Lesbók Morgunblaðsins - 30.10.1999, Blaðsíða 9

Séd yfir Skaftáreldahraun (um 1912).
um beitti hann ýmiss konar vatnslitatækni.
Oft málar hann á þurran pappír og lætur lög-
in rifa hvert í gegnum annað, en einnig kem-
ur fyrir að hann málar blautt í blautt og lætur
litinn flæða eftir því sem við á.
Asgrímur dvaldist í Hornafirði um mánað-
artíma sumarið 1912 og segir landslagið þar
hafa átt fjarska vel við sig. Ovíða á landinu er
birtan jafn sterkur og fjölbreytilegur þáttur í
umhverfinu og þar vegna nálægðar jökulsins
og endurkasts birtunnar í vatninu. Er því
ekki að undra þótt Asgrími hafi þótt hann
vera kominn á stað sem byði upp á óþrjótandi
verkefni. Til vitnis um það er fjöldi vatnslita-
mynda sem hann málaði á ýmsum stöðum,
frá ýmsum sjónarhornum og í mismunandi
birtu. Sumir staðir hafa verið honum hug-
leiknari en aðrir, til dæmis umhverfi bæjar-
ins Stórulágar með jöklana og Hornafjarðar-
fljót í baksýn. í röð mynda frá þeim stað eru
það einkum áhrif birtunnar af jöklinum og
endurskin hennar í vatninu, sem vakað hefur
fyrir honum að túlka. Það, sem áhorfandinn
skynjar í þessum myndum, er ekki eingöngu
sjónræns eðlis, heldur er allt myndsviðið
mettað mildri birtu sem ljær myndinni upp-
hafna ró. Þetta á ekki síst við um myndina af
Stórulág sem er í eigu Listasafns Islands.
Aðrir staðir í Hornafirði urðu Ásgrími upp-
spretta margra mynda. Þannig eru til marg-
ar myndir, fullgerðar sem ófullgerðar, af
ákveðnum stað þaðan sem horft er frá vatn-
inu Þveit í átt til fjalla í vestri. I þeim birtast
fjöllin ýmist rauðbleik, gulleit eða í syölum
tónum, allt eftir birtunni hverju sinni. f sum-
um þessara stúdía er litameðferðin mun
djarfari og túlkunin óhlutlægari en 1 hinum
fullgerðu myndum. Jafnframt því sem Ás-
grímur tók fyrir sama myndefnið í mörgum
vatnslitamyndum, eru dæmi þess að hann
hafi unnið efni vatnslitamyndanna með olíul-
itum löngu síðar. Dæmi um það er stórt olíu-
málverk af Hverfisfljóti sem hann hefur mál-
að með hliðsjón af vatnslitamyncf frá 1912,
sem til er í safni hans í Listasafni íslands, af
nákvæmlega sama stað. Þótt litavalið virðist
áþekkt í fljótu bragði, eru í olíumálverkinu
fleiri litatónar og pensilskriftin kraftmeiri en
í vatnslitamyndinni þar sem unnið er með
gagnsæi litanna.
Á þeim tíma er Ásgrímur ferðaðist um
Skaftafellssýslur og sýndi afrakstur þeirra á
reglulegum páskasýningum sem hann hélt í
vinnustofu sinni í Vinaminni í Grjótaþorpi í
Reykjavík, voru þeir Þórarinn B. Þorláksson
einu starfandi myndlistarmennirnir hér á
landi, en Einar Jónsson var þá búsettur er-
lendis. Olíkt Ásgrími gegndi Þórarinn alltaf
öðru starfi og vann að myndlistinni í tóm-
stundum og sumarleyfum. Ásgrímur var því
að miklu leyti einn um hituna þar til yngra
listafólk, sem hafði verið í námi í Kaup-
mannahöfn, fór að koma heim og halda hér
sýningar. Hann gerði sér vel grein fyrir
hættunni sem stafaði af einsemd listamanns-
ins og skorti á gagnrýni sem henni fylgdi.
Um það segir hann í endurminningum sín-
um:
Einmanalegt fyrir myndlistarmenn
Það var því einmanalegt fyrir myndlistar-
menn á því tímabili að eiga heima hér í bæn-
um, fátt nýtt, sem bar fyrir sjónir, og hættan
á einangrun jafnan á næsta leiti. Eg gerði
mér þetta ljóst og vissi að ég mátti sífelldlega
hal'a gætur á mér, ef list mín átti ekki að
hafna í staðnaðri kunnáttu og verða fyrir mér
að vanaverki. Það var einungis af þessum
sökum, að ég hætti að mála vatnslitamyndir
árið 1914 og leitaði mér mótvægis í olíu-
myndunum,... Seinna hvarf ég vitanlega aft-
ur til vatnslitanna, en ekki fyrr en ég þóttist
öruggur um að geta gengið að þeim nýjum og
ferskum....
Það kostar alltaf einhverja harðneskju að
vera listamaður. Það vald, sem Ásgrímur
hafði náð í meðferð vatnslitanna í myndunum
frá Hornafirði, gat að hans mati orðið honum
að falli sem listamanni og því best að hætta
þegar leikurinn stóð sem hæst.
Á næstu árum breyttist margt í íslensku
listalífi sem í þjóðfélaginu öllu og einsemd
Ásgríms sem listamanns var rofin. Sjálfur
fór hann til Kaupmannahafnar vorið 1914 til
að skoða söfn og sýningar og hélt þaðan til
Málmeyjar og síðan Kristjaníu í sömu erind-
um. Tveimur árum síðar, með stofnun List-
vinafélags Islands árið 1916, skapaðist sýn-
ingarvettvangur fyrir listamenn hér á landi.
Árið 1919 var haldin fyrsta almenna íslenska
listsýningin á vegum þess og hélt félagið al-
mennar listsýningar í tæpan áratug. Sýndi
Ásgrímur iðulega á þessum sýningum fram-
an af. Er leið á þriðja áratuginn sneru margir
íslenskir listamenn, sem búsettir höfðu verið
í Kaupmannahöfn, heim. Við komu þeirra
festust áhrif franskættaðra listviðhorfa í
sessi í íslenskri myndlist. Helsti fulltrúi
þeirra hér á landi var Jón Stefánsson sem
hafði orðið fýrir áhrifum af list franska mála-
rans Pauls Cézannes þar sem áhersla var
lögð á fasta myndbyggingu, samræmda lita-
meðferð og skýrleika formsins.
Áhrif impressjónísmans
í list Ásgríms varð einnig breyting á þessu
tímabili, einkum um og eftir miðja þriðja ára-
tuginn, en þá fór áhrifa impressjónismans að
gæta í litameðferð hans. Hann losaði sig frá
staðlitunum og leysti myndefnið upp í sund-
urgreinda litafleti með snöggum pensildrátt-
um. Þetta er vert að hafa í huga þegar bera
skal saman myndir Ásgríms úr ferð hans í
Hornafjörð árið 1927 við þær sem hann gerði
í ferðinni 1912. Hin rómantíska upphafning
náttúrunnar í fym myndunum er horfin.
Minni áhersla er lögð á að fanga vítt sviðið og
gera grein fyrir hinu staðbundna. I stað þess
einkenna myndirnar bjartii- litir og sindrandi
litaspil sem lætur staðliti lönd og leið, eins og
sjá má í málverkinu af Þveitinni, þar sem for-
mið er leyst upp í hreina litafletí með snöggri
pensilskrift. Á næstu árum varð túlkunin á
áhrifum birtunnar æ mikilvægari í list Ás-
gríms en minni áhersla lögð á mikilleik
myndefnisins í sjálfu sér. Dæmi um það eru
myndir sem hann málaði í nágrenni Reykja-
víkur að vetrarlagi.
Ásgrímur Jónsson var fyrsti íslenski list-
málarinn sem gerði myndlistina að aðalstarfi
og var um tíma sá eini hér á landi sem helgaði
sig myndlistinni. Hann leit á það sem ætlun-
ai*verk sitt sem listamanns að kynnast land-
inu og túlka náttúru þess. Þetta hlutverk
rækti hann frá upphafi ferils síns og fram á
efri ár og lagði með því grunn að traustri
stöðu landslagslistar í íslenskri listasögu.
Kynnin af franska impressjónismanum og
nýjum áherslum í danskri myndlist á fyrsta
áratug aldarinnar höfðu afdrifarík áhrif á Ás-
grím í upphafi listferils hans. Myndefnisval
hans og efnistök, þ.e. hið víðáttumikla lands-
lag á björtum degi og túlkun á áhrifum birt-
unnar á form landsins og liti áttu þátt í að
móta sýn manna á landið sem tákn hreinleik-
ans og fegurðarinnar. Sú upphafning á nátt-
úru landsins kemur einna skýrust fram í
myndunum úr ferðum hans um Skaftafells-
sýslur. Þessi einstæði myndaflokkur er því
mikilvægur kafli í sögu íslenskrar landslags-
túlkunar.
Júlíana Gottskálksdóttir er forstöðumaður
snínsviðs Listnsnfns Jslands. Greinin er hluti úr
formáln sem hún skrifnr ísýningarskrá.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 30. OKTÓBER 1999 9