Lesbók Morgunblaðsins - 26.06.1999, Blaðsíða 14

Þegar Meitillinn h/f hóf rekstur í Þorláks-
höfn 1949 stóð þar merkilegur bær, steinhlað-
inn að hluta og settu fjórir kvistir sérstæðan
svip á hann utanverðan, en að innanverðu var
stofa með spjaldþili og lokrekkjum. Þessi bær
var byggður 1870, en þótt ekki virðist beint
landþrengsli í Þorlákshöfn varð endilega að
brjóta bæinn niður og eyða honum þegar
byggja þurfti loðnubræðslu.
Skúli Helgason fræðimaður frá Svínavatni
reyndi að fá því framgengt að bærinn yrði
fluttur, en án árangurs. Vandalisminn, sem
Víkverji nefndi svo, réði ferðinni og þess-
vegna er Þorlákshöfn nú fátæklegri staður en
annars væri. Norðan við bæinn í Þorlákshöfn
stóð gömul sjóbúð, nefnd Kirkjubúð. Hafði
hún verið byggð á tóft torfkirkju sem þar stóð
til 1770. Jarðýta var sett á þessar minjar, tóft-
ina og kirkjugarðinn; heila móverkinu ýtt út í
fjöru og voru hauskúpur og leggir að velkjast
í fjöruborðinu á eftir. Þetta var gert vegna
nýrrar loðnubræðslu og stækkunar á athafna-
svæði hafnarinnar.
Ástseðulaus eyðing Haukadalsbeejar
Meðal merkustu bæja í Arnesþingi fyrir ut-
an Skálholt var efalaust Haukadalur, land-
námsjörð og fyrsta skólasetur landsins.
Haukdælir, afkomendur Ketilbjamar hins
gamla á Mosfelli, voru heimsborgarar á sinni
tíð, sigidir og forframaðir úti í Evrópu. A öld-
um fátækarinnar missti Haukadalur þá reisn
sem verið hafði, en bærinn stóð á sínum stað á
hólnum við Beiná, þar sem Haukadalskirkja
stendur nú ein eftir.
Til er Ijósmynd af Haukadalsbænum frá
1898, sem sýnir að hann var mjög stæðilegur;
veggimir vel á sig komnir og fallega hlaðnir,
líkiega að einhverju leyti úr hveragrjóti. I
þessum bæ var búið til 1930, þá byggði
Haukadalsbóndinn, Sigurður Greipsson
glímukóngur, yfir fjölskyldu sína og íþrótta-
skólann „á Söndunum" í námunda við Geysi.
Danskur hugsjónamaður um skógrækt á
Islandi, Kristian Kirk, keypti hluta jarðarinn-
ar 1938 og ári síðar girti hann þá landareign
af og hún var afhent Skógrækt ríkisins. Þá
hafði að vísu ekki verið búið í Haukadalsbæn-
um í 9 ár og hann var að einhverju leyti
fallinn. Skógræktin hefur ekki talið það
hlutverk sitt að endurreisa bæinn og halda
honum við. Hinsvegar töldu menn ekki eftir
sér að erfiða með skóflum og hökum við
eyðingu bæjarins, en jarðýtur vom þá ekki
komnar til sögunnar.
Nú sést ekki sést einu sinni móta fyrir
bænum þar sem Ari fróði dvaldi ungur við fót-
skör Halls Þórarinssonar hins spaka og skóla-
frömuðarins Teits Isleifssonar. A bæjarhóln-
um er ekkert til minningar um fyrsta skóla á
Islandi, ekki einu sinni vörðubrot eða einfalt
skilti með fáeinum upplýsingum. Góðu frétt-
irnar frá Haukadal eru hinsvegar þær að nú
rís stórt og myndarlegt timburhús við hlið
veitingabúðarinnar við Geysi og þar verður
Hálendismiðstöð með útibúi írá Byggðasafni
Arnessýslu, en einnig Geysisstofa þar sem
gestir á staðnum fá fræðslu um jarðfræði
hverasvæðisins.
Fyrst svo vill tii að ljósmynd er til af bæn-
um í Haukadal væri vel hægt að ráðast í að
byggja hann að nýju eins og hann var.
Hleðslugrjótið er áreiðanlega undir jarðveg-
inum og bærinn gæti vel nýzt til að sýna er-
lendu og innlendu ferðafólki dæmi um ís-
lenzka byggingarlist. Torfbærinn er hvort
sem mönnum líkar betur eða ver það eina sem
við höfum lagt til byggingarlistar í heiminum.
Herminjum eytt i Kaldaðarnesi
Kaldaðames er sögustaður í Amessýslu og
þaðan er kominn merkur helgigripur sem
varðveittur er á Þjóðminjasafni: Kaldaðar-
neskrossinn, róðukross, þ.e kross með út-
skomu Kristslíkneski. Við hemám Breta vor-
ið 1940 fékk Kaldaðames sérstaka hemaðar-
lega þýðingu með því að byggður var herflug-
völlur á bökkum Olfusár og reis herbækistöð
eða kampur í Kaldaðamesi vegna þessa.
Meðal þess sem byggt var í tengslum við
flugvöllinn var vatns- og varðtum, steinsteypt
bygging með svipmóti virkis að ofanverðu þar
sem steinsúlur náðu upp fyrir þakið og boga-
dregnu opi sem setti svip á þetta mannvirki
að neðanverðu. Þetta var í rauninni merkiiega
falleg bygging og setti sannarlega svip á stað-
inn, enda fátt sem stendur uppúr flatneskj-
unni í Flóanum vestanverðum.
Blaðið Dagskráin á Selfossi sagði frá þvi í
mai sl. að Flugklúbbur Selfoss varð 25 ára og
fór af því tilefni í hópferð tíl Kaldaðamess til
að skoða gamlar stríðsminjar, þar á meðal
tuminn. Mönnum brá í brún þegar ljóst var
að hann var horfinn; hafði bara verið brotinn
niður sísona. Sögulegt minnismerki um her-
námið á Suðuriandi, kannski það eina sem
einhver veigur var í, hafði orðið þessari óskilj-
anlegu eyðingaráráttu að bráð.
Ekki gat tuminn verið fyrir neinum og allt
er umhverfið svipminna eftir. Varla hefur
KORNATAL
SMÁSAGA EFTIR HELGA INGÓLFSSON
Hermaðurinn, dolfallinn í fyrstu og síðan heiftugur,
var staðráðinn í að veita þessum ófyrirleitna durti
ráðningu og karlhróið virtist vita það, eins og hann
beygði sig og teygði fram álkuna. Arkímedes tók vart
eftir mjúku hljóðinu, þegar olíuborið stálið var dregið
úr nautshúðarslíðrinu.
neinn getað notað efnið og niðurbrotið hefur
kostað bæði fé og fyrirhöfn.
Hús frá 19. öld eru ekki víða í Árnesþingi.
Þó er eitt í Kaidaðamesi, sýslumannssetrið,
sem byggt var 1892 og stóð vel af sér jarð-
skjálftann mikla 1896 sem varð afar harður í
næsta nágrenni, á Selfossi og í Ölfusinu, þar
sem torfbæimir hmndu. Kannski þykir ein-
hverjum að landhreinsun sé þegar hús eins og
þetta brennur eða er rifið. Það væri að
minnsta kosti í samræmi við hefðina. Gott er
þó að geta bent á að þetta hús stendur enn,
dæmigert 19. aldar hús og bam sins tíma, en
samt hefur það verið eins og höll við hliðina á
torfkofunum sem almennt voru á bæjum hér
sem annarsstaðar 1892.
Arnarbælishúsið brennt
Harðasta jarðskjálftahrinan í Ölfusinu 1896
kom 5. september og hmndu þá flestir bæir,
þar á meðal prestsetrið í Amarbæli, þar sem
séra Ólafur Ölafsson, síðar Fríkirkjuprestur,
gegndi embætti. Má nærri geta hver vá var
fyrir dymm þegar veturinn var í nánd og bæ-
irnir í rúst. Þá gerðist það að skip strandaði í
Selvogi og varð strandgóssið eins og himna-
sending fyrir Ölfusinga.
Óstöðvandi leki kom að norsku seglskipi,
hlöðnu húsaviði, og var því af ásettu ráði siglt
í strand á fjöm austur af Strandarkirkju.
Mannbjörg varð og eins var hinum dýrmæta
húsaviði bjargað á land, þar sem hann var síð-
an boðinn upp. Séra Ólafur í Arnarbæli var
stórtækur á þessu uppboði og gat síðan látið
reisa tvflyft íbúðarhús, sem þótti svo glæsi-
legt að menn tóku á sig krók með Friðrik kon-
ung 8. í Islandsferð hans 1907 til þess að láta
hann gista þar.
Arnarbæli var prestsetur framyfir miðja
öldina og eftir það var jörðin leigð og búið í
húsinu framyfir 1980. Það hefur án efa þurft
sitt viðhald, sem trúlega hefur verið vanrækt.
En í stað þess að finna því hlutverk og halda
því við var slökkviliðinu í Þorlákshöfn leyft að
kveikja í því og æfa sig þar í slökkvistaríí,
segir í frétt í Morgunblaðinu 13. nóvember
1992.
Mjólkurbú Flóamanna molað niður
Ekki era margir kaupstaðir á Islandi sem
geta státað af húsi eftir Guðjón Samúelsson
húsameistara. Selfoss hafði þá sérstöðu að
geta bent á tvö verk Guðjóns - en sú sérstaða
entist aðeins í eitt ár.
Guðjón Samúelsson lagði fyrst fram teikn-
ingar af fyrirhuguðu Mjólkurbúi Flóamanna
1925 en húsinu var lokið 1929 og þá hófst
rekstur MBF. Þetta var glæsilegt hús og
Guðjón tengdi það fomri, íslenzkri byggingar-
hefð með tveimur stómm burstum sem stóðu
út úr aðalbyggingunni og 25 m hár reykháfur
setti svip á bygginguna og umhverfið. Annars
þykir mér ekki ólíklegt að Guðjón hafi tekið
mið af dönskum mjólkurbúum þegar hann
formaði útlit þess.
Flóabúið hafði staðið í tvo áratugi þegar
talið var að stækkun þess þyldi enga bið. Enn
sem fyrr neitaði Fjárhagsráð að byggt yrði
nýtt mjólkurbú frá gmnni, en ráðið taldi sig
ekki geta staðið gegn breytingum eða „endur-
byggingu“ á gamla húsinu. Byrjað var á
breytinum sem leystu engan vanda; reykháf-
urinn var felldur, og loks fékk sú hugmynd
brautargengi að mölva niður allt gamla húsið
og byggja nýtt.
Fenginn var krani með þunga kúlu frá
Reykjavík til mola gamla mjólkurbúið mélinu
smærra. Það kom síðan í hlut Skarphéðins Jó-
hannssonar arkitekts að teikna nýtt mjólkur-
bú á gmnni þess gamla. Þar var vígt sumarið
1955 og stendur enn með mikilli prýði.
Auðveldast er að kenna Fjárhagsráði um
þegar hús sem var staðarprýði er ekki til
lengur. Gamla Flóabúið var ekki bara eitt-
hvert verksmiðjuhús utanum mjólkurfram-
leiðslu. Það var hluti af byggingarlistararfi
okkar og þar að auki eftir okkar merka braut-
ryðjanda, Guðjón Samúelson. Eftir stendur
enn eitt dæmið um eyðingu menningarverð-
mætis. En einu ári áður en gamla mjólkurbú-
inu var fargað hafði annað hús frá hendi Guð-
jóns risið á Selfossi; útibú Landsbanka ís-
lands, sem tekið var í notkun 1953. Kúlan
góða hefur enn ekki verið fengin til að granda
því.
Heimildir:
Skálholt, skrúði og áhöld. Eftir Kristján Eldjárn og
Hörð Agústsson.
Flóabúið. Saga Mjólkurbús Flóamanna í 60 ár. Eftir
Sigurgrím Jónsson, Jón Guðmundsson og Pál Lýðs-
son.
Saga Selfoss eftir Guðmund Kristinsson.
Kristinn Vigfússon staðarsmiður. Æviminningar eftir
Guðmund Kristinsson.
Eyrarbakki - Húsakönnun. Eftir Lilju Amadóttur, útg.
Pjóðminjasafn íslands.
fbúðarhúsið í Arnarbæli og skipsstrand í Selvogi. Grein
í Lesbók Morgunblaðsins eftir Konráð Bjamason frá
Þorkelsgerði 20/2 1993.
Styrjaldarárin á Suðurlandi. Eftir Guðmund Kristins-
son.
Dagskráin, fimmtud. 20. mai 1999.
TELJA sandkorn?“ Gelon prins
gaut augum í glettinni undrun til
hirðgæðinganna, sem íylgt höfðu
honum inn í vinnustofuna, og þeir
endurguldu brosið. Ibúar
Sýrakúsu allir, stafkarlar sem
stórbokkar, þekktu furðufuglinn
þann arna, ef ekki af raun, þá af
afspurn. „Ertu virkilega farinn að telja sand-
korn, frændi?"
„Ekki telja þau,“ andmælti Arkímedes önug-
ur, en gætti þó að sýna ekki vanvirðingu. Hon-
um var meinilla við að silkihúfurnar birtust fyr-
irvaralítið inni á gólfi hjá honum, iíkt og hann
væri sýningargripur. „Reikna þau út. Yðar
göfgi,“ bætti hann auðmýkri við.
„Óil sandkomin í heiminum?" Gelon kímdi,
um leið og hann laut yfir breiddan papýrus-
strangann, sem flattur var út á borðinu með
fjórum fínslípuðum granítsívalningum á horn-
um. Prinsinn rýndi í tplurnar með spekingsleg-
um uppgerðarsviþ, en gáskinn leyndi sér ekki,
né heldur sú staðreynd að hann háfði vart snef-
ilvit á því sem fyrir augu bar. Ekki voru þetta
venjulegar tölur, sem notaðar voru til reikn-
ingsskila hvarvetna í hinum grískumælandi
heimi, heldur tölubókstafir af því tagi sem
lærðir stærðfræðingar kunnu einir til hlítar,
auk óteljandi tákna sem Gelon þekkti hvorki
haus né sporð á. Hver gat sagt til um hve mörg
sandkorn væm til í heiminum? Slíkt fánýti ork-
aði hreint út sagt skoplegt! Stundum urðu þeir
lærðu sem einfeldningar í eltingarleik sínum
við einskisverða þekkingu. Axlir prinsins hrist-
ust og einnig korraði í tveimur eða þremur já-
bræðmm í föraneyti hans.
„Nei, yðar göfgi, ekki öll sandkornin sem til
era í heiminum," svaraði Arkímedes, af óþolin-
mæði hins lærða gagnvart þeim ólærða. Þegar
spekingnum rann svo í skap, vék hið tæra
dóríska móðurmál hans fyrir egypskuskotinni
grísku, sem hann hafði tileinkað sér á námsár-
unum í Alexandríu. „Öll þau sandkorn sem
þyrfti til að fylla heiminn."
„Allan heiminn?" Prinsinn leit upp með lang-
vinnu undrunarblístri og sólarsneiðingur, sem
barst inn milli súlnanna, baðaði myndarlegt
andlitið bjarma. „Það er jafnvel enn meira,
frændi." Hann var um fertugt, stæltur maður
og dökkur yfirlitum, skegglaus með hörkuleg
kjálkabein, húð granstæðisins dekkri vegna
skeggrótarinnar. Ur blökkum augunum skein
galsi, en einnig ættarslægðin, sem fleytt hafði
fóður hans til valda. Prinsinn klæddist leirrauð-
um og ermastuttum chiton vegna sumarhit-
anna; gullinbrúnir og gljáandi vöðvar upphand-
leggjanna hnykluðust. Kyrtillinn var úr
léttasta Lýdíulíni og litaður í Halikarnassos.
Yfir svart og örlítið grásprengt hárið var
strengdur silfraður og smekídegur hártygill. Á
milli súlnanna sá út á sólbaðaða marmaraver-
önd og neðan úr hallargarðinum bárust lúðra-
hvellar raddir leikandi drengja sem vörpuðu
bolta á milli sín, ekki með tungutaki rustafeng-
inna götustráka, heldur orðfæri fágaðra aðals-
mannasona. Ef horft var út yfir virkisveggi
konungshverfisins gat að líta þök stórhýsa í
Achradinu. Handan þeirra og fjarlægari bygg-
inga sást út að Hexapylon, Sexhliðamúrnum,
og í hitamistrinu enn fjær grillti í grængular
hlíðarnar, sem lágu upp að Epipolae-sléttu.
„En,“ stundi prinsinn upp úr sér, „en til hvers?
Til hvers í ósköpunum að fylla heiminn af
sandi?"
„Það var hæsta tala, sem ég gat hugsað
mér.“ Sem ætíð var Arkímedesi skapraun að
slíkri truflun og hann var stuttur í spuna, í von
um að pótintátarnir hyrfu og hann gæti haldið
áfram við vinnu sína.
„Ó. Já. Ég skil.“ Gelon brá vísifingri upp að
þunnum og konunglegum vörunum. Strákslejg-
ur glampinn hvarf þó ekki úr augunum. „Eg
skil, frændi.“ Slíkum snillingum var ekki alltaf
lagið að skýra út hvað þeir vom að fara. Hafði
nú frændi hans endanlega glatað glóranni?
Hingað til hafði einvaldssyninum þótt heppi-
legt að hampa venslunum, þótt fjarlæg væru,
en ef til vill var tímabært að endurskoða það, ef
sá gamli var orðinn svo vitlaus að reikna út hve
mörg sandkorn þyrfti til að fylla heiminn. Sá
gamli? Aldursmunurinn var ekki ýkja mikill;
vísindamaðurinn kominn lítið eitt á sextugsald-
urinn. Gelon studdi vísifingrinum aftur niður á
handritið. Tölurnar þar voru grískar - smærri
bókstafir felldir inn í eða tengdir þeim stærri -
en ekki rómverskar. Þrátt fyrir hernaðarlega
yfirburðastöðu Rómverja hér um slóðir höfðu
þeir lítið að færa Grikkjum í menningarefnum.
Nær öll gríska vesturbyggðin var komin undir
hæl Eneasarniðja. Nema Sýrakúsa og ná-
grenni. Og Gelon vissi að það var eingöngu að
þakka pólitískri slægð föður síns, sem hafði
stýrt milli brims og boða; fimur dvergur sem
skaust lipurlega um fætur tveggja risa. Sikiley
var brennidepill millum Rómar og Karþagó, og
ekki voru nema sjö ár síðan ógnarstyrjöld
hinna voldugu gi-anna um yfirráð hennar lauk.
Hernaðurinn hafðj leikið margar borgir eyjar-
innar svo grátt að þær máttu heita rústir einar.
En Sýrakúsa hafði sloppið ósködduð úr þeim
hildarleik, svo var fyrir að þakka forsjálni ein-
valds borgarinnar, hinum slóttuga Hieroni II,
föður Gelons, sem söðlað hafði um snemma í
styrjöldinni og gengið í lið með þeim sem báru
hærra hlut. Ymsum keppinautum hafði verið
rutt úr vegi og fyrir vikið dafnaði Sýrakúsu-
borg sem aldrei fyrr að auði og virðingu. „Ég
skil,“ endurtók Gelon og sló fíngurgóminum
nokkrum sinnum létt á skrjáfandi handritið.
„Eða, öllu heldur," viðurkenndi hann, „ég skil
ekki. Hvaða hagnýtt gildi hefur það?“
„Hagnýtt gildi?“ Arkímedes fussaði, svo að
einn eða tveir slefdropar sátu eftir í úlfgráu
skegginu. Hann yrði seint talinn meðal snyrti-
menna, blessaður karlinn. Sögur fóru af því að
hann væri stundum svo upptekinn af útreikn-
ingum sínum að hann gleymdi að matast eða
þrífa sig dögum saman. Klæðaburður hans
vitnaði um hve utangarna hann var, klæddur
þykkum hymation eins og hávetur væri.
Skikkjan sú var að vísu úr góðri ull, en hefði al-
veg þolað þvott. „Hagnýtt gildi skiptir engu.
Stærðfræðin er hreinust og tærust allra vís-
inda, eins og Pýþagóras frá Krótónu sagði.“
Hann bandaði hendi fyrirlitlega út í loftið, eins
og til að gefa í skyn að hagnýt vísindi væru fis í
vindi. Skikkjufaldurinn feykti lausum
papýrusörkum af borðinu, en hugvitsmaðurinn
gaf því engan gaum. „Hagnýtt gildi er bara
ómerkileg aukageta, eitthvað sem hrista má
fram úr erminni.“
Einvaldssyninum og sporgöngumönnum
hans var dillað yfir þessari framkomu. Vinnu-
stofa vísindamannsins var skemmtilegri en
gamanstykki í leikhúsi Díonýsosar. Og furðu-
gripirnir þarna inni! Ofan á fjóram útskornum
trésúlum, rúmrar mannhæðar háum, hvíldi
hvolf og í það var málaður stjörnuhiminninn að
næturlagi. I einu horni herbergisins stóð ólík-
indatól; nokkrar bronsgjarðir á einum öxli og
mátti velta hverri þeirra á alla vegu. Uppi í hill-
um, innan um rykfallnar bóki-ollur, gat að líta
kúlur, sívalninga, hringi, keilur, áttflötunga,
tólfflötunga, hvað eina sem nöfnum tjáði að
nefna. Furðugripir af undarlegustu gerðum,
sumum raðað saman.
„En segðu mér þá nánar frá, frændi,“ sagði
Gelon glottandi við tönn, í von um að kynda
frekar undir kenjum meistarans. „Hvernig má
fylla heiminn allan af sandi?“
„Um það snýst málið ekki,“ svaraði vísinda-
maðurinn, eilítið mildari yfir fróðleiksfýsninni.
„Sjáðu nú.“ Hann teygði sig eftir boltastórri
glerkúlu ofan úr hillunni, furðulega gljáandi
innan um rykfallna hluti, skilnaðargjöf sem
Eratosþenes hafði gefið honum, þegar hann
hvarf frá Alexandríu. „Setjum svo að þetta sé
heimurinn allur. I slíkum heimi er mannfólkið
agnarlitlar örður, sem ekki eru sýnilegar aug-
um, og sandkornin margfalt smærri."
Gelon horfði vantrúa á kúluna og síðan beint
í augu hugsuðarins. „En hvernig getur nokkur
maður vitað hve stór heimurinn er?“
Ai-kímedes klóraði með lausu hendinni í
kampinn, eins og hann velti fyrir sér hvort slík
speki yrði auðskýrð fyrir eðalbornum oflátung-
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. JÚNÍ 1999