Lesbók Morgunblaðsins - 23.10.1999, Blaðsíða 9

Ljósmynd: Björn Rúriksson.
Flugsýn út Snæfjallaströnd.
Skálholt. Húsakostur Skálholtsskólans er næst á myndinni.
SKÁLHOLTSSKÓLI
25ARA
STUH FERÐ
EN LÖNG
EFTIR NJÖRÐ P. NJARÐVÍK
EFTIR HEIMI STEINSSON
AÐ HLJÓMAR ef tíl viU ein-
kennilega, en ég held næstum
því að einhver stysta ferð sem
ég hef farið, hafi jafnframt verið
einhver sú lengsta. Þetta var
sumarið 1 946, og ég var tíu ára
gamall. Eg var í sveit á Bæjum á
Snæfjallaströnd við norðanvert
ísafjarðardjúp. Bóndinn þar hét Halldór Hall-
dórsson, mikill dugnaðarforkur, sjálfstæðis-
maður og fylgismaður Sigurðar Bjamasonar
frá Vigur, sem sat á þingi fyrir sýsluna.
Þetta sumar var mikið um að vera á Bæjum.
Það voru kosningar og kannski hefur það haft
sín áhrif á athafnalífið. Sigurður hlýtur að hafa
útvegað töluvert fé í bryggjusmíði, því að á
fleiri stöðum í Djúpinu spruttu upp smá-
bryggjur, sem Djúpbáturinn gat lagst að til að
sækja mjólk og flytja vörur. Þetta var auðvitað
mikið hagræði fyrir bændur, sem áður máttu
róa á skektum til móts við Fagranesið og
handlanga allan vaming. Gámngamir sögðu
hins vegar, að Sigm-ður mættí passa sig á
þessu. Bryggjumar gætu allt eins orðið til að
auðvelda mönnum brottflutning, og þá stæði
Sigurður kannski uppi kjósendaiaus. Þessar
bryggjur vom gerðar þannig, að á ísafirði
vom steypt stór ker, sem svo vora kölluð, og
þau síðan dregin af bátum og sökkt á sínum
stað. Svo var smíðaður bryggjusporður til að
tengja kerin við land.
Það þótti tilkomumikil sýn, þegar bátur kom
siglandi með þetta stóra steinsteypuker í eftir-
dragi, og mikill hugur í mönnum að drífa
bryggjuna upp. Því verki stjómaði Kjartan,
sonur Halldórs bónda, og hafði fengið nokkra
menn í hörkuvinnu um skamma hríð. Fjórbýlið
á Bæjum var ólíkt tilkomumeiri staður að geta
státað af bryggju.
Þó bar annað til, sem sættí meiri tíðindum
en bryggjan, þótt merkileg væri. Halldór hafði
fengið innflutningsleyfi fyrir jeppa. Það vai-
fyrsti bíllinn í sveitinni. Óg þegar hann hafði
verið hífður upp úr Fagranesinu og stóð á nýju
bryggjunni, þessi fagurgljáandi blæjujeppi, þá
þóttí nú heldur betur kominn framfarasvipur á
Snæfjallaströnd.
Það vom þó ekki allir ánægðir með innreið
þessa nýja farartækis. Þegar jeppanum var
ekið upp af bryggjunni og kerraslóðann heim á
hlað trylltust hestamir gersamlega og hurfu
út í buskann. Það tók marga daga að finna þá,
handsama þá og tosa þeim óviljugum heim. Og
næst þegar bíllinn var hreyfður, fældust þeir
aftur og struku langt inn í Kaldalón. Ef til vill
hafa þeir fundið á sér, hvað þetta fjórhjóla háv-
aðaskrímsli táknaði fyrir þá sjálfa. Að þeir
yrðu óþarfir og dæmdir tíl þess hlutverks að
gerast leikföng efnaðs fólks í kaupstöðum, sem
þykir gaman að ríða út.
Og fjósamaðurinn, sem ég er því miður
búinn að gleyma hvað hét, vinnumaður Hall-
dórs bónda, honum var ámóta illa við jeppann
og hestunum. Hann gekk í stóran sveig fram
hjá bílnum á hlaðinu, hnussandi og smábölv-
andi í hálfum hljóðum.
Nú verður að segja það eins og er, að þessi
fjósamaður var svona hálfgerður „stakkels-
mand“, eins og ein kerlingin í sveitinni orðaði
það. Ekki beinlínis þurfalingur, en mig gmnar
að hann hafi nú aðallega unnið fyrir mat sínum
og fótum, ef föt skyldi kalla. Fólk á mínum
aldri og eldra man eftir svona hálfskrítnum
einstæðingum í sveitum landsins. Hann sner-
ist í kringum kýmar og kindumar, mokaði
flórinn, bar á túnið, vann öll hin einfaldari,
óþrifalegri störf, - og þau settust utan á hann
og síuðust inn í hann. Hann varð einhvern veg-
inn sjálfur að óþiifalegu skítverki, enda hugs-
aði hann ekki mikið um þrifnað. Hann gekk til
starfa sinna í óhreinum lörfum, órakaðm’ og
svartur undir nöglum, með tóbakstaúma úr
nösum niður í skeggið, og mér fannst í fyrstu
illt hlutskipti að þurfa að vinna með honum. En
hann var einstakt gæðablóð, einfaldur og
hrekklaus, og hefur áreiðanlega aldrei látið sér
detta í hug að gera flugu mein, viljandi. En
jeppann hataði hann og var hræddur við hann,
og sagðist aldrei mundu láta troða sér inn í
svoleiðis andskotans ferlíki.
Eins og gefur að skilja, vom engir bílvegir á
Snæfjallaströnd þegar fyrsti bíllinn kom, að-
eins reiðgötur og nokkrir kerraslóðar. Það var
því ekki mikið hægt að frflysta sig á jeppanum,
enda var hann ekki keyptur til þess að fara í
skemmtiferðir. Hann var landbúnaðarverk-
færi til að vinna hraðar og meira og betur en
hestur.
Samt var nú ákveðið að fara á jeppanum til
kirkju út í Unaðsdal næsta sunnudag. Þangað
lá slóði sem talinn var ökufær, og mönnum hef-
ur eðlilega þótt nokkuð myndarlegt að fara til
kirkju í bíl. Það gæfi líka öðrum í sveitinni
tækifæri tíl að skoða þennan nýstárlega grip,
og dást að honum. Kjartan Halldórsson ók
jeppanum og gerði hvað hann gat til að fá
fjósamanninn til að koma með í bflnum. En
fjósamaðurinn hristi höfuðið því meir sem
Kjartan gekk lengur á eftír honum, og seinast
var hann orðinn grátí nær. Þá hættí Kjartan
að dekstra hann, og við ókum af stað. Það var
búið að taka blæjurnar af, svo að jeppinn var
opinn, og við tróðum okkur í hann eins mörg
og við vomm. Eg sat öfugur aftast með lapp-
imar dinglandi aftur af.
Það var auðvitað ekki hægt að fara hratt,
vegslóðinn leyfði ekkert span. Fjósamaðurinn
stóð fyrst kyrr og horfði á eftir okkur. Aldrei
slíku vant var hann þveginn og rakaður og með
derhúfu á hausnum. Hann stóð andartak kyrr,
og svo tók hann til fótanna og hljóp á eftir okk-
ur með hundunum. Hann hélt nokkum veginn
í við okkur fyrst í stað, en svo dróst hann aftur
úr, þegar hann fór að mæðast. Eg get ekki
munað hvað þessi ferð út eftir til kirkjunnar
tók langan tíma, kannski svo sem fimmtán,
tuttugu mínútur í mesta lagi. En hún var í
raun ákaflega löng.
Eg skildi það ekki þá, en þegar ég lít tíl baka
í huganum og endurvek þessa mynd af okkur í
bflnum og fjósamanninum á hlaupum með
hundunum að dragast hægt og bítandi aftur
úr, þá finnst mér að ég hafi þarna upplifað
tímamót, eða réttara sagt, eins og ég hafi ekið
yfii- tímagjá. Við keyrðum burt frá gömlum
tíma hins staðnaða íslenska þjóðfélags til móts
við óljósa framtíð, sem yrði mín framtíð, og
ómeðvitað bjó í mér óskilgreind tilhlökkun og
eftiivænting.
Höfundurinn er prófessor við Hóskóla íslands.
/
AÞESSU haustí er liðinn
aldarfjórðungur frá því er
Skálholtsskóli hinn nýi var
formlega stofnsettur með
hátíðahöldum og heimboð-
um. Raunar tók skólinn til
starfa sem tilraunaverk-
efni á vegum biskupsem-
bættísins, Kirkjuráðs og Kristnisjóðs tveimur
áram fyrr eða 1972. Fyrstu árin tvö var skól-
inn að hluta tfl í Sumarbúðunum vestan við
Skálholtsstað. En árið 1974 var starfsemin að
fullu flutt inn í skólahúsið nýja, sem þá var
íbúðarhæft að mestu, þótt þar væri enn flestra
góðra hluta vant. Hinn 6. október 1974 kom
fjölmenni saman í Skálholtsdómkirkju. Biskup
Islands, herra Sigurbjöm Einarsson lýsti yfir
stofnun skólans og vígslu hans. Norrænir
gestír voru boðnir til setningarhátíðarinnar,
Skálholtsvinir og lýðháskólamenn, sem biskup
og Kirkjuráð höfðu kvatt til landsins í tílefni
dagsins. Ræður margar vom fluttar, ámaðar-
óskir og blessunarbænir. Skólanum bárast
gjafir úr ýmsum áttum. Munaði þar að vanda
mest um framlag norska Islandsvinarins séra
Haraldar Hopes.
Gleðiefni
Haustið 1974 var þess enn beðið, að Alþingi
Islendinga viðurkenndi það starf, sem hafið
var í Skálholti og setti lög um skólann nýja.
Þau tíðindi urðu ekki fyrr en vorið 1977. Á
vígsluhátíðinni 1974 var skólinn sem fyn- öld-
ungis háður velvflja Kirkjuráðs og greiðslu-
getu Ki-istnisjóðs. Hátíðin var öðra fremur
haldin til þess að vekja sköralega athygli á því,
sem var að gjörast í Skálholti. Löggjafanum
yrði nú óhægara um vik að láta sér sjást yfir
það, sem þar var á seyði. Framganga biskups
og sá mannsöfnuður, sem hér hvarf að einu
ráði, sýndi svo að ekki varð um villzt, að eigi
stæði tíl að hopa á hæli um sinn. Fyrr eða síðar
hlyti Alþingi að láta málið til sín taka.
Vígsluhátíðin 6. október 1974 var mesta
gleðiefni Skálholtsskólamanna til þess dags.
Oviðjafnanlegt var að hefja vetrarstarfið með
traustsyfirlýsingar svo margra góðra drengja,
karla og kvenna, að veganestí. Aðalfundur
Skálholtsskólafélagsins var haldinn í skólan-
um síðla sama dag, og varð hann heimamönn-
um ekki minni hvatning en önnur hátíðabrigði.
Þar gi’eindi formaður félagsins, Þórarinn Þór-
arinsson, fyrrverandi skólastjóri á Eiðum,
meðal annars frá því, að menntamálaráðherra
hefði nýlega lýst sig fúsan tíl að leggjast fast á
sveifina varðandi lagasetningu um skólann.
Samstarf um skólahald
í Biskupstungum
Um þessar mundir starfaði Reykholtsskóli í
Biskupstungum í 8 árgöngum, og luku nem-
endur unglingaprófi þar. Nokkur umræða var
í sveitinni um að efna til náms fyrir heima-
menn innan sveitar hið níunda ár einnig. Dag
einn á útmánuðum 1974 sátu Björn Erlends-
son bóndi í Skálholtí og fleiri góðir gestir á tali
í stofu rektorshjóna á Skálholtsstað. Var þá
líkt og endranær vikið að úiræðum til að snúa
þessari hugmynd áleiðis. Eiginkona rektors
vakti við það tækifæri máls á því, að Skálholts-
skóli tæki að sér að sinna verkefninu um hríð.
Tillagan var ófonnleg með öllu, eins og mál-
þingið sjálft, en ábendingunni var skjótlega og
vel tekið. Leiddi hún til þess, að á Skálholts-
skóla var efnt tfl „miðskóladeildar" fyrir nem-
endur úr Biskupstungum haustið 1974. Stóð sá
skólarekstur samfleytt í 7 ár. Þegar stundir
liðu fram og aðstæður Reykholtsskóla leyfðu,
hvarf þessi bekkjardeild þangað heim. Það
gjörðist 1981. Ánægjulegt er tíl þess að vita, að
nú á 25 ára afmæli þessa samstarfs stýrir
vígslubiskupsfrúin í Skálholti, Amdís Jóns-
dóttir, Reykholtsskóla í Biskupstungum með
þeim ágætum, að skólinn er í fremstu röð á ísl-
andi.
Prestastefna og guðfræðidagar
Sumarið eftir vígsluhátíðina urðu ýmsir við-
burðir á Skálholtsskóla. Einn þeirra var
Prestastefna 1975, sem biskup íslands boðaði
til í Skálholti síðla júnímánaðar. Fundir Prest-
astefnu fóra fram í kennslustofum Skálholts-
skóla. Matföng hafði stefnan í mötuneyti skól-
ans. Gisting var í heimavist skólans, svo langt
sem hún hrökk, en að svo búnu í Sumarbúðum
Þjóðkirkjunnar, heimahúsum á Skálholtsstað
og víðai’. Þyngri hríð hafði ekki dunið á Skál-
holtsskóla fram til þeirra stunda. En gleðidag-
ar vai’ð Prestastefnan 1975 í þeim skilningi, að
með henni var Skálholtsstaður risinn til fomr-
ar vegsemdar sem miðstöð íslenzkrar kirkju,
þótt um fárra daga bil væri að sinni.
Að lokinni Prestastefnu hófst ráðstefna á
Skálholtsskóla, er hlotíð hafði heitið „Guð-
fi’æðidagar". Til þeirra var efnt að undirlagi
skólans, og segh’ nafnið tíl um viðfangsefni
manna. Hér vora á þingi tveir tugir presta og
annarra guðfræðinga. Meginhluti þess, sem á
borð var borið, kom frá dr. Einari Sigur-
bjömssyni, en hann gaf fyrirlestra sína út árið
eftír í bókinni „Orðið og trúin“. Yfirskrift nám-
skeiðsins vai’: „Kirkja orðsins - orðsins
þjónn“. Aðrir fyrirlesarar vora guðfræðipró-
fessorai’nir dr. Björn Bjömsson, dr. Þórir Kr.
Þórðarson, dr. Jón Sveinbjömsson og séra
Jónas Gíslason síðar vígslubiskup.
Sumartónleikar í Skólholtskirk ju
Tímamótaviðburðm’ sumarsins 1975 var
upphaf sumartónleika í Skálholtskirkju. Þau
hjónin Helga Ingólfsdóttir semballeikari og
Þorkell Helgason prófessor, er öðram fremur
hafa staðið fyrir tónleikahaldi þessu, bjuggu
öll sumur á Skálholtsskóla ásamt samverka-
fólki sínu á áranum 1975 tfl 1981 og þó fjóram
áram betur að nokkru. Án þeiirar aðstöðu,
sem þama var í té látin, hefðu sumartónleikar-
nir átt örðugra uppdráttar en raun varð á,
einkum fi’aman af, meðan starfsemin var lítt
þekkt. Það var gæfa Skálholtsskóla að mega
leggja fram föng sín þessari fágætu viðburðai’-
ás til eflingar.
Róðstefnur og nómskeið
Skálholtsskóli tók á sínum tíma til starfa
undir heitínu „Lýðháskólinn í Skálholtí“. Nor-
rænar hugmyndir um lýðháskóla vora uppi-
staða starfsins. Þessi athafnasemi entist vel á
annan tug ára og varð fjölda íslenzkra ung-
menna til mikfllar blessunar. Lýðháskóla-
starfið leiddi og öðru fremur til setningar
fyrstu laga um Skálholtsskóla 1977. Með þeim
lögum var kirkjuleg menntastofnun í Skálholtí
formlega grandvölluð, og öll síðari þróun skól-
ans hvílir á þeirra grunni til þessa dags. -
Frá öndverðu stóð skólinn jafnframt fyrir
námskeiðum og ráðstefnum á sumrum. Þeim
ljölgaði ár frá ári, og urðu þau með tímanum
aðalviðfangsefni stofnunarinnar. Hér var
stuðzt við aðrar erlendar hugmyndir, um
Skálholtsskóla - sem höfuðstöð kirkjulegrar
menningar á Islandi. I dag gegnir skólinn
þessu hlutverki samkvæmt nýjum lögum frá
1993, - til mikillar sæmdar fyrir alla þá, sem
hlut eiga að máli. Fyrstu rektorshjón Skál-
holtsskóla senda í þessum rituðum orðum
heillakyeðjur og blessunaróskir frá Þingvöll-
um við Öxará heim til Skálholts og biðja staðn-
um og Skálholtsbúum öllum velfamaðar á al-
darfjórðungsafmæli skólans.
Höfundurinn er prestur og slaSarhaldari
ó Þingvöllum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. OKTÓBER 1999 9