Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.1999, Blaðsíða 6

UR HANDRAÐANUM
Nokkrar þjóð-
sagnir tengdar
Langavatnsdal
Karl eg Kerling í Grímsstaðamúla.
I múlabrúnunum nokkuð austan við Gríms-
staði eru tveir klettadrangar, Karl og Kerl-
ing.
Sagan segir, að þau séu þannig tilkomin, að
í fymdinni hafi nátttröll tvö, tröllkarl og tröll-
kona, búið einhvers staðar lengst inni í dölum
á Alfthreppingaafrétt. A þeim tímum var fisk-
ur nógur á miðum Mýramanna og auðvelt að
fá í soðið. Kvöld eitt er rökkva tók héldu þau
til sjávar að sækja sér björg í bú. En nóttin
leið fljótar en þau hugðu, og þótt þau hefðu
hraðan á og stikuðu stórum á heimleiðinni,
komust þau aðeins upp á múlabrúnina, er
dagur rann. Þar urðu þau að steini eins og sjá
má enn í dag.
(Magnús Sveinsson: Mýramannaþættir).
Langavatnsdalur
heitir dalur einn á fjöllum uppi milli Mýra-
sýslu og Dalasýslu. Eins og nafnið bendir til,
er allmikið vatn í dalnum, er Langavatn er
kallað, en blómlegar hlíðar og grundir eru
beggja vegna fram með því, og yfír höfuð er
dalur þessi hinn byggilegasti, enda var hann
og byggður í fomöld, ef til vill þegar á land-
námstíð; en svo mikið er víst, að hann var al-
byggður á 13. og 14. öld. Var hann þá hreppur
og sókn út af fyrir sig, og hét kirkjustaðurinn
að Borg, en eigi er mönnum kunnugt um fleiri
bæjarheiti í Langavatnsdal. Sagt er að dalur
þessi hafi lagst í eyði í Svartadauða 1402, og
lætur það mjög nærri eptir því að dæma
hversu tóptir og rústir em þar fomlegar. I
Svartadauða dó hvert mannsbam í Langa-
vatnsdal, nema tvær manneskjur, karl og
kerling, en ekki er getið um nöfn þeirra.
Sýkin kom ekki á bæ þeirra, því þau vörðu
sig með kunnáttu sinni og í stað þess að biðja
guð að hjálpa sér - því að sagt er, að veikin
hafi byrjað með hnerrum, og það sé frá þeim
tíma að ségja: „Guð hjálpi mér,“ þegar menn
hnerra - þá gólu þau galdra sína yfir sýkinni
eða hinni svörtu gufu, fyrirboða hennar, sem
sumir þóttust sjá líða yfir landið.
Þannig lifðu þau karl og kerling alla sam-
sveitunga sína. Þau vom nú einnig einráð í
sveitinni og höfðu líka nóg að gjöra að hag-
nýta sér það, sem hinir dauðu menn létu eptir
sig, og að koma fyrir líkum nágranna sinna,
sem lágu ójörðuð hér og hvar. En þeim varð
ekki skotaskuld út þessu, og mddu þau öllum
hræjunum í vatnið og mæltu svo um, að þau
yrðu öll að nykmm. Þykja þessi ummæli
þeirra hafa ræst, því að ekki er ömggt að
vera á ferð um þær slóðir, er hausta tekur og
nótt fer að dimma.
„ARir skulu einu sinni helveg troða,“ enda
þurftu ekki gömlu hjónin lengi að bíða. Næsta
vetur eptir bar svo við, að þau þraut eldivið;
lagði því karl leið sína til byggða, fékk hann
eldsneytið og lagði þegar aptur á fjallið, er
komið var kvöld. Veður var hið ískyggilegasta
og laust á norðanhríð og varð hann úti á fjall-
inu.
Kerlingu tók brátt að lengja eptir karli sín-
um og gjörði hún leit að honum. Fór hún suð-
ur á leið til byggða, en kom aldrei síðan aptur
í Langavatnsdal. Hefir ekkert spurst til
þeirra síðan, en líklegt þykir, að þau séu
steindrangar þeir, er standa framan í kletta-
snös í Grímsstaðamúla innanverðum og heita
Karl og Kerling. Langavatnsdalur hefir aldrei
verið byggður síðan þetta gjörðist.
(Huld, safn alþýðlegra fræða).
Presturinn á Borgarhrauni
Mörgum ámm eftir að Langavatnsdalur
lagðist í eyði og allir bæir vom niður fallnir
hékk kirkjan á Borgarhrauni nokkur veginn
uppi. Maður einn ferðaðist yfir dalinn. Kom þá
á hann illviðri mikið svo hann tók það ráð að
leita hælis í kirkjugarminum. En þegar kom
fram yfir dagsetur þótti honum fara að fjölga
um gesti og komu æ fleiri og fleiri. Líka sýnd-
ist honum fyllast með þoku og dimmu. Ekki
þótti honum þessir gestir mjög skemmtilegir.
Meðal þeirra var einn sem hann ætlaði að
mundi vera prestur hinna, þó framdi hann
ekkert það sem líktist kristilegri guðsþjón-
ustugjörð, miklu heldur það sem honum þótti
óhæfa og leiðinlegt. Alla þessa nótt var maður-
inn í prédikunarstólnum. En þegar dagaði fór
að fækka um í kirkjunni og síðast gekk sá út
sem hann hugði að mundi vera prestur og
sagði um leið og hann gekk út: „Draugur er ég
sokkinn í jörð og svo erum vér allir“. Ekkert
varð ferðamanninum að meini, en þegar birti
fór hann á stað og komst heill til manna-
byggða og sagði þar þessa sögu.
(Jón Ámason: Þjóðsögur)
Höfundurinn er fyrrverandi kennari.
að er gamalt mál skálda að góðar hug-
myndir verði aldrei ófyrirsynju því enn
betri hugmyndir spretti af aldini
þeirra. (Halldór Laxness: Úngur eg
var 1976, 31.)
I minnisbók Halldórs Laxness frá samn-
ingu Heimsljóss, sem varðveitt er í Handrita-
deild Landsbókasafns - Háskólabókasafns,
hefur skáldið ritað eftirfarandi 1. janúar 1937:
„Ég bið að heilsa Bert Brecht með þakklæti
fyrir þessar línur: Denn fúr dieses Leben ist
der Mensch noch schlecht genug.“ I grein
Halldórs Guðmundssonar útgáfustjóra í öðru
hefti Tímarits Máls og menningar 1998, sem
hann nefnir: „Ofar hverri kröfu. Um fegurð-
arþrá í Fegurð himinsins", bendir hann rétti-
lega á að Halldór Laxness leggi Þórunni frá
Kömbum þessi orð Bertolt Brecht efnislega í
munn í Fegurð himinsins (sjá Heimsljós II.
1955, 257). Raunin er þó sú að skáldið notar
„þessar" línur fyrr í skáldverkinu eða í Höll
sumarlandsins sem kom fyrst út 1938.
I minningargrein um Bertolt Brecht, sem
Halldór Laxness ritaði 1956 og birti í Gjörn-
ingabók 1959, kemur fram skilningur hans á
þessum orðum Brecht: „Denn fúr dieses
Leben ist der Mensch nicht schlecht genug,
segir Brecht í Dreigrosschenóperunni, og á
með því við að auðvaldsskipulagið sé ekki
samboðið mönnum." (Gjömingabók 1959, 72.)
I fyrstu heimsókn Ólafs Kárasonar til
skáldkonunnar Hólmfríðar á Loftinu og hins
drykkfellda eiginmanns hennar reynir hún að
skýra fyrir honum áhrif drottnandi valds á
Sviðinsvík með því að taka dæmi af eigin-
manni sínum - hvemig hann var - og hvað
hann varð, en lífsþekking Ólafs nægði honum
ekki til skilnings. Af aldini þessarar hug-
myndar Bertolt Brecht er þessi lýsing sprott-
in:
Maðurinn minn, hann bar af öðmm mönn-
um einsog askur af þyrni, svaraði hún. Hann
hafði augu sem sjá mflur til hafs. Þegar ég sá
hann í fyrsta sinn sá ég hetju. Það er mannlíf-
ið sem er svívirðilegt.
Hvert var konan að fara? Hversvegna
þessa tilefnislausu vöm fyrir manni sínum.
Var hún að afsaka sjálfa sig?
Hann var því miður ekki nógu vondur mað-
ur fyrir þetta glæpafélag, bætti hún við. Hann
var því miður ekki glæpamaður. (Heimsljós I.
1955, 209.)
Eins og kunnugt er byggist Heimsljós mjög
á æviferli Magnúsar Hj. Magnússonar skálds
EFTIR EIRÍK JÓNSSON
(1837-1916) en höfundurinn færir allt til í
tíma svo verkið skírskotar framar öðru til at-
burða og átaka ritunartímans. Hér skal sýnt
dæmi um notkun Halldórs Laxness á textum
Magnúsar Hj. Magnússonar:
Þann 21. og 22. [nóvember 1904] var stillt
veður heiðríkt en grimmt frost. Þá leitaði ég á
náðir fátækranefndar á ísafirði, fór ég á fund
fulltrúa hennar Bjama Hermanns Kristjáns-
sonar („ríka djöfuls“) og tjáði honum vand-
ræði mín, en svar hans var á þessa leið: „Hvað
ætlar þú að finna mig? Geturðu ekki kjaftað?
Nenntu að vinna. Farðu að draga grjót, þú ert
fullhraustur. Mér kemur þú ekkert við [...]“
(Lbs, 2222, 4to, bls. 103.)
I fjórða kafla í Höll sumarlandsins notar
skáldið texta Magnúsar þannig:
Hvem fjandann sjálfan vilt þú hér? spurði
oddvitinn. Skáldinu vafðist ævinlega túnga
um tönn þegar hann var ávarpaður mjög
hranalega [...].
Hvað er þetta, geturðu ekki kjaftað? spurði
oddvitinn.
Ég hef orðið að liggja úti í nótt, sagði pilt-
urinn [...]. En oddvitinn svaraði: Þú hefur gott
af því.
Eg var að hugsa um að biðja þig að veita
mér einhverja ásjá, sagði skáldið.
Asjá, já ég skal svei mér veita þér ásjá.
Nentu að vinna. Farðu að draga grjót. Þú ert
fullhraustur. Mig varðar ekkert um þig.
(Heimsljós 1.1955,179.)
I samtali Ólafs Kárasonar og Beru í Feg-
urð himinsins mótar fyrir efni úr hugmynd-
um annarra höfunda. Þar má einnig greina
hugmynd sem kann að hafa orðið áhrifavaldur
á Ijóð annars skálds.
í samtali Ólafs og Bera gætir áhrifa frá
ljóðinu „Þjóðvísa" eftir Tómas Guðmundsson.
Ljóðið birtist fyrst í tímaritinu Samtiðinni
1934 og síðar í Stjömum vorsins. I Ijóðinu,
sem fjallar um ástir ungmenna, segir stúlkan
um unnusta sinn er hann var dauðvona: „Þá
talaði hann oft um hið undarlega blómýsem
yxi í draumi sínum“ og síðar: „Ég er dular-
fulla blómið í draumi hins unga manns“ (sjá
Stjömur vorsins 1940, 65). í dul „Þjóðvísu“ er
sem heyra megi hvíslað: „Þú ert draumur
annarrar vera.“ (Heimsljós II. 1955, 288.)
í fyrsta bindi Heimsljóss er vísa úr
Númarímum Sigurðar Breiðfjörðs:
í huga sástu hvað mér bjó,
hvorugt þurfti að tala.
(Heimsljós 1.1955,70.)
Af aldini þessarar hugmyndar kunna eftirfar-
andi orð Bera að vera sprottin:
Ekki tala, sagði hún og lagði höndina í
greip hans allrasnöggvast. Sumir halda að
það þurfi að tala, en það þarf ekki að tala.
(Heimsljós II. 1955,294.)
I leikritinu Romeo and Juliet eftir William
Shakespeare segir svo í 2. þætti, 2. sviði, lín-
um 43-44:
What’s in a name? That which we call a rose
by any other name would smell as sweet!
(Hvað binzt við nafn? Það blóm sem nefnt er
rós hefði jafn ljúfan ilm með öðru nafni; þýð-
ing Helga Hálfdanarsonai' 1956.)
í samtali Ólafs og Bera segir:
Ég heiti als ekki það sem þú heldur, sagði
hún.
Hvað era nöfn, sagði hann. Kraftbirtíngar-
hljómur guðdómsins, Sigurður Breiðfjörð,
Ymir, Hinn Ósýnilegi Vinur, Bera, - mér er
sama. Ég spyr ekki um nöfn. (Heimsljós II.
1955, 297.) ,
Fundur Ólafs og Beru veldur hvörfum í lífi
hans:
í raun réttri höfum við ekki verið tfl fyren á
þessari stund, sagði hann.
Ég skil þig ekki sagði hún.
Þú og ég voram að vísu einhversstaðar áð-
ur; en ekki Við, sagði hann. Staðurinn ekki
heldur. I dag varð heimurinn til. (Heimsljós
1955, 294.)
Harmljóð Steins Steinars, „Myndlaus", kann,
auk vonsvika skáldsins, að eiga rót sína í þess-
ari hugmynd. Ljóðið, sem lýsir trega yfir
óvæntum draumi, er þannig:
Ó, þú og ég, sem urðum aldrei til.
Eitt andartak sem skuggi flökti um vegg
birtist sú mynd sem okkur ætluð var.
Sem næturgola gári lygnan hyl,
sem glampi kalt og snöggt á hnífsins egg,
sem rauðar varir veiti orðlaust svar.
Ó, fagra mynd sem okkur báðum bar.
(Ferð án fyrirheits 1942, 32.)
Höfundurinn er fyrrverandi menntaskólakennari.
OLAV H. HAUGE
HVUNN-
DAGS
ÚrDROPARI
AUSTANVIND (1966)
BERGSTEINN BIRGISSON
ÞÝDDI
Stormana stríðu
hefur þú að baki.
Þá spurðir þú ekki
hvíþú varst til,
hvaðan þú komst, eða hvar þú
gekkst,
þú bara varst ístorminum
varst í eldinum.
En það er líka hægt að lifa
í gráma hversdagsins
setja niður kartöflur, raka lauf
og bera birkivendi,
það er svo margt að hugs’um hér
í heimi,
eitt mannslíf dugir ekki til.
Eftir dagsstritið geturðu steikt
kótilettu
oglesið kínverskan brag.
Laertes gamli klippti til runna
ogplantaði fíkjutrjám,
og lét hetjurnar berjast við Tróju.
Höfundurinn er norskt skáld.
Þína ást ég aldrei þó
með orðum gerði fala,
FEDERICO GARCIA LORCA
Á FESTING- Tímans í hnotskum.
UNNI ÁSGEIR ÁSGEIRSSON ÞÝDDI Og hvert andvarp uppistaða óps.
FORLEIKUR
Stjaman aldna lokar þrútnum augunum. Stjaman unga vill mála nóttina bláa. Nautið lokar augunum hægt. Heitt við stallinn.
Forleikur að nóttinni.
(í fjallafurunni: eldflugur.) LOFT
ÁFRAM Hvert ljóð uppistaða ástarinnar. Loftið þrangið regnbogum sundrar speglunina yfir lundinum.
Hver stjama uppistaða tímans. Höfundurinn, þekktasta skáld Spánar á þessari öld, á aldarafmæli á árinu. Hann var myrtur í borgarastyrjöldinni á Spáni 1936. Þýðandinn býr í Borgarnesi.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. JÚLÍ1999