi, auk
barna og þræla. I heimi Gunnars búa karl-
rökrembur og kvendulspekingar. Rökhæfni er
ein tegund greindar, en innsæi og næmi fyrir líf-
inu, öðru fólki og náttúrunni er önnur tegund
greindar. Saman mynda þessar mismunandi
tegundir gi-eindar, og fleiri til, mannlega skyn-
semi sem ætti sem betur fer að vera á færi allra,
óháð því hvort við erum konur eða karlar.
Heimildir:
Gunnar Dal, í dag varð ég kona, Bókaútgáfan Vöxtur, 1997.
Aristóteles, Siðfræði Níkomakkosar, í þýðingu Svavars Hrafns
Svavarssonar, Hið íslenska bókmenntafélag, 1995.
Sami höf., De Generatione Animalium og Stjómskipunin, í: The
Basic Works of Aristotle, New York: Random House, 1941.
Thomas Walter Laqueur, Making Sex: Body and Gender from
the Greeks to Freud, Cambridge: Harvard University Press,
1990.
Susan Moller Okin, Women in Westem Political Thought, Pr-
inceton: Princeton University Press, 1979.
Jean-Jacques Rousseau, Émile ou De l’éducation, í: Oeuvres
Completes, Paris: Seuil, 1967-1971.
Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Grundlinien der Philosophie
des Rechts, Frankfurt.M: Suhrkamp, Werkausgabe,7. bd.
1982.
Björn Halldórsson í Sauðlauksdal, Atli edr Raadagiprdir Yng-
ismans um Bwnad sinn: helst um Jardar- og Qvikfiaar-Rækt
Atferd og Agooda med Andsvari gamals Bónda: Samanskrifad
fyri Faatækis Frumbylinga, einkanlega þaa sem reisa Bw aa
Eydi-Jordum Anno 1777, Hrappsey, 1780.
Sami höf., Ambjörg: æmprýdd dáindiskvinna á vestfjörðum
íslands, afmálar skikkun og háttsemi góðrar húsmóður í húss-
stjóm, bama uppeldi og allri innanbæar búsýslu, Reykjavík:
ísafold, 1973.
Höfundurinn er doktor í heimspeki og lektor við Há-
skóla íslands.
LJÓÐRÝNI
UNAÐSDALIR
HJÖRTUR PÁLSSON
Inn til héraðsins
þar sem blánar fyrir byggðum
horfum vér bræður er haustar.
Löng er útlegð vor orðin
... 1 agður sverði
sáerfastast hélt...
skammt dugir að verjast
á hnjánum þeim sem
leiðir oss austar er lýsir...
Svo fellur um síðir
hverísinnidrangey
frá kulnuðum eldi
með hrynjandi hafnið í eyrum.
Lítur enn til lands
og sér opnast
unaðsdali
blárri en allt sem er blátt.
(Úr Þegjandadal, 1998)
Þetta ljóð sækir vísun í Grettis sögu, og er svo að sjá sem mælandi þess í upþhafi sé
lllugi, bróðir Grettis. í fyrsta erindinu horfa þeir bræður saknaðaraugum til
mannabyggða úr klettaeyjunni Drangey, þá er haustar. Skáldið varast tilfinningabundin
orð í ljóðinu (nema ef til vill allra síðast), en strax í upphafi finnur lesandinn þó
angurværan undirtón, ekki síst í hinni stöku línu : „Löng er útlegð vor orðin“. Haustið
má ef til vill skilja tvennum skilningi: annars vegar sem vetrarkvíða útlaganna, en hins
vegar í þeirri táknrænu merkingi að haust boði endalok, feigð.
Síðan tekur við bein vísun í fall þeirra bræðra er Þorbjörn öngull fór að þeim skömmu
fyrir vetrarbyrjun. Grettir var þá sjúkur af sári er hlaust af gjörningum. Varð hann því
að verjast þannig að hann „mátti eigi af knjánum rísa“. Og svo hélt hann fast um sax sitt
þótt hann hefði veginn verið, að þeir urðu að höggva af honum höndina til að ná vopninu.
Enn er náin orðalíking með sögunni, er lýtur að örlögum Illuga: „Leiddu þeir hann þá,
er lýsti, austr á eyna, ok hjuggu hann þar...“ (Grettis saga, 82. kafli, íslenzk fornrit
VII, bls. 263.)
En svo er eðli vísana, að skáld grípa til þeirra til þess að gera einhverja hugmynd
skiljanlega og sýnilega með aðstoð þekkts atviks, án þess að þurfa að útskýra. Ljóð með
vísun fjalla sem sé oftast um eitthvað annað en atvik vísunarinnar tekur beinlínis til.
Þetta kemur skýrt fram í þessu ljóði, þar sem framhaldið er útlegging á vísuninni: „Svo
fellur um síðir / hver í sinni drangey...“ - með litlum staf til að undirstrika almenna
merkingu.
Nú er mælandinn ekki lengur Illugi, heldur rödd skáldsins sjálfs, þar sem dregin er sú
ályktun að eins fari um okkur öll og þá bræður í útlegð. Við munum falla í okkar drangey
og horfa þá til lands, þar sem opnast „unaðsdalir". A Snæfjallaströnd við ísafjarðardjúp
er dalur með þessu heiti, en hér er orðið í fleirtölu og með litlum staf. Enda eru margir
dalir í sveitum Skagafjarðar.
Og hvernig ber svo að skilja þessa niðurstöðu skáldsins? Erum við öll einhvers konar
útlagar? Frá hverju? Eða tekur ljóðmyndin ef til vill einungis til hinstu stunda okkar?
Við mætum öll endanlegum örlögum er okkur þykja grimm, og þá dugir skammt að
verjast á hnjánum. Við horfum þá með söknuði til byggða, og hinir bláu unaðsdalir geta
þá verið tákn fyi’ir mannlífið, lífið sjálft, - það líf sem er frá okkur tekið.
NJÖRÐUR P. NJARÐVÍK
MERGUR MÁLSINS
BLÓTA OG RAGNA
EFTIR JÓN G. FRIÐJÓNSSON
Það er gömul saga að með nýjum herrum koma nýir siðir. Þetta á einnig við um merkingu
og notkun orða. Heiðnir menn blótuðu goð „dýrkuðu goð og færðu þeim fómir“ og í þeirri
merkingu stýrir sögnin blóta oftast þolfalli í fornu máli auk þess sem beyging hennar var
jafnan sterk [blóta-blét-blétum-blótinn]. Sögnin var einnig notuð í merkingunni „fórnfæra"
og þá stýrir hún þágufalli, t.d.: blóta mönnum ogfé. Þegar í elsta máli er sögnin blóta kunn
í kristilegri merkingu „bölva“ t.d.: eigi kvíði eg við því þótt biskup blóti mér eður banni
„bölvi mér eða bannsetji/bannfæri" og úr Hómilíubókinni er dæmið: Bið þú fyrir þeim, er
þér blóta (sbr. Matt. 5, 44). I fyrra dæminu kemur fyrir sögnin að banna í merkingunni
„bölva, bannfæra“ en hún mun ekki notuð í síðari alda máli og af sama meiði er fomyrðið
bannsettur „settur í bann kirkju" sem algengt er í síðari alda máli í merkingunni
„bölvaður". Sögnin blóta er hins vegar algeng í síðari alda máli í merkingunni „bölva“ og
beygist hún alltaf veikt [blóta- blótaði-blótað] og tekur með sér þágufall. Breytingarnar
eru því umtalsverðar og þær taka til merkingar [dýi-ka>bölva], beygingar [sterk
beyging>veik beyging] og notkunar [þolfall>þágufall]. Merkingarbreytingin er auðskilin.
Kristnum mönnum hefur þótt dýrkun goða með tilheyrandi munnsöfnuði ófögur og því var
leiðin gi-eið fyrir nýja og neikvæða merkingu. Hin nýja merking fellur saman við merkingu
fornmálssagnarinnai’ bölva sem stýrði þágufalli og breytta fallstjórn so. blóta kann því
einnig að mega rekja til so. bölva.
Sögnin blóta er oft notuð í föstum orðasamböndum, t.d. ragna og blóta og blóta, ragna
og bölva, en í nútímamáli er myndin blóta og ragna algengust. Sagnorðið ragna merkir í
fornu máli „töfra; kalla fram“ sbr. eftirfarandi dæmi: eg hygg, að þú hafír ragnað að mér
svo rammar vættir, að eg varð að falla fyrir. Bein merking er nánast „kalla fram
rögn/regin“ og hún er augljóslega frábrugðin síðari alda merkingunni „bölva“. Rögn eða
regin vísa til heiðinna goðmagna eins og segir í fornu máli: regin heita goð heiðin, bönd og
rögn. Sagnorðið ragna og nafnorðið ragn eiga sér því heiðnar rætur og merking þeirra og
notkun hefui’ breyst með breyttum siðum á svipaðan hátt og notkun og merldng
sagnarinnar blóta breyttist.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 1. MAÍ 1999 17