Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.1999, Blaðsíða 11

FIMM (ÓSKYLDAR)
ATHUGASEMDIR UM
ÍSLENSKAR BÓKMENNTIR
EFTIR HANNES HÓLMSTEIN GISSURARSON
SNORRI Arinbjarnar: Gunnar á Hlíðarenda. Eigandi:
Árnastofnun.
1. Hvers vegna
sneri Gunnar aftur?
Einn frægasti kafli Njálu er um
það, þegar hestur Gunnars á Hlíð-
arenda drepur niður fæti. Hetjan er
þá á leið til skips eftir að hafa verið
dæmd í útlegð, hún lítur upp og
segir: „Fögur er hlíðin svo að mér
hefir hún aldrei jafnfögur sýnst,
bleikir akrar en slegin tún, og mun
eg ríða heim aftur og fara hvergi."
Hinn hefðbundni skilnmgur þessara
orða, sem fram kemur í alkunnu
kvæði Jónasar Hallgrímssonar og
raunar líka í inngangi Einars Olafs
Sveinssonar að Njáluútgáfu hans,
er, að Gunnar hafi látið stjórnast af
ættjarðarást, hann hafi blátt áfram
ekki getað slitið sig frá Islandi. Hef-
ur þetta verið tilefni margra fag-
urra orða.
En þetta hlýtur að vera misskiln-
ingur. Ættjarðarástin kom ekki í
veg fyrir, að íslendingar fornaldar
(þar á meðal Gunnar sjálfur) dveldu
erlendis árum saman og leituðu sér
þar frama. Raunar er ættjarðarást
síðari tíma hugtak (alveg eins og
vitundin um náttúrufegurð): Þótt
Islendingar fomaldar vissu vel af
sér sem Islendingum, voru þeir
ekki þjóðræknir í skilningi nútíma-
manna. Hvers vegna sneri þá Gunn-
ar aftur, þótt hann ryfi með því sátt
og stofnaði lífi sínu í hættu og hefði
margsinnis verið varaður við því? Hver er hin
sálfræðilega rétta skýring á hegðun hans?
Hún er augljós, þegar Njála er vandlega les-
in. Gunnar óttaðist, að í fjarveru hans myndi
Hallgerður, kona hans, leggjast með öðrum
mönnum. Þetta gat hann ekki þolað, og á
þetta var hann minntur, þegar hesturinn drap
niður fæti og hann leit upp til bæjarins á Hlíð-
arenda. Þar var Hallgerður. Sagan geymir
vísbendingu um þetta. I 41. kafla segir frá
frænda Gunnars, Sigmundi Lambasyni, sem
hafi verið kurteis maður og vænn, mikill og
sterkur. „Hallgerður var vel til Sigmundar,"
segir í sögunni, „og þar kom að þar gerðist
svo mikill ákafi að hún bar fé á hann og þjón-
aði honum eigi verr en bónda sínum.“ Njálu-
höfundur er hér að gefa í skyn, að Hallgerður
hafi verið manni sínum ótrú með frænda hans.
Þetta hlaut Gunnar að gruna, og þegar hann
leit aftur upp að bænum að Hlíðarenda, var
hann minntur á þetta, svo að hann sneri aftur.
2. Dagur dómsins
Islenskir bókmenntaspekingar hafa sumir
séð tengsl í milli Aðventu Gunnars Gunnars-
sonar og Gamla mannsins og hafsins eftir Er-
nest Hemingway og líka í milli Gróðurs jarðar
eftir Knút Hamsun og Sjálfstæðs fólks Hall-
dórs Laxness. Eg hef athugað þetta lítillega
og verð að játa, að ég kem ekki auga á bein
eða sterk tengsl. En hér langar mig til að
benda á önnur tengsl, sem mér virðast næsta
augljós. Einn kunnasti kaflinn í Bréfi til Láru
eftir Þórberg Þórðarson er „Dagur dómsins".
Veit ég ekki betur en hann sé enn lesinn til
prófs í íslensku í framhaldsskólum landsins.
Eftir útkomu bókarinnar gekk Sigurður Nor-
dal prófessor um og hældi Þórbergi á hvert
reipi fyrir kaflann. Hann væri, eins og Þór-
bergur sagði í bréfi til Vilmundar landlæknis
Jónssonar, „það geníalasta pródúkt, sem hann
[hefði] séð. Hann [væri] sannkallað Kol-
umbusaregg“. En það virðist hafa farið fram
hjá þessum heiðursmönnum öllum, að þessi
kafli er bersýnilega stæling á lausamálsljóði
eftir Óskar Wilde, sem heitir „House of
Judgement". Munurinn er aðallega sá, að
Þórbergur lýkur kafla sínum með áskorun um
byltingu í ríki útvaldra, sem frægt er, en Ósk-
ar Wilde ekki.
3. Ljóðaþýðingar eftir
Magnús Ásgeirsson
Árið 1975 gaf Kristján Karlsson út fyrir
Helgafell ritsafn Magnúsar Ásgeirssonar
Ijóðaþýðanda. Þar eru aftast í síðara bindi
nokkur ljóð, sem Kristjáni tókst ekki að finna
hinn erlenda höfund að. Eitt ljóðið er svo í
þýðingu Magnúsar:
Aflandráðum vex ekki vegsemd
Hve verður það sannað?
Er landráðin hafa heppnast,
þá heita þau annað.
Mér sýnist ekki betur en þetta sé eftir Sir
John Harington, enskan hirðmann, sem uppi
var frá 1561 til 1612. Á ensku hljóðar það svo:
Treason doth never prosper, what’s the
reason?
For if it prosper, none dare call it treason.
Tvö önnur ófeðruð smáljóð í þýðingasafni
Magnúsar eru, að því er mér virðist, eftir
danska ljóðskáldið Piet Hein, sem fæddist ár-
ið 1905. Annað er svo:
Óeigingirni
er með sanni
yndisleg dyggð
hjá öðrum manni.
Þetta ljóð er raunar til í þýðingu Helga
Hálfdanarsonar:
Ósérhlífni
í öllum vanda
er besta óskin
öðrum til handa.
Hitt smáljóðið, sem er líka eftir Piet Hein,
þýddu þeir Magnús Ásgeirsson og Tómas
Guðmundsson í sameiningu, er þeir voru rit-
stjórar Helgafells. Það hljóðar svo:
í hálfkæringi um hugskot mín
er hláleg þekking oft á sveimi:
að lífið sé tvö lokuð skrín,
sem lykla hvort að öðru geymi.
Þetta ljóð hefur Helgi Hálfdanarson líka
þýtt:
Með hálfu glotti er hugsun mín
í hríng um þennan grun á sveimi
að lífið sé tvö lokuð skrín,
sem lykla hvort að öðru geymi.
4. Stephan G. Stephansson
og Tennyson lávarður
Til eru fræg vísuorð eftir Stephan G.
Stephansson:
Hálfsannleikur oftast er
óhrekjandi lygi.
Skáldið á við það, að draga má upp villandi
mynd af veruleikanum með því að skammta
mönnum upplýsingar, segja sannleikann hálf-
an, ekki allan, og segja hvergi beinlínis ósatt;
staðreyndum er þá hagrætt, en þeim hvergi
afneitað. Afleiðingin verður auðvitað lygi, en
hún er óhrekjandi, því að hvergi er neinu log-
ið! Eitt sinn var ég að blaða í ljóðum hins
ágæta enska skálds Tennysons lávarðar. Þá
rakst ég á vísuorð, sem ég hafði ekki tekið áð-
ur eftir. Þau eru í Ömmukvæði, „The Grand-
mother", og hljóða svo:
That a lie which is all a lie may be met and
fought with outríght,
But a lie which is part a truth is a harder
matter to fíght.
Hér er svipuð hugsun orðuð og í ljóði
Stephans G. Kvæði Tennysons birtist fyrst
árið 1859, en skáldið lést árið 1892, svo að vel
getur verið, að Stephan G. hafi séð þetta
kvæði þess og ort síðan ljóð sitt undir áhrifum
frá því, jafnvel óafvitandi. Vitanlega kann líka
að vera, að sama hugsun hafi fæðst hjá þess-
um tveimur skáldum, enda er það ljóta og
leiða fyrii-bæri, sem þeir lýsa, gamalt og nýtt.
5. Tveir höfundar - sama mynd
Skáldum tekst betur en dauðlegum mönn-
um að sýna óhlutbundna hugsun á hlutbund-
inn hátt, gera slíka hugsun skiljanlega, sjáan-
lega, með því að draga upp mynd, sem allir
kannast við. Gott dæmi um þetta er kvæði
Steins Steinarrs, „Hamingjan og ég“. Þar lýs-
ir skáldið því, hversu fjarlæg hamingjan sé
honum, með því að láta hana tala með öðrum
framburði en hann kann:
Ég og hamingjan skildum aldrei hvort annað,
og eflaust má kenna það vestfírskum
framburði mínum,
en hún var svo dramblát og menntuð og
sunnlensk í sínum,
og sveitadreng vestan af landi var hús hennar
bannað.
Þegar skáldið hefur loks tileinkað sér sunn-
lenskan framburð, kemst hann að því, að fyr-
irhöfn hans hefur öll orðið til einskis:
Og loksins varð sunnlenskan eiginleg munni
mínum,
og málhreimur bemskunnar týndist í rökkur
hins liðna.
Ég hélt, að við slíkt myndi þel hennar glúpna
og þiðna,
en þá varhún orðin vestfírsk í framburði
sínum.
Hér langar mig til að benda á það, að
bandarískur rithöfundur notar sömu mynd í
einni skáldsögu sinni. Hann var Christopher
Morley, sem uppi var frá 1890 til 1957 og
samdi fjölda bóka um hin margvíslegustu efni.
I skáldsögunni eða ævintýrinu Thunder on
the Left, sem út kom árið 1925, segir hann
(14. kafla): „Life is a foreign language; all
men mispronounce it.“ Lífið er erlent tungu-
mál; enginn kann að bera það rétt fram. Hall-
dór Laxness sagði mér einu sinni, er við
skröfuðum um skáldskap Steins, að hann
hefði verið allra manna næmastur á hug-
myndir. Hann hefði getað tekið hugmynd,
sem hann hefði rekist á við að fletta bók eða
heyrt um á kaffihúsi, og unnið meistaralega
úr henni. Getur verið, að kveikjan að kvæði
Steins sé í orðum Morleys?
Höfundur er prófessor í stjórnmálafraeði
í Háskóla íslands.
SIGURVEIG
JÓNSDÓHIR
LEYNDAR-
DÓMUR
Hvaðan koma þau augu
sem ástin gefur
og sjá það sem öðrum dylst?
Hvaðan kemur sá tónn
sem hjartað nemur
en hljóðnar við fyrsta brest?
ÞÚ
Þú komst
eins og hvirfilvindur
sem hrífur
og kastar hátt á loft
Þú fórst
eins og seglskip
sem siglt er til hafs
og skilur ekkert eftir.
UMSKIPTI
Hún stendur við gluggann
og horfír út yfír borgina
ein
í gær stóðu þau tvö
við þennan sama glugga.
Þá var borgin þeirra.
Höfundurinn er fyrrverandi fréttastjóri
Stöðvar 2 en hefur nú með höndum
yfirstjóm yfir upplýsingamiðlun hjá
Islandsbanka.
ÞÓRA BJÖRK
BENEDIKTSDÓTTIR
VINUR
í ÞRAUT
Þegar húmaði
og þrautin sló
á lífshlaupi mínu,
þá varst þú
til staðar.
Þú leiddir mig
oggættirmín
við klettótta strönd,
ég vissi það ekld
en vissi það þó.
Sorgin tætti
hjartað mitt
oddarnir stungu
augu mín
voru haldin.
Ég sá þig ekki,
en þú sást mig.
Faðmur þinn
var opinn,
en ég lokaði mínum.
Það var ég
sem fór.
Þú fórst ekki.
Þú ert vinur
í þraut,
gleði í sorg,
þú þerrar
hvert tár
sem fellur.
Höfundurinn er skáld í Reykjavík.
r
r
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. JÚLÍ 1999 1 1-