Lesbók Morgunblaðsins - 30.10.1999, Blaðsíða 5

Óljóð (1962), næsta ljóðabók Jóhannesar, var
raunar mun nýstárlegri en Sjödægra, spunn-
in úr mikilli myndauðgi, leik að orðum, ævin-
týrum og þjóðsagnaminnum en umfram allt
óreiðu samtímans. Kalda stríðið geisaði sem
aldrei fyrr. Jóhann Hjálmarsson kallar kveð-
skap hans „þjóðtrúarsúrrealisma“ í bók sinni
Islenzk nútímaljóðlist og nálgast nokkuð vel
kjarna verksins. Óljóðum var tekið fremur
fálega af sumum samherjum Jóhannesar í
pólitík. í bókinni gætir efasemda um stefn-
una, spurt er hví félagi Stalín hafí orðið for-
herðingu að bráð og persónudýrkun Maós
formanns gagnrýnd enda segist höfundurinn
vera með „dálitla endurskoðun á heilanum“.
En umfram allt er það nýstárleg framsetning
efnis sem mætir gagnrýni. Bjarni Benedikts-
son frá Hofteigi kemst þannig að orði í rit-
dómi í Frjálsri þjóð að honum sýnist alvara
Jóhannesar „ekki ævinlega njóta sín vegna
nýjungagimi hans um myndir og allt orða-
far“. Hann kvartar undan því að ginnunga-
gap sé á milli orðanna og þess veruleika sem
þeim sé ætlað að túlka og telur það fráleitt að
„túlka absúrdan heim í absúrdum skáld-
skap“.
En mér er spurn: Er til önnur og betri
leið? Ég hygg að hér sé á ferðinni nokkurt
vanmat á gildi Óljóða því að í þeim er í raun
mögnuð túlkun á veruleika kalda stríðsins.
Óreiðan og kjarnorkuógnunin era bakgrunn-
urinn, „vor gamli veruleiki er að leysast upp í
skothríð / ósýnilegra frumeinda“ og kalda
stríðið hvílir eins og mara á öllum „og allir
sem heyja þetta kalda dauðastríð / eru blakt-
andi blaktandi strá“. En í forgrunni er
sprengikynjaður texti:
I hjarta mínu er lítill skúti
þar sem mannssonurinn bíður dauðvona
eyðimörk í vestri
frumskóguríaustri
það rignir eldi og brennisteini
niður í myrkan dal örvæntingarinnar
yfirlömbíminogkið
einu sinni trúði ég á réttlætið
suður æðar mínar ríða skapanomimar
gulnuðum hrífuskaftsbrotum
áflóttaundan
rafmagnsljósinu
en norður taugar mínar fljúga geltandi
helsingjar
oddaflug
í leit að réttlætinu
kannski það leynist í dauða skrælingjanum
bakviðsykurtoppinn
i
(
i
í
Skáldið á ferð með hundi og hesti,
MILLISTEINS
OG SLEGGJU
Lofgerðarskáld
Síðustu bækur Jóhannesar bera vitni þess
að hann er öðrum þræðinum að gera upp ei-
lífðarmálin. Raunar má greina myrka tóna í
þeim bókum. Hann örvæntir um framgang
heimsbyltingarinnar í Tregaslag (1964):
„Milli svefns og vöku æpi ég út í myrkrið /
heimsbyltingin mun aldrei koma / fyrr en við
hrökkvum upp af þessu móki / við hreina
kristaltóna frelsisins / í okkar eigin hjörtum!“
Honum finnst starf sitt sem boðbera lítinn
árangur bera og segir að nú sé skylt að sætta
sig við það „að bjarnanóttin hljóð sé hnigin að
/ og máli mínu lokið“. En í Nýjum og niðum
(1970) er þó ljóst að hann lætur hvergi deigan
síga: „Ofstæki vort er heilagt“, segir þar.
Oft er erfitt að greina á milli gamans og al-
vöru í umfjöllun Jóhannesar um guðdóminn.
í Mannsyninum (1966) sem er ljóðaflokkur
að mestu skrifaður á kreppuárunum skoðar
hann Krist í alþýðlegu ljósi og gerir hann að
jarðneskum byltingarforingja. Víða finnum
við Krist sem huggara og mannlegleikans
ki-aft, kristilegrar siðfræði gætir í kvæðum
hans og þótt trú Jóhannesar yrði stundum
grannur þráður og breytist jafnvel í einhvers
konar mannhyggju var hann í eðli sínu lof-
gerðarskáld sem þurfti á háleitum hugsjón-
um að halda. Hann hefur raunar sjálfur sagt:
„Það hefur löngum verið árátta mín að yrkja
íofsöngva." Hvort sem þeir lofsöngvar fjöll-
uðu um Stalín, Mao eða Dimitroff, Island,
náttúruna eða guð, voru þeir honum eðlileg
viðbrögð við tilverunni, hans háttur við að
takast á við hana og fagna henni. I seinustu
bókum hans rennur landið og guðdómurinn
raunar saman í lofgerðarkvæðum um allífið í
einhvers konar algyðistrú. f Sólarsögu í bók-
inni Ný og nið segir:,, Ég er í þér og þú ert í
mér / og við erum í öllu og allt er í okkur“ og í
kvæðinu í guðsfriði segir:
Maðurinnílandinu
landið í manninum
-þaðerfriðurguðs.
í skáldskap hins fullþroskaða skálds, Jó-
hannesar úr Kötlum, blandast á svipaðan
hátt og fyrr náttúrudýrkun og guðstrú. Þótt
sósíalísk byltingarhyggja og hugmyndafræði
taki við af ungmennafélagsandanum er hún
ekki alveg laus við að vera rómantísk sveita-
lífsstefna með trú á landið og félagslegar
framfarir. Þannig er hugsýn Jóhannesar og
um hana er lofgjörðin fyrst og fremst sem
svo mjög setti mark sitt á ljóð hans.
Hér birtist í fyrsta sinn á prenti samtal JÓHANNESAR ÚR KÖTLUM OG
MATTHÍASAR JOHANNESSENS sem Sjónvarpið sýndi árið 1969. Víða er komið
við í samtalinu. Rættum skáldskap Jóhannesar, tíðarandann og framtíðina sem
Jóhannes segistekki bjartsýnn á. Þykir honum sem frumsmiðurinn standi við
lúbarið grettistak og reiði til höggs og mennirnir sitji ósjálfbjarga í lausu lofti milli
steins og sleggju: „Því miður er mér satt að segja heldur dimmt fyrir augum, hvort
heldur sem ég lít til okkar eigin þjóðar ellegar umheimsins. Þegar þær fáu hræður
sem búa í þessu landi verða orðnar, hvað eigum við að segja, einhvers konar her-
setin stóriðjupeð, þá mega þær sannarlega gæta sín betur hér eftir en hingað til."
JÓHANNES úr Kötlum er Dala-
maður í húð og hár. Fæddur rétt
fyrir síðustu aldamót og hefur
komið mikið við sögu íslenskra
bókmennta síðastliðna fjóra ára-
tugi. M.a. hefur hann sent frá sér
15 frumsamdar ljóðabækur af
ýmsu tagi. Hann hefur ekki alltaf
verið jafn mildur í máli og í þeim ljóðum
sem flutt verða hér í kvöld, því að lengi hef-
ur verið litið á hann sem einhvern blóðrauð-
asta bolsann í bókmenntum þessa tímabils.
Því hefur þótt við hæfi að yngri skáldbróðir
hans, eins og Jóhannes hefur komizt að orði,
og pólitískur andstæðingur eða öngþveitis-
maður, eins og Þórbergur mundi sagt hafa,
heimsækti hann hér að heimili hans að
Kleppsvegi 44 og yrti hann orðum.
Fyrsta spurningin sem ég vildi spyrja
þig, Jóhannes, er þessi: Bar mikið á ljóðlist-
aráhuga í heimahögum þínum?
„Ég er alinn upp í afskekktu heiðarkoti
þar sem bókakostur var nú af æði skornum
skammti en hins vegar voru tvær mjög ljóð-
elskar konur á heimilinu, móðir mín og sam-
býliskona okkar, og það var fyi’st og fremst
af þeirra vörum sem ég drakk í mig þessa
óviðráðanlegu skáldskaparástríðu sem hef-
ur loðað við mig síðan.“
„Ég minnist hins skemmtileg kvæðis
þíns, Karl faðir minn, raunsönn lýsing á
æskuumhverfi þínu, kjörum fólksins þar og
Jóhannes úr Kötlum og Matthías Johannessen 1969 þegar samtalið átti sér stað.
því sem þú sást í æsku. Hver urðu viðbrögð
föður þíns við ljóðum þínum?“
„Það kvæði er nú að mestu leyti reist á
staðreyndum enda þótt það um leið feli í sér
almenn sannindi um lífskjör kotbóndans á
þeirri tíð. En í rauninni er það öðrum þræði
harkaleg uppreisn gegn þeirri sveitaróman-
tík sern hafði einkennt tvær fyrstu bækur
mínar. I rauninni er þetta eitt raunsæjasta
kvæði sem ég hef ort og vitanlega vakti ber-
sögli þess töluverðan úlfaþyt. M.a. var haft
á orði að þarna væri um föðurníð að ræða en
þó að faðir minn blessaður væri nú ekki
mikið upp á bókaramennt þá var það samt
svo að hann tók kvæðinu af þessum eðlis-
læga skilningi sem óbrotnu alþýðufólki er
oft svo eiginlegur.“
„í fyrstu bókum þínum ber mikið á
trúhneigð, Jóhannes, var það heimafenginn
arfur?“
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 30. OKTÓBER 1999 5