Lesbók Morgunblaðsins - 26.06.1999, Blaðsíða 6

KVÆÐI í
SYKURTÖNG
Þegar farið er að velta fyrir sér stöðu Jóns Helgasonar
í íslenskri Ijóðlist skrifar JOHANN HJALAAARSSQN,
er hún í meira lagi óvenjuleg en mun nútímalegri en
stundum er lótið í veðri vaka.
JÓN Helgason og Þórunn kona hans með börnin sín, Björn, Helga og Solveigu, árið 1934.
fyrir þá að gera. Þá var safnið til húsa í einni
kompu á háskólabókasafninu og húsplássið
var ákaflega þröngt. I þeirri kompu hefur Jón
Helgason hafzt við með safnið frá því er hann
byrjaði að starfa þar fyrir 40 árum. Svo brá til
batnaðar, þegar safnið var flutt í rúmgóð
húsakynni, þar sem það nú er, og það hefur
gert allt starf auðveldara, sagði Jón. Að ég nú
ekki tali um fjárveitingamar, sem að vísu eru
ónógar en þó hátíð hjá því sem áður var.
Þegar við vorum setztir aftur, spurði ég
Jón:
- Eruð þér ekki orðinn rótgróinn í Höfn
eftir öll þessi ár?
- Eg er nú búinn að vera héma að mestu
leyti síðan 1916, svo það mun rétt, að maður
fari að verða rótgróinn.
- Munduð þér flytjast heim til íslands, ef
handritin yrðu nú flutt heim einn góðan veð-
urdag?
- Ætli ég sé ekki orðinn of gamall til þess.
Sennilega mundu þeir þykjast hafa aðra og
betri menn til þess að taka við. Eg hef nú einn
um sextugt og á ekki eftir nema níu ár af
embættisaldri ef ég lifí. Hitt er svo annað mál
eins og ég sagði yður áðan, að ég hef enga trú
á því að það gerist á þessum níu ámm.
- A ég að taka þetta svo, að yður sé illa við
starfsbræður yðar heima á Islandi?
- Nei, alls ekki. Það felst ekkert slíkt í því.
Ég er bara kominn á þennan aldur og til
handritalesturs duga ung augu bezt. Svo væri
ég á báðum áttum að takast á hendur þá fyrir-
höfn að koma safninu fyrir annarsstaðar. Það
var ótrúlegt erfiði að flytja það hingað og
koma því í það horf, sem það er nú. Það út-
heimti bréfaskriftir, umsóknir, pantanir, sím-
töl og viðtöl við menn.
- Yður er það þungbært að tala við menn,
eða hvað?
- Síður en svo, ég hef gaman af því.
- Jæja, það var merkilegt. Hvað fínnst yður
annars um ljóðin yðar? Haldið þér, að þau
verði langlíf með þjóðinni?
- Hvaða Ijóð? Ég hef ekkert ort.
- Það voru splunkuný tíðindi.
- Það er nú svona - ég hef ekki borið það
við.
- Er það þá tóm lygi, að prófessor Jón
Helgason hafí ort um harðan melgrasskúf
norður í Vonarskarði og Kolbein, sem „kvaðst
á við hann í neðra“.
- Ja, það er þá einhver, sem löngu er dauð-
ur. Hann er öldungis fyrir bí og ég má vera
guðsfeginn.
- Var hann þrautleiðinlegur?
- O, - maður lifandi. Hann var sífellt óá-
nægður og mesti leiðindapúki. Hann lifði á því
að armæðast.
- Og nú er komið þetta hugljúfa sálræna
jafnvægi í staðinn og geðprýðin slík, að geisla-
baugurinn hlýtur að fara að verða sýnilegur?
- Ekki voru það mín orð.
- Nei, en ég spurði.
- Við skulum þá segja að svo sé.
- Svo þér vitið það kannske ekki, að það er
verið að troða þessum ljóðum eftir hann Jón
heitinn Helgason inn í höfuðið á gagnfræða-
skólanemum úti á íslandi og þar verða gæj-
amir og skvísumar að kunna skil á torfí eins
og „ginnandi kynngi í goðjaðarsveiginni
dökkri" og „kerlegi Bölverks", sem er „reidd-
ur í sfcerldegum homutn".
- Nei, ég veit ekkert Um það, og ég lýsi yfir
því, að ég á þar enga hlutdeiid að. Eg kenni í
brjósti um þessa veslfaiga og vildi ógjama
vera í þeirra sporum. Eg mundi standa al-
gjörlega á gati í þess háttar prófí. „Kerlögur
Bölverks", ég hef nú aldrei heyrt annað eins.
Ég yrði að fletta því upp í orðabók. Og nú skal
ég segja þér eina dæmisögu, - ég nenni ekki
að þéra sveitamenn til Iengdar: Einu sinni
kom kona að máli við mig og var áhyggjufull
og hermdi upp á mig, að ég hefði verið að
yrkja eitthvað um mjaðarjurt og sagt, að hún
væri „mild og skær“, en þetta væri tóm vit-
leysa, mjaðaijurt væri ekkert mild og því síð-
ur skær. Þetta kemur mér sannarlega á óvart,
sagði ég, ég veit ekki par um mjaðaijurt, ég
þekki ekki önnur grös en hrossapunt og fífu,
en það var gat í kvæðinu hiá mér og ég fann
þessa mjaðarjurt í Flóm Islands og smellti
henni í gatið af því að hún var alveg mátulega
stór; aftur á móti var hrossapuntur of langur
og fífa of stutt. Það er ábyrgðarhluti að halda
að óhörðnuðum skólabömum kveðskap sem
er orðinn til á þennan hátt, - og nú er eitt,
sem ég vil taka fram, og líklega bezt að þú
skrifír orðrétt. Ég tel sjálfsagt, að þú skrökvir
eins og þig lystir. Það er mikil og fögur íþrótt
að skrökva rétt. En hinsvegar vil ég fara bón-
arveg að þér með eftirfarandi: Þegar þú legg-
ur mér orð í munn, þá hlífðu mér við nokkrum
þeim orðum, sem ég mundi aldrei láta út úr
mér. Láttu mig ekki segja „að reikna með ein-
hverju“ eða „að ganga út frá einhveiju“.
Láttu mig ekki segja „i framtíðinni", um það
sem gerist siðar meir, eða þegar fram líða
stundir, og gerðu mér ekki upp þau orð, að ég
hafi kallað þá hluti „áberandi", sem mikið ber
á. Og forðaðu mér bæði við „ríkum mæli“ og
„stórum stfl“.
- Ég skal reyna að muna og virða þessa bón
þína, Jón. Hefur það kannske komið fyrir, að
blaðamenn hefðu eftir þér þessi forboðnu orð?
- Blaðamenn koma hingað sem betur fer
sjaldan eða réttara sagt skjaldan, það hafa
allir langfeðgar mínir sagt.
- Kom ekki Bjöm Th. Bjömsson til þín í
fyrrahaust á vegum útvarpsins. Mig minnir,
að hann væri með þátt úr Amasafni.
- Jú, hann kom hingað. Ég vona bara að ég
hafí ekki verið of hupplegur við hann. Við er-
um annars góðir kunningjar. Heyrðirðu við-
talið?
- Já, ég heyrði það og mig minnir, að þú
hafír verið alveg nægilega fúll.
- Jæja, það var gott.
Jón Helgason lætur engan fara með vitið úr
bænum og hann fylgir mér út á hlað eins og
góðum Borgfírðingi sæmir. Það er engu lík-
ara en að munnvikin hafí ögn lyfzt í þessum
síðustu orðræðum og það örlar fyrir glampa í
augunum.
- Jæja, ekki datt mér í hug, að þú tækir
blaðamönnum af slíkri alúð. Ég hef haft ein-
staka ánægju af heimsókninni til þín.
- Gott að einhver hafði ánægju af henni -
og vertu sæll.
Svo er hann aftur kominn inn fyrir múr-
vegginn, en ég stend úti í sólskininu og sé
hann fyrir mér þar sem hann sezt við stóra
skrifborðið í hálfrokkinni skrifstofunni og
loftið er þrangið þessari þungu lykt, sem
hvergi finnst nema á söfhum. Svo beygir
hann sig yfir prófarkir úr einhverju ritverki,
sem hann er að gefa út. Það skiptir ekki máli,
þótt enginn lesi þetta - og það er næstum
fullvíst, að enginn gerir - safnið er heimur út
af fyrir sig og í þeim heimi líður Jóni Hélga-
syni vel.
• Vlðtídið áttisér stað íjúlímánuði 1960. Höf-
undurinn var þá ritstjóri Vikunnar og við-
talið birtist í Vikunni um haustið, en hér er
það lítilsháttar stytt.
FYRRI útgáfa Úr landsuðri eftir Jón
Helgason kom út 1939. Þar er meðal eft-
irminnilegra kvæða ferhendan Það var
eitt kvöld:
Það var eitt kvöld að mér heyrðist hálfvegis barið,
ég hlustaði um stund og tók af kertinu skarið,
ég kallaði fram, og kvöldgolan veitti mér svarið:
Hér kvaddi Lffið sér dyra, og nú er það farið.
Fáum hefur dottið í hug að orða Jón Helga-
son við módernisma, fremur nefna tengsl hans
við fortíðina, en í nokkram kvæða Jóns stendur
hann undarlega nærri nýjungamönnum í
skáldska}) og er þá bilið milli hans og Steins
Steinarrs ekki ógnarbreitt.
Það var eitt kvöld speglar tómhyggju en þó
ekki fánýti, enda er Lífíð skrifað með stóram
staf. Rifja má upp skyldar línur Steins: „Og
holur rómur svarar:/ Ekkert, Ekkert.“ Eða
„Svo marklaust er þitt líf og lítill fengurý og
loks er eins og ekkert hafi gerzt.“...
Þrjú kvöldljóð, ekki síst annar hluti, er að
minnsta kosti hvað snýr að yrkisefnum,
líkur nútímaskáldskap:
Nóttin breiðir á djúpin sín dimmu tjöld,
og dagur flýgur,
innar í húmin hráslagaleg og köld
vor hnöttur smýgur.
Nóttin breiðir á djúpin sín dimmu tjöld,
og dauðinn ríður.
Hvort hefur sá betur sem hreppir þann gest í kvöld
eða hinn sem bíður?
í sama ljóði er samlíking, óvenjuleg fyrir
Jón Helgason. Hún er um ástina sem „brotnaði
í tímans flaum/ eins og sykur í sykurtöng“.
Geta ekki örlög jafnvel hinna bestu kvæða orð-
ið þannig?
Kvæði Jóns Helgasonar lýsa eftirsjá og
feigðargran. Einnig er honum varðveisla ofar-
lega í huga eins og þegar hann yrkir til höfund-
ar Hungurvöku og í fleiri kvæðum.
Hann yrkir líka oft um ellina, ekki bara í Elli
sem er eitt besta verk hans af því tagi.
í þýðingunum er ellin og hrörnunin, and-
styggð aldurs og dauða, skelfíleg eins og í
Raunatölu gamallar léttlætiskonu eftir Villon
og sænsku Ellikvæði þar sem fínna má eftir-
farandi línur: „Dauðinn er veiðimaður/ sem
drepur í þrá/ fer hann með sína hunda/ fellir
hann eina rá/ fellir hann síðan aðra/ fellir
hann síðan tvær/ fellir hann allt fyrir ofan
mold/ sem andar og lifír og grær.“
í fögra ástarkvæði, I djúpum míns hjarta,
hljómar ekki allt jafn fagurlega, til dæmis ekki
í þessu erindi:
Eg sá þig í morgun, og mjög varst þú orðin breytt,
svo myndin gat tæplega heitið að líktist þér neitt,
og áður en varði var hugur minn fullur af hryggð
við hverfulleik blómsins og aldursins viðurstyggð.
Kvíðinn tekur sér bólfestu í kvæðum Jóns og
þýðingum en líka má fínna gáskann og gaman-
semina og ádrepu sem stundum verður með
beiskara móti þegar lesandinn þekkir söguna á
bak við hana.
Það er einkennileg blanda af ljóðrænu og
viðkvæmni hjá Jóni Helgasyni og síðan ásókn
hugsana sem veita honum enga ró og hann
þarf líka að tjá eins og í Enginn veit: „Öti skín
máninn af óhreinum fótum troðinn/ óhreinn er
sjórinn þótt hvítfextur lyfti sér boðinn/ í djúp-
unum fikar sig loppan óhrein og loðin.“
Það hefur ekki verið auðvelt að setja þessar
línur á blað. Þær lýsa sársauka og engri sátt
við lífið sem hér yrði skrifað með litlum staf.
Hér ríkir ellin.
Hneigð til grótesku er sérstaklega áberandi
í þýðingum Jóns, til dæmis í kvæði Burns um
Jón Bygg, Hrafnakvæði eða Hangakvæði
Villons:
Vér dökknum á hörund og skorpnum er sólin skín,
vér skolumst af hryðjum, af moldryki sezt á oss gróm,
sjá, reytt hafa hrafnar og skjórar vor skegghár
ogbrýn
og skarað í augun, svo myrkholan gapir þar tóm.
Lokaerindið í I Arnasafni er enginn fagnað-
aróður þótt fáeinar línur á gulnuðu blaði séu
athafnir sem margir mættu vera stoltir af:
Bókfellið velkist, og stafirnir fyrnast og fúna,
fellur í gleymsku það orð sem er lifandi núna,
legsteinninn springur, og letur hans máist í vindum,
losnar og raknar sá hnútur sem traustast vér bindum.
Þegar farið er að velta fyrir sér stöðu Jóns
Helgasonar í íslenskri ljóðlist er hún í meira
lagi óvenjuleg en mun nútímalegri en stundum
er látið í veðri vaka. Menn hafa líklega einblínt
um of á arfinn og umbúðirnar og gleymt per-
sónu skáldsins.
(I þessari samantekt er stuðst við Kvæðabók
Jóns Helgasonar, útg. Mál og menning 1986,
þar sem finna má kvæði hans og Ijóðaþýðingar.)
JÓN Helgason, 29 ára gamall, með syni sína Helga og Björn í Hörsholm sumarið 1928.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. JÚNÍ 1999