Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.1999, Blaðsíða 13

1,
segist ekki nota textann úr handritinu, ein-
ungis laglínuna. „Ég vinn dálítið úr henni eins
og uppáhaldið mitt og besta endurreisnartón-
skáldið, Josquin des Prés. Hann er sá lang-
besti og ég tók hann mér dálítið til fyrirmynd-
ar,“ heldur Tryggvi áfram en hann tileinkar
messuna minningu meistarans.
Þarf að hafa verulega
fyrir básúnusólóinu
Annar er sá maður sem oft kom upp í hug-
ann meðan messan var að verða til og hann er
kennari Tryggva frá Vínarborg, Reinhold
Portisch, sem lagði megináherslu á kontra-
punkt í tónsmíðakennslu sinni og kenndi
Tryggva kontrapunkt í anda Josquin. „Þó að
við höfum langt frá því verið sammála um alla
hluti þá á hann nú heilmikið í þessari messu,“
segir hann um kennara sinn.
„Hinir svokölluðu ordinarium-hlutar
messunnar eru kórpartarnir; Kyrie, Gloria,
Sanctus og Agnus dei, svo eru tvö einleiks-
verk sem slíta þetta í sundur, upphafið er In-
troitus, sem er slagverkssóló, og Offertorium
fyrir einleiksbásúnu," segir Tryggvi um upp-
byggingu verksins. Einleik á básúnu leikur
Einar Jónsson. „Þetta er heljarlangt básúnu-
sóló, yfir tíu mínútna langt. Hann þarf að hafa
verulega mikið fyrir þessu blessaður,11 segir
tónskáldið og kímir við. Pétur Grétarsson
leikur á slagverk í lokakaflanum. Þegar við-
talið fór fram sl. þriðjudag var Tryggvi í
miðju kafi að skrifa síðasta hlutann. „Pétur
fær að sjá þetta á föstudaginn," segir hann
Síðar á 20. öld, eftir að séra Bjarni lauk við
þjóðlagasafn sitt, hafa skinnbókabrot og blöð
úr fornum kirkjusöngsbókum verið rannsökuð
nánar. Slík handrit eru einkum varðveitt í eft-
irtöldum stofnunum: Det Arnamagnæanske
Institut í Kaupmannahöfn, Stofnun Árna
Magnússonar á Islandi, handritadeild Lands-
bókasafns íslands - Háskólabókasafns, Þjóð-
minjasafni Islands og Þjóðskjalasafni íslands.
Meðal vísindamanna sem lagt hafa skerf til
þessara rannsókna eru Kristian Kálund,
Angul Hammerich, Guðbrandur Jónsson, Ró-
bert A. Ottósson, Magnús Már Lárusson, Erik
Eggen, Lilli Gjerlpw og Merete Geert Ander-
sen. Einnig hefur Ingrid De Geer rannsakað
sérstaklega þá söngva sem tengdust helgi
Magnúsar Eyjajarls og skrifað doktorsrit um
það efni. Skal hér dregið saman í örstuttu máli
það helsta sem fram hefur komið í þessum
rannsóknum varðandi handrit þar sem söngv-
ar á Magnúsmeesu Eyjajarls eru varðveittir.
5
Skinnblöð úr fornum kirkjusöngsbókum,
sem notuð höfðu verið til bókbands í Árna-
safni, voru tekin úr bókbandi á árunum
1911-1913.
6
Kristian Kálund, bókavörður við Árnasafn,
og danski tónvísindamaðurinn Angul
Hammerich flokkuðu skinnblöðin, alls um 500
talsins, í sex flokka undir safnnúmerinu AM
Accessoria 7. Mikill hluti þessara skinnblaða
er úr ýmsum messu- og tíðasöngsbókum með
nótum frá miðöldum, önnur blöð eru nótnalaus
með textum úr saltara- og biblíuhandritum.
7
Meðal skinnblaðanna í AM Acc. 7 hafa fund-
ist flestöll blöðin úr tveimur fyrrnefndum
skinnbókum, messusöngsbók frá Skarði (Mis-
sale Scardense), sem var upphaflega 65 blöð,
og grallara frá Gufudal (Graduale Gufudalen-
se), sem var alls 37 blöð. Auk þess hafa fáein
blöð fundist í öðrum söfnum. Merete Geert
Andersen hefur raðað saman blöðunum úr
þessum bókum og sýndi fram á það i grein ár-
ið 1979 að báðar bækurnar, nú óheilar að vísu,
voru skrifaðar af fyrrnefndum listaskrifara,
Jóni Þorlákssyni, á síðari hluta 15. aldar. Við
ritun Gufudalsgrallarans var Jón einn að
verki, en Skarðsbókin var að hluta skrifuð af
ónafngreindum meðskrifara Jóns. Mörg fleiri
skinnblöð úr öðrum messusöngsbókum eru
greinilega með hendi Jóns Þorlákssonar. Mer-
ete Geert Andersen hefur rannsakað skinn-
blöð úr fleiri kirkjusöngsbókum, en niðurstöð-
ur þeirra rannsókna hafa ekki enn verið birtar
á prenti.
8
Komið hefur í ljós að messusöngur á Magn-
úsarmessu, þar á meðal sekvensia heilags
Magnúsar, var skrifuð af Jóni Þorlákssyni
bæði í Skarðsbókinni og Gufudallsgrallaran-
um.
9
Þegar norski tónvísindamaðurinn Erik
Eggen var að undirbúa sitt mikla rit um
sekvensíur sem sungnar voru á miðöldum í
erkibiskupsdæmi Niðaróss, var einungis búið
að flnna hluta af sekvensíu Magnúsar Eyja-
jai’ls á skinnblaði úr Skarðsbókinni. í bók
Eggens, sem kom út árið 1968, eru því einung-
HUÓMEYKI FLYTUR TRÚARLEG SÖNGVERK
JÓNS LEIFS í SKÁLHOLTSKIRKJU
Morgunblaðið/Þorkell
SÖNGHÓPURINN Hljómeyki hefur staðið í ströngu í vikunni við æfingar á trúarlegum
söngverkum Jóns Leifs og messu eftir Tryggva M. Baldvinsson.
HÁLFRAR ALDAR
GAAAALT ERFIUÓÐ
FRUMFLUTT
Alloþ essa viku, frá morgni til kvölds, hefur Sönghópur-
inn Hljómeyki verið við æfingar í Skálholti, enda stend-
ur mikið til nú um helgina. Kórinn flytur í dag, auk
messu Tryggva, viðamikla dagskrá með trúarlegum
söngverkum Jóns Leifs. AAARGRET SVEINBJÖRNS-
DQTTIR lagði við hlustir á æfingu og átti svo spjall við
stjórnandann, Bernharð Wilkinson, í örstuttu kaffihléi.
sallarólegur, enda þykii- honum gott að vinna í
kyrrðinni í Skálholti. „Það er yndislegt að
vera hér, kyrrðin er svo mikil. Þó að það sé
hljótt á Álftanesinu þar sem ég bý er ennþá
hljóðara hér. Svo er auðvitað frábært að geta
verið í músík allan daginn.“
Árni notaði tónlistar-
handritin sem bókapiast
Tryggvi fagnar þeim rannsóknum sem nú
fara fram á vegum Collegium musicum á
gömlum áður lítt þekktum tónlistarhandrit-
um. „Ég fór að hitta Njál Sigurðsson á Ama-
stofnun og það var algjört ævintýri að fá að
skoða þessi skinnhandrit. Það er svo mikið til
af þessu, ég held að þetta séu yfir þúsund blöð
sem þeir eru búnir að finna af nótum. Auðvit-
að er þetta ekki allt íslensk tónlist en þetta
sýnir samt að það hefur verið hér miklu meiri
músík en menn hafa haldið. Og það er auðvit-
að stórmerkilegt og þarf að rannsaka miklu
betur. Ég ákvað strax að velja mér eitt stef úr
þessum sjóði,“ segir Tryggvi. „En það sem
kom mér hins vegar mest á óvart var það að
þessi mikla þjóðhetja og bjargvættur ís-
lenskrar menningar, Ami Magnússon, hann
var ekkert að bjarga þessari músík - hann
notaði þessi handrit bara sem bókaplast. Það
vantar á homin á öllum tónlistarhandritunum,
vegna þess að þau hafa verið skorin öll til,“
heldur hann áfram.
Missa comitis generosi verður fmmflutt í
Skálholtskirkju í dag kl. 17 og endurflutt á
morgun, sunnudag, kl. 15.
is birtar nokkrar fyrstu nótnalínurnar með
tveimur upphafserindum sekvensíunnar.
10
Eftir að Erik Eggen lauk við rit sitt um
sekvensíur Niðarósbiskupsdæmis og að hon-
um látnum fannst í bókbandi í Árnasafni
skinnblað úr Gufudalsgrallaranum og á því var
öll sekvensía Magnúsar Eyjajarls með lat-
neskum texta og nótum, samtals 9. erindi. Um
þetta nýfundna skinnblað er getið í formála að
riti Eggens.
11
Sumarið 1987 var haldin ráðstefna í tilefni
af því að 850 ár vom liðin frá því að dómkirkja
heilags Magnúsar, þar sem helgur dómur
hans vai- varðveittur, var byggð í Kirkwall í
Orkneyjum. Á ráðstefnunni flutti dr. Ingrid
De Geer frá háskólanum í Uppsölum erindi
sem hún nefndi „Musie and the Twelfth-Cent-
ury Orkney Earldom: A Cultural Crossroads
in Musicological Perspective11. Yar það ári síð-
ar gefíð út í ráðstefnuritinu „St Magnus
Cathedral and Orkneyðs Twelfth-Century
Renaissance“. Þar birtist í fyrsta sinn á prenti
öll sekvensía Magnúsar Eyjajarls, „Comitis
generosi...“, með texta og nótum. Var þar bæði
birt ljósprentun af skinnblaðinu úr Gufudals-
grallaranum með hendi Jóns Þorlákssonar
(sjá meðfylgjandi mynd), svo og umritun til
nútíma nótnalesturs eftir Ingrid De Geer.
12
Sekvensían „Comitis generosi..." er með lat-
neskum texta sem ortur hefur af óþekktum
höfundi um heilagan Magnús Eyjajarl og sett-
ur við laglínu vel þekktrar páskasekvensíu,
„Mane prima sabbati...". Um aldur textans er
ekki vitað en telja má sennilegt að hann hafi
verið ortur á Islandi, og þá trúlega í einhverju
klaustri á Norður- eða Vesturlandi.
Hér hafa verið gerð að umtalsefni tvö skinn-
blöð, hvort úr sínu handritinu. Undirritaður
hefur að undanförnu unnið að athugunum á
slíkum skinnhandritum messu- og tíðasöngs-
bóka frá miðöldum. Þar er um að ræða aðeins
örlítið brot af þeim mikla bókakosti söngbóka
á skinni sem voru til í klaustrum og kirkjum
hér á landi á tíma kaþólskrar trúar. Slíkar
bækur voru miskunnarlaust eyðilagðar eftir
siðaskipti og sagnir eru um miklar bókabrenn-
ur. Örfá slík handrit eru nú varðveitt sem stök
blöð endurheimt úr bókbandi. Komið hefur í
ljós að þessi skinnhandrit til fornra söngbóka
eru þó miklu fleiri og umfangsmeiri að efni en
menn hafa gert sér grein fyrir fram til þessa.
Samtals munu þar vera tæplega 2.000 blaðsíð-
ur með nótum. Allt eru þetta kirkjulegir
söngvar, einraddaðir og með latneskum texta.
Elstu handritin eru með strenglausum neum-
um og voru þau skrifuð á meginlandi Evrópu
um 1100 eða í byrjun 12. aldar. Elstu söng-
handrit skrifuð hér á landi eru frá því um 1200
en langflest eru þau frá 12., 14. og 15. öld. Fá-
ein yngstu skinnhandrit eru frá 16. öld eða um
1699. Þar má finna dæmi um uppskriftir á
skinni af grallara Guðbrands biskups Þorláks-
sonar prentuðum árið 1594 með lögum á nót-
um við íslenska sálma. fslensk skinnhandrit
með kirkjusöng spanna því tímabilið frá 1100
til 1600, eða um hálft þúsund ára af sögu
kristni á íslandi.
Höfundur er tónlistarmaSur og starfar
í menntamálaráðuneyti.
VIÐ erum hér og gerum ekki annað,
við vinnum eins og vitleysingar alla
daga og rétt komumst í heita pottinn
á kvöldin - en þetta er ofsalega gam-
an,“ segir Bernharður Wilkinson þegar hann
er spurður um vinnulagið nokkrum dögum áð-
ur en Hljómeyki flytur trúarleg söngverk
Jóns Leifs og nýja messu eftir Tryggva M.
Baldvinsson á Sumartón-
leikum í Skálholtskirkju.
Mjög ólík verk og allt annað
en auðveld til söngs.
Meðal þess sem sungið
verður á tónleikunum í dag,
þar sem þess verður minnst
að hundrað ár eru liðin frá
fæðingu Jóns Leifs, er
Erfiljóð op. 35 fyrir karla-
kór, mezzósópran og fiðlu,
frá árinu 1947. Mjög erfitt
verk, að sögn stjómandans,
og samið á erfiðu tímabili í
lífi tónskáldsins. „Hann var í
mikilli sorg og lægð þegar
hann skrifaði þetta verk.
Stundum erum við komin al-
veg niður á botninn. Það er
mjög dapurlegt og þungt í honum hljóðið
þama og þess vegna skrifar hann þetta fyrir
karlakór,“ segir Bernharður.
Fjölhsefur sópran
og fyrrverandi nemandi
Þómnn Guðmundsdóttir mezzósópran
syngur einsöng í Erfiljóði. „Hún lærði á flautu
ijá mér í gamla daga,“ segir Bemharður og
það er ekki laust við að hann sé stoltur af
þessum fyrrverandi nemanda sínum. „í síð-
asta kaflanum er svo einleikur á fiðlu og þar
njótum við góðs af því að ein úr sópraninum,
Hildigunnur Halldórsdóttir, er líka fiðluleik-
ari í Sinfóníuhljómsveit íslands,“ heldur hann
áfram. í Kyrie op. 5 fyrir blandaðan kór
ásamt orgelforleik og barnakór nýtur
Hljómeyki liðsinnis félaga úr Kammerkór
Biskupstungna, auk þess sem Hilmar Öm
Agnarsson leikur á orgel.
Bemhaj-ður segir að fæstir sálmanna sem
sungnir verði á tónleikunum í dag hafi heyrst
oft áður í kirkju, að undanskildum útfarar-
sálminum Allt eins og blómstrið eina. „Svo er
Vögguvísa frá 1929, hún hefur verið flutt áður
og er til í ýmsum gerðum; fyrir píanó og ein-
söng og hljómsveit og einsöng, auk útsetning-
arinnar sem við syngjum. Eftir heljardýpið
framan af tónleikunum ætlum við svo að enda
á jákvæðum nótum með því að syngja Heilsu-
heimt. Það er í rauninni hægur kafli úr
strengjakvartett eftir Beethoven, mjög falleg-
ur, útsettur fyrir raddir af Jóni Leifs með
texta Þorsteins Valdimars-
sonar, Ó undur lífs.“
„En þú hefur ekki
rekist á Jón Leifs?"
Bernharður segir það
mjög erfitt verkefni og ekki '
fýrir hvaða kór sem er að
syngja verk Jóns Leifs.
„Hann fer alveg út á ystu
nöf.“ Þó er eins og ögrunin
sé erfiðinu yfirsterkari, því
söngfólkið virðist ekki telja
það eftir sér að taka heila
viku af sumarfríinu í verk-
efnið og leggur hart að sér
við æfmgamar. „Þetta er
mikil töm og reynir mikið á,
en svo fáum við alveg rosa-
lega góðan mat og ekki spillir friðsældin hér í
Skálholti. Við getum einbeitt okkur að þessu
verkefni allan daginn í heila viku, það er lúx-
us, þó að það sé líka mjög strembið. Auðvitað
er þetta einhvers konar fóm en þau koma
samt. Það er þess virði, annars væmm við
ekki að þessu,“ segir hann.
Eins og blaðamaður varð var við þegar
hann fylgdist með æfingu ásamt staðartón-
skáldinu Tryggva Baldvinssyni getur það ver-
ið gott fyrir kórinn og stjórnandann að hafa
tónskáldið á staðnum þegar upp koma vafaat-
riði í túlkun og áherslum. Enda var það svo
þegar Tryggvi mætti á æfingu á fyrsta degi
og Bernharður var búinn að fá hjá honum
svör við nokkmm brennandi spumingum að
sá síðarnefndi klykkti út: „En þú hefur ekki
rekist á Jón Leifs? Það eru nefnilega nokkrar
nótur sem mig hefði langað til að spyrja hann
um.“
Tónleikamir með trúarlegum söngverkum
Jóns Leifs hefjast kl. 15 í dag í Skálholts-
kirkju og í tónlistarstund kl. 16.40 á morgun,
rétt áður en messa hefst, má aftur heyra
nokkur verkanna.
Bernharður Wilkinson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. JÚLÍ1999 13