Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Síða 5

SJALFSTÆTT FOLK OG
LIST SKÁLDSÖGUNNAR
„og það var allt út af einni urt"
EFTIRTORFA H. TULINIUS
Listin að setja saman felst einnig í því að koma
merkingu til skila sem aldrei er orðuð beint. Þetta
á einkum við um samband Bjarts og Ástu Sóllilju.
Óræðar tilfinningar sem binda þessar tvær
persónur saman gefa sögunni margfalda dýpt og
gera hana að meiru en þjóðfélagsádeilu.
Haltu þér fast um hálsinn á
mér, blómið mitt,“ segir
Bjartur við Ástu í stór-
brotnum lokakafla á Sjálf-
stæðu fólki eftir Halldór
Laxness. Þegar þessi
hrjúfí og harði maður læt-
ur í ljós tilfinningar sínar
gagnvart því sem er viðkvæmt og fagurt, er
myndmál jurta og blóma sjaldan langt undan.
Fyrri kona hans hét Rósa <)g Bjartur gefur
dóttur hennar blómanafnið Ásta Sóllilja. Hún
er „lífsblómið“ hans og þegar hann yrkir um
tilfinningar sínar til hennar líkir hann sjálf-
um sér við kaldan klett sem hírist einn á reg-
infjöllum og þráir það eitt að „skjól hans hlúi
urt“. Samband Bjarts og Ástu er eitt það
merkilegasta og dularfyllsta í verkum Lax-
ness, því hún er ekki dóttir hans heldur kúg-
ara hans, en þeir plötuðu hana inn á hann í
móðurkviði. Hvernig er unnt að skilja mar-
græðar tilfinningar sem binda þessar pers-
ónur saman? Ef til vill má öðlast skilning á
þessum flókna vef, sé bókin skoðuð í ljósi
þeirrar listgreinar sem hún tilheyrir: list
skáldsögunnar.
Samsetning, margröddun og írónía
Austurríski rithöfundurinn Hermann
Broch (1886-1951) taldi að eina réttlæting
fyrir tilveru skáldsögu væri sú að hún upp-
götvaði eitthvað nýtt um heiminn og tilveru
okkar í honum. Með því var hann að benda á
að list skáldsögunnar er eitthvað meira og
merkilegra en listin að setja saman læsilega
sögu: hún er form hugsunar, aðferð til að
hugleiða mannlega tilveru og auka þekkingu
okkar og skilning á henni.
I bók sinni List skáldsögunnar (1986), tek-
ur tékknesk-franski skáldsagnahöfundurinn
Milan Kundera undir með Broch og bætir því
við að það sem skáldsagan hafi umfram önn-
ur form þekkingar er að hún ræður betur við
að hugleiða flóknar og samsettar hliðar til-
verunnar en margt annað.1 Ef til vill vegna
þess að skáldsagan byggist, í enn meira mæli
en aðrar bókmenntagreinar, á listinni að
setja saman, spinna úr mörgum þráðum og
þemum heilsteyptan merkingarvef. Kundera
segir það merkilegt að það sem Evrópa hefur
fært heimsmenningunni, þ.e. list skáldsög-
unnar og sinfóníska tónlist, sé hvortveggja
byggt á því að tiltölulega einföld grunnstef
(frásagnarbrot eða laglínur) eru mögnuð upp,
látin kallast á við önnur, hljóma saman við
þau, svo úr því verður heild sem er meira en
summa hluta hennar.
List skáldsögunnar er samkvæmt þessu
listin að setja saman og hefur hún verið að
þróast allar götur síðan að minnsta kosti frá
því á tólftu öld, þegar franska sagnaskáldið
Chrétien de Troyes samdi söguljóð um ridd-
ara. í formálum þeirra lýsti hann vinnulagi
sínu: Ur efnivið sem honum er fenginn („mat-
iere“) dregur hann fram merkingu (,,sen“)
með því að setja það saman á listilegan hátt
(„une molt bele conjointure"). Strax á 12. öld
byggist háþróuð frásagnarlist á því að setja
saman söguþætti með þeim hætti að úr því
verður í senn til fegurð og merking. Það get-
ur naumast verið tilviljun að á sama tíma og
svipuðum slóðum í Evrópu eru tónlistarmenn
að gera tilraunir með að láta tvær eða fleiri
aðskildar laglínur kallast á og hljóma saman.
Margröddun í tónlist kemur fram á 12. öld og
er undanfari sinfónískrar tónlistar á sama
hátt og telja má sögur Chrétiens upphaf að
evrópsku skáldsögunni.
Raunar hefur margröddun verið talin eitt
megineinkenni skáldsögunnar frá því að
rússneski bókmenntafræðingurinn Mikhail
Bakhtín benti á hana á fyrri hluta þessarar
aldar. Margröddun er nátengd fyrrnefndri
samsetningarlist, því í hverri skáldsögu
hljóma margar raddir samtímis. Það geta
verið raddir fulltrúa ákveðinna viðhorfa í
samfélagi en einnig mismunandi sjónarhorn
ólíkra persóna til sömu atburða eða að-
stæðna. Jafnvel geta ólíkar raddir bærst með
einni og sömu persónunni.
Enn eitt sérkenni skáldsögunnar sem list-
forms er að hún byggist einatt á ákveðinni af-
stöðu til veruleikans sem freistandi er að
kenna við íróníu. Írónía eða háð er vanda-
samt hugtak en það má lýsa því með vísun til
þess sem gerist í boðskiptum. Sendandinn
sendir boð til viðtakandans, en þegar írónía
er á ferðinni eru boðin tvíræð. Á yfirborðinu
má lesa úr þeim eina merkingu en önnur
verður ljós þeim sem þekkja nógu vel sam-
hengið. Dæmi um einföld írónísk boð er þeg-
ar sagt er „mikið er veðrið yndislegt", þegar
úti geisar stórhríð.
Tvíræð skilaboð sem þessi eru eitt helsta
einkenni skáldsögunnar og koma m.a. fram í
afstöðu höfundar til persónanna. Dæmi um
þetta er Don Kíkóti þegar hann ræðst á vind-
myllurnar. Höfundur veit að þetta eru vind-
myllur og lesandinn líka, en þeir vita einnig
að Don Kíkóti heldur að þetta séu tröll.
Kímnin í þessari sögu er írónísk: höfundurinn
blikkar til lesandans sem brosir í kampinn,
en Kíkóti berst við myllurnar. Guðbergur
Bergsson kallar íróníu „tamið háð“ og segir
að „háð sem ristir djúpt hefur jafnan harm-
leikinn að grunntóni, sorg mannsins og varn-
arleysi hans gagnvart sjálfum sér og eðli
sínu“.2
Irónísk afstaða þeirra hefur gert rithöf-
undum kleift að sinna einu helsta viðfangs-
efni skáldsögunnar sem form hugsunar, að
gagnrýna ýmiss konar hugmyndir og rang-
hugmyndir og sýna hvernig þær geta leitt
persónur út í ógöngur. Don Kíkóti er besta
dæmi um þetta því þar eru það bjánalegar
hugmyndir hans fengnar úr riddarasögum
sem leiða hann út í þá vitleysu að vilja vera
riddari þegar riddarahugsjónin er löngu orð-
in úrelt.
Þessi eiginleiki skáldsögunnar hefur
styrkst eftir því sem liðið hefur á þróunar-
sögu hennar og hafa margar merkustu skáld-
sögur verið eins konar rannsókn á ríkjandi
hugmyndafræði samtíma síns. Frú Bóvarý
eftir franska höfundinn Gustave Flaubert
(1821-1880) er gott dæmi um slíkt því aðal-
persóna bókarinnar gengur með grillur sem
tengjast löngun kvenna af miðstéttum til að
tilheyra yfirstéttunum, en sú löngun kemur
helst fram í ástarsögum samtímans. Þessar
ranghugmyndir kalla síðan óhamingju yfir
hana sjálfa og hennar nánustu.
Halldór Laxness. Portrett eftir Nínu Tryggvadóttur.
Írónía í Sjólfstæðu fólki
I Sjálfstæðu fólki má finna öll þrjú ein-
kenni skáldsögunnar sem hér hafa verið
nefnd: listina að setja saman, margröddun og
íróníu. Lítill vandi væri að telja upp mörg
dæmi um íróníu í sögunni. Mestu skiptir þó
að hún fjallar um það hvernig ákveðin hug-
myndafræði, hugsjón sjálfseignarbóndans,
skapar Bjarti og fjölskyldu hans óhamingju.
Sagan er í þeim skilningi rannsókn á hug-
myndafræði og þjóðfélagsástandi sem henni
tengist. I ljós kemur að hún er ekkert annað
en réttlæting á þjóðfélagsskipan sem leyfir
hinum efnameiri að hagnast á bágindum
hinna efnaminni. Sjálfstæðishugsjón Bjarts
verður til þess að hann missir allt það sem
honum er kærast, eiginkonur, syni, og ekki
síst Ástu Sóllilju. Að því leyti er hann eins og
Don Kíkóti eða Emma Bóvarý.
Hulunni er svipt af sjálfstæðishugsjóninni
með ýmsum hætti. I fyrsta lagi má lesa sög-
una alla sem afhjúpun, því hún hefst á því að
Bjartur öðlast sjálfstæði þegar hreppstjórinn
selur honum jörðina Sumarhús, en endar
þegar sá hinn sami tekur hana aftur, vegna
þess að Bjartur hefur ekki staðið í skilum við
bankann sem Ingólfur sonur hreppstjórans
stjórnar. Bjartur er því aftur orðinn öreigi,
eins og í upphafi, en hann hefur eytt bestu ár-
um ævi sinnar í strit fyrir ekki neitt, eða öllu
heldur fyrir ríka fólkið. Það læðist að les-
andanum sá grunur að allt hafi verið leikið á
forsendum þess og að Bjartur hafi ekki feng-
ið að búa, nema vegna þess að það þurfti að
gifta Rósu eftir að sonur hjónanna hafði
barnað hana. Sjálfstæðishugsjónin er því
ekki nema tálsýn ein, en í skjóli hennar skák-
ar yfirstéttin - í þessu tilfelli stórbændur
sem stýra samvinnuhreyfingunni - og not-
færir sér öreigana.
Þetta er niðurstaðan í Sjálfstæðu fólki og
það þarf engan að undra þótt forystumenn í
Framsóknarflokknum hafi brugðist ókvæða
við bókinni. Með henni er Halldór að benda
fátæku fólki á að eina leiðin fyrir það að kom-
ast upp úr örbirgðinni sé að berjast gegn
sameiginlegum óvini sínum. Að því leyti er
hann að draga taum kommúnista, enda var
hann samferðamaður þeirra á þeim árum
sem hann var að skrifa söguna. Vafalaust er
túlkun Halldórs á íslensku þjóðfélagsástandi
á þessum tíma ekki hafin yfir alla gagnrýni,
en hún er mjög sannfærandi.
Margröddun
Sannfæringarkrafturinn er ekki síst fólg-
inn í því hvernig skáldið sviðsetur hinar ýmsu
raddir í samfélaginu. Margröddunin kemur
t.d. fram í samræðunum milli Bjarts og
Rauðsmýrarfólksins. Þau eru fulltrúar ríkj-
andi hugmynda en með háðskum athuga-
semdum bendir hann á hvað þau hagnast í
skjóli þeirra. Þó er ekki hægt að segja að
Bjartur sjái í gegnum hugmyndafræði sjálfs-
eignarbóndans. Gagnrýnin á hana kemur
fyrst og fremst fram í sögunni sem heild.
En margröddun þýðir ekki aðeins að íleiri
en einni skoðun sé teflt fram í sögunni, held-
ur að mörgum viðhorfum, skynjunum, sjón-
arhornum, er fléttað saman til að úr verði
skýrari og yfirgripsmeiri heildarmynd. Þann-
ig er eftirtektarvert hvernig Halldór beitir
þeirri tækni frásagnarlistarinnar að lýsa at-
burðum út frá skynjun einnar persónu, en
eitt helsta einkenni sögunnar er að höfundur
leyfir sér að fara frá einni persónu til annarr-
ar. Þannig er Bjarti stundum fylgt eftir,
stundum Rósu, stundum Ástu Sóllilju, Nonna
eða Gvendi. Þetta verður til þess að lesendur
fá innsýn í það hvernig tilvera hins sjálfstæða
kotbónda blasir við ýmsum persónum eftir
því hver staða þeirra er. Heildarmyndin
verður í senn margslungnari og skýrari en
ella.
Einn af kostunum við þessa aðferð er sá að
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. DESEMBER 1999 5