Lesbók Morgunblaðsins - 30.10.1999, Blaðsíða 10

EFTIR BRAGA ÁSGEIRSSON
í ár eru 400 ár liðin frá fæðingu flæmska málarans
Anthonis van Dycks, og í því tilefni var mikið um að
vera í Antwerpen, fæðingarborg hans. I konunglega
safninu voru frá 15. maí til 15. ágúst til sýnis 100 mál-
verk, en grafík, vatnslitamyndir og riss í Plantin-Moret-
us safninu svo og Rubenshúsi. Sýningin hélt áfram til
Lundúna, þar sem málverki n eru sýnd í Konunglegu
akademíunni á Piccadilly Streettil 10. desember, en
grafíkin og vatnslitamyndirnar á British Museum.
Sumarið 1977 var ég daglangt
gestur í Antwerpen, markmiðið
var að skoða stórsýningu verka
málarans Peter Paul Rubens
(1577-1640). Tilefnið var auðvit-
að að 400 ár voru þá liðin frá
fæðingu þessa höfuðmeistara
flæmska barrokksins. Ætlaði að
vera lengur, litast vel um ásamt því að skreppa
til Gent og Briigge, en ekkert húsnæði var að fá
í borginni né nágrenni hennar vegna hins yfir-
gengilega Rubensæðis.
Antwerpen skartar af óviðjafnlegri bygging-
arlist, þar á meðal undurfögra Rubenshúsi,
ásamt því að skammt frá er kirkja með frægri
altaristöflu eftir meistarann. Daginn þann upp-
lifði ég í fyrsta skipti, að málarar geta orðið
súperstjömur því slíkan mannfjölda hafði ég
aldrei litið í sambandi við sýningu myndlistar.
Margföld tveggja arma biðröð, drjúga leið sitt í
hvora áttina fyrir utan listasafnið, og lögregla
og gæslumenn á hverju strái því mikið var í
húfi að allt færi vel fram í kringum þessar
ómetanlegu þjóðargersemar og dýrgripi úr
söfnum frá öllum heimshomum.
Hafði mælt mér mót við Guðmund Emó, sem
kom beint frá París, og var á aðaljámbrautar-
stöðinni til að taka á móti mér, en ég kom í ein-
hverri aukalest frá Brússel og inn á úthverfis-
stöð og svo fór að við hittumst ekki, fórum á
mis í mannhafínu þótt við værum allan tíman
að skima eftir hvor öðram. Fyrir harðfylgi
tókst mér að komast strax inn á sýninguna veif-
andi blaðapassa, sem hefur líkast til átt sinn
þátt í að við fóram á mis, því Erró varð að vera í
biðröðinni sem silaðist löturhægt áfram. Er inn
kom var þröng á þingi, maður eins og smásfld í
stórri tunnu, og ekki varð mikið úr gaumgæfi-
legri skoðun í það sinnið, en list Rubens var
mér meira en vel kunn og hef bætt umtalsvert
við þekkinguna síðan. Hins vegar var minna
um að vera í öðrum sölum safnsins þangað sem
ég hrökklaðist fljótlega, og þar kynntist ég.
mörgum nýjum hliðum á flæmskri og nýrri
tíma belgískri list, dagurinn þannig afar drjúg-
ur, hins vegar mætti alltof margt afgangi.
Er ég uppgötvaði í byi-jun árs, að annar höf-
uðmeistari barrokksins, sjálfur Anthonis van
Dyck, yrði heiðraður með líkum framníngi, á
sama stað og í sama tilefni, meira að segja einn-
ig í Rubens húsi, fékk ég fiðring í magann. í
húsinu hefur van Dyck þekkt vel til hluta, því
um nokkurra ára skeið var hann þar lærlingur
og gengdi mikilvægu hlutverki á verkstæði
Rubensar. Hugði gott til glóðarinnar og nú
skyldi allt vel undirbúið og skoðað í kjölinn,
Gent og Brúgge ekki undanskilin. En svo fór að
ég komst ekki utan ýmissa hluta vegna, sára-
bót var þó að ég leit sýninguna á konunglega
Akademíinu í Lundúnum nú nýverið. Van Dyck
dvaldi langdvölum í Lundúnum, þannig að
Englendingar eiga stóran hlut í honum, sem
Belgar viðurkenna fúslega, er jafnvel nefndur
mestur málari í sögu Bretaveldis, hlaut þar að-
alstign.
-Anthonis van Dyck, var fæddur í Ant-
werpen 22. febrúar 1599, í húsi sem enn stend-
ur og nefnt var „Den Berendans“ (Dansandi
bjöm), en dó í Blackfriars, London, 9. desem-
ber 1641. Húsið er við aðaltorg borgarinnar og
í nágrenni ráðhúss Comelis Floris de Vriendts,
í stfl endurreisnar. Þegar á tíunda eða ellefta
ári hóf van Dyck listnám hjá málaranum
Hendrik van Balen eldri (1575-1632), sem
málaði altaristöflur og litlar goðsagnakenndar
og táknsöglegar myndir í rómönskum stfl þar
sem morar af fólki, einnig uppfyllingar, staffa-
ge, í málverk annarra svo sem Jan Braeghel
eldri. Balen, sem var mjög bráðþroska í list-
inni og tekin 17 ára í samtök málara sem frjáLs
meistari og deildarforseti þeirra 34 ára, er
ekki síður þekktur fyrir að hafa verið kennari
undrabamsins van Dycks. Má þannig greina
afar sterk áhrif frá nemandanum í seinni tíma
myndum lærimeistarans (!), einkum þrem
málverkum í Jakobskirkjunni í Antwerpen.
Einhvem tíma á árunum mflli sautján og
nítján varð van Dyck nemandi Rubens, sem
hann leit mjög upp til og varð eðlilega fyrir
afar sterkum áhrifum af. Meira en greinilega
má kenna þau í verkum hans, en van Dyck var
fíngerðari, notaði meira rennandi og ekki eins
mettaðar olíur í liti sína. Allir þeir sem fara að
nota olíuliti að ráði þekkja nafnið, van Dyck,
því einn jarðbráni litatónninn ber nafn hans
og sennilega hafa fáir í sögu málaralistarinnar
farið betur með brána og svarta litatóna, eink-
um getur svarti tónninn verið eindæma djúp-
ur og mettur, raunar má einnig heimfæra það
sama á Rubens, en blærinn ekki alveg eins.
A þessum tímum þróaðist listin til muna
hægar, námið fór fram á verkstæðum
meistaranna, og meira en eðlilegt að pensil-
strokur lærlinganna drægju dám af hand-
bragði þeirra. Þó er að mínu mati oftar en ekki
gert of mikið úr eðlilegum áhrifum Rubens í
verkum van Dycks, sem féll alltof snemma frá,
eða tæplega 42 ára. Framhaldið þannig óráðin
gáta hefði honum auðnast að lifa og starfa eins
lengi og af sama krafti og meistarinn, sem
varð 63 ára, sem var töluvert hár aldur um þá
daga. Að auk fengu þeir afar svipuð verkefni
upp í hendumar, og það sem höfuðáhersla er
lögð á nefndri sýningu í Antwerpen, svo og
Lundunum era einmitt sérverkefni frá háaðl-
inum og auðugum fjölskyldum. Glæsileiki Ru-
bens, yfirburða flínkheit, gáfur, mannvit og
stjómviska, gnæfa hins vegar yfir í listasög-
unni. Hann var mannasættir er ferðaðist á
milli landa og afstýrði ófriði, ekki síst með
pensilinn að vopni, sem í höndum hans var
ígildi kjamaoddaeldflauga í dag, en fyrir því
galdratæki steinlágu jafnvel böldustu stríðs-
furstar er þeir litu vinnubrögðin. Manna-
myndir van Dycks bera margar höfundi sín-
um vitni, en nokkrar þeirra til að mynda á
Prado safninu í Madrid, jafnvel einnig
Wallace safninu í Lundunum, era illu heilli
ekki á sýningunni. Á þessum tímum var það
einnig þannig, að málverkin voru svo að segja
fullgerð áður en hafist var handa við að mála
þau, svo skipulega og nákvæmt var gengið til
verks, sem nútíma röntgenmyndir hafa af-
hjúpað. En þær sýna einnig að van Dyck vék
oftar en ekki úr leið í miðju kafi, því hann fékk
nýjar og ferskar hugmyndir meðan á verkinu
stóð, sem ekki voru eftir upprunalegri for-
skrift, sem telst ótvíræðasti vottur eðlisbor-
inna og skapandi eiginleika.
Efth- að van Dyck hætti á verkstæði Ru-
bens, dvaldi hann í stuttan tíma við hirð
Jakobs I, í Lundúnum, en hélt til Ítalíu haust-
ið 1621 og þræddi þar sömu slóðir og Rubens
fyrrum, einkum fór hann í saumana á list Tiz-
ian, líkt og rissbækur hans eru til marks um,
einnig annarra Feneyjamálara, sem allt er vel
Eftir að van Dyck hafði yfirgefió verkstæði Rubens og áður en hann hélt til Ítalíu, málaði hann
þessa mynd af eiginkonu meistara síns, Isabellu Brandt, 1621, olía á léreft 153 x 120 sm.
Fullnuma úr verkstæði eins mesta málara sögunnar, að auki náinn samverkamaður, 21 árs að
aldril
Hin fræga þrískipta mynd af Karli 1,1635, olía á léreft, 84,5 x 99,7 sm. Úr safni Eng
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 30. OKTÓBER 1999