Lesbók Morgunblaðsins - 26.06.1999, Blaðsíða 13

LEIFAR af hinni miklu altarisbrík frá Skálholti sem kennd hefur verið við Ögmund biskup. Hún átti að fara í Dómkirkjuna í Reykjavík
en dagaði uppi og varð ónýt í verzlunarhúsum Eyrarbakkakaupmanns. Fáeinar smástyttur eru það eina, sem nú er eftir af bríkinni.
MJÓLKURBÚ Flóamanna - gamla mjólkurbúið sem Guðjón Samúelsson teiknaði og tekið var í notkun 1929, en brotið niður 1954 og nýtt
mjólkurbú byggt á sama stað.
VATNS- og varðturn í Kaldaðarnesi, minjar um herstöð og flugvöll í Kaldaðarnesi. Turninn
hefur nú nýlega verið brotinn niður.
teikningum ferðamanna frá 17. og 18. öld, t.d.
vel þekkri vatnslitamynd Cleveleys, er svo að
sjá að engar sæmilega stæðilegar byggingar
hafi verið á þessu höfuðsetri mennta og
kirkjuvalds í Sunnlendingafjórðungi.
Hólastaður hefur verið mun reisulegri eftir
myndinni úr ferðabók E. Hendersons að
dæma og munaði þar mest um dómkirkjuna
sem byggð var 1763 úr varanlegu byggingar-
efni og stendur enn með prýði. Auðunnar-
stofa, stórt norskt timburhús, var búið að
standa lengi og setja svip á Hólastað, en var
rifin fyrir skammsýni eins og fleiri hús, en.
það er önnur saga.
Þær menningarminjar í Skálholti sem eyðst
hafa og mest eftirsjón er að eru hinar stóru
miðaldadómkirkjur, Klængskirkjan 1153-
1309, Ámakirkja 1310-1527 og Ógmundar-
kirkja 1527-1567. Til dæmis um stórhug
manna á 12. öld má geta þess að Klængskirkj-
an var um tvöfalt lengri en núverandi Skál-
holtskirkja og töluvert breiðari. Allt voru
þetta timburkirkjur, en timbur var ekki hægt
að verja gegn fúa og því var þessum stór-
byggingum aðeins markaður skammur líftími;
Amakirkja var þó búin að standa í 217 ár. Það
reyndi aldrei á það til fulls hversu lengi þess-
ar stóm timburkirkjur gátu staðið, því þær
brunnu allar.
Eitt af því sem prýðir dómkirkjuna á Hól-
um er altarisbrík, skorin í tré og máluð. Brík-
ur af þessu tagi prýddu kirkjur víða í Evrópu
fyrr á öldum. Þær vora yfirleitt flæmskar eða
hollenzkar; þar var gerð altarisbríka þróaður
listiðnaður og myndefnið var sótt í hina helgu
bók, en stundum bætt við myndum af dýrling-
um síðari alda ásamt með demónum og púk-
um úr neðra.
Ögmundarbrík
Samskonar altarisbrík var í Ögmundar-
kh-kju, en ekki er á hreinu hvort Ógmundur
biskup aflaði hennar til kirkjunnar í Skálholti,
eða hvort það var fyrirrennari hans. Allt að
einu hefur hún verið nefnt Ögmundarbrík. Er
af henni dapurleg saga, sem getur þó talizt
dæmigerð fyrir afdrif ýmissa menning-
arminja. Um björgun altarisbríkurinnar úr
eldsvoðanum segir svo í Biskupsannálum
Jóns Egilssonar:
„En annan dag júlí að kveldi kom eldur í
kirkjuna í Skálholti, nær um miðjan aptan.
Sumra sögn er það, að sá eldur hafí komið af
lopti, en aðrir segja, að þeir hafí haft eld með-
ferðis í glóðarkerum, og út við stöpulinn. Ut-
an það varð endir, það hann varð ekki slökkt-
ur, og kirkjan var brunnin öll að náttmálum,
utan prestamir og kirkjulýðurinn með karl-
mönnum og konum komu undan mestöllu,
skrúða og bókum. Það er manna mál, tvær
konur hafí borið skrínið með öllum umbúnaði,
en aðrar tvær þá hina stóru bríkina...“
Undarleg er þessi lýsing. Bríkin í Hóladóm-
kirkju er að mér sýnist nokkurra manna tak. I
Skálholti halda tvær konur á altarisbríkinni út
úr eldhafinu. Það hafa verið hálfgildings tröU-
konur, ef rétt er með farið, en mannfátt var á
staðnum því þing stóð yfir. Bríkin mikla eins
og hún var líka nefnd virðist hafa verið sam-
sett úr 8 smærri bríkum sem mynduðu heild.
Enda þótt helgimyndum úr kaþólskum sið
væri eytt eftir siðaskipti fékk þessi höfuð-
prýði Skálholtskirkju að vera þar áfram. Hún
var í Gíslakirkju sem næst reis, og þegar
Brynjólfur biskup byggði talsvert minni
kirkju en áður höfðu verið í Skálholti hefur
verið annmörkum háð að koma bríkinni fyrir í
heild. Því voru fjórir hlutar bríkurinnar seldir
en fj'órir, líklega miðhlutinn, prýddu kirkjuna
framundir lok 18. aldai-. Þá var verið að ljúka
smíði Dómkirkjunnar í Reykjavík og hafði frá
upphafi verið ákveðið að Ogmundarbrík yrði
flutt frá Skálholti og sett upp syðra.
Ámundi Jónsson, frægur listasmiður, var
fenginn til þess að taka bríkina niður og búa
um hana. Til hlífðar myndunum vora notuð 55
pund ullar, smíðaður jámsleginn eikarsleði
sem fjóram dráttarhestum var beitt fyrir og á ^
honum var bríkin dregin að vetrarlagi niður á
Eyrarbakka og komið fyrir í verzlunarhúsinu
hjá Lambertsen kaupmanni. Þaðan átti að
flytja hana með skipi til Reykjavíkur.
Þegar Dómkirkjan var vígð 6. nóv. 1896 var
bríkin þó ekki komin á sinn stað. Sinnuleysi
embættismanna vai' kennt um og síðan kom í
ljós að bríkin hafði grotnað niður hjá kaup-
manninum. Enn lá hún þar lengi í hirðuleysi
og haft eftir gömlum mönnum á síðustu öld,
að hún væri notuð til að leggja á krof og slát-
ur; jafnvel sem fjalhögg þegar ket var brytj-
að. Að lyktum hafði hún öll sparkast í sundur.
Fornleifanefndinni dönsku, sem sett var á
laggimar 1807, barst til eyma hvemig komið
var og urðu miklar bréfaskriftir milli hennai'
og stiftsyfirvalda. Niðurstaðan var sú að því
sem eftir var af bríkinni var pakkað í tvo
kassa og sent til Kaupmannahafnar með Eyr-
arbakkaskipi. Það reyndist nánast allt ónýtt
nema smámunir, sem hér sjást á myndum, og
Þjóðarsafn Dana gaf Þjóðminjasafni Islands
1930.
Lefoliiverxlun fór fyrir litið
Leefoliiverzlun á Eyrarbakka var ekki að-
eins stærsta hús á Suðurlandi heldur lang-
samlega umfangsmesta verzlunin í landsfjórð-
ungnum; spannaði Suðurland austan úr
Skaftafellssýslu og vestur í Selvog. Hún var
arftaki hinnar gömlu einokunarverzlunar, en
kennd við þá Lefolii-feðga á 19. öld og ekki
lagði hún upp laupana fyrr en 1919. Ljós- •
myndir frá því fyrir 1900 sýna að verzlunin
hefur verið tilkomumikið hús með háu risi og
síðasta viðbyggingin, nefnd Kramhúsið, var
byggt á steinhlöðnum kjallara.
Elzti hluti bygginganna var frá 18. öld en
smám saman hafði verið bætt við og mynduðu
húsin ferhyming utan um port. I fyrstu vora
húsin timburklædd að utan, en klædd bára-
járni eftir að það varð fáanlegt í lok 19. aldar.
Gluggar vora stórir og gluggahlerar fyrir
þeim að sunnan og vestanverðu. Af myndum
má sjá að stoðir hafa haldið uppi þverbitum
undir efra gólfi og samkvæmt þeirrar tíðar
hætti var ýmisskonar verzlunarvara, ekki sízt
búsáhöld, hengd neðan í loftin. Vestan við
húsin var stórt hlað og þar var oft kraðak
manna og áburðarhesta; sumh’ með heima-
ofna ullarpoka til innleggs, aðrir að afla sér
trjáviðar, sem búið var að lyfta á klakk en
dróst við jörðu að aftan.
Hvar skyldi svo þetta stórhýsi vera núna?
Eina ummerkið á staðnum er líkan undir
gleri. Það er vissulega betra en ekki neitt að
sjá að einhvemtíma hafi þetta hús verið til.
Hér varð stórslys; annað er ekki hægt að
kalla það, því húsinu var viljandi eytt. Eftir að
Eyrarbakkaverzlun lagði upp laupana var
húsið um tíma í eigu Kaupfélagsins Heklu og
þamæst varð það eign Kaupfélags Árnesinga.
Forystumenn K.Á vildu lyfta undir Þorláks-
höfn sem framtíðar hafnar- og útgerðarstað
við suðurströndina, en Fjárhagsráð neitaði
um leyfi fyrir byggingarefni, og mönnum
fannst þá í skammsýni sinni að gnægð timb-
urs væri til í verzlunarhúsunum á Eyrar-
bakka, engum til gagns.
Kaupfélagsstjóri K.Á og stjórn félagsins
gengu fram með ótrúlegri skammsýni þegar
húsin voru rifin. Það voru þó aðeins nýtileg-
ustu trén sem flutt vora út í Þorlákshöfn og
höfð þar í sperrur í salthús sem brann til
kaldra kola 1987.
Harðar deúur urðu um niðurrif húsanna og
virðist Víkverji Morgunblaðsins betur hafa
gert sér gi-ein fyrir mikilvægi húsanna en þeu-
austanfjallsmenn. Hann segir svo 2. júní, 1950
undh' fyrirsögninni Skemmdarverk á söguleg-
um minjum:
„Fregnir berast um það austan frá Eyrar- ,
bakka, að þar eigi að fara að fremja skemmd-
arverk á sögulegum minjum. Það eigi að rífa
gömlu verzlunarhúsin þar. Það er óþarfí að
fara mörgum orðum um slíkan vandalisma, ef
rétt er hermt frá. Þá eiga yfírvöldin að taka í
taumana strax. Því það vill svo vel til, að til
eru lög, sem banna skemmdarverk á sögulcg-
um minjum.“
„Framfaraæði" og vandalismi
Nothæft timbur úr verzlunarhúsunum þótti
minna en menn höfðu búizt við. Því var kastað
í haug og síðan haldið uppboð og kai'larnir í
Flóanum keyptu það sem nýtilegt var af spýt-
unum. Guðmundur Ki-istinsson, sem skrifað >
hefur sögu Selfoss, kallar það „framfaraæði"
þegar menn sjást ekki fyrir í framfarasókn-
inni og farga ef til vill stónnerkilegu húsi
vegna þess að í hita augnabliksins vantar
spýtur. Guðmundur telur að Húsið á Eyrar-
bakka hefði farið sömu leið ef Halldór útgerð-
armaður í Háteigi hefði ekki keypt það.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. JÚNÍ 1999 1 3