Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Page 8

*
4
KRAFTBIRTING
PERSÓNULEIKANS
PORTRETTMYNDIR SIGURJÓNS
ÓLAFSSONAR 1945-1982
Um þessar mundir kemur út 2. bindi ritverks um Sig-
urjón Ólafsson myndhöggvara. Ritstjóri er Birgitta
Spur, Aðalsteinn Ingólfsson er höfundur textans og út-
gefandi er Listasafn Sigurjóns Olafssonar. Fyrra bind-
ið kom út 1988.1 þessu síðara bindi rekur Aðalsteinn
listferil Sigurjóns fró því hann sneri heim til Islands eft-
ir stríðslokin 1945. í bókinni eru 580 Ijósmyndir og
heimildaskró yfir öll verk Sigurjóns ó því tímabili sem
fjallað er um. Hér er gripið niður í hluta kaflans um
portrettmyndir Sigurjóns.
Iportrettmyndum Sigurjóns nutu sín fé-
lagslyndi hans og skilningur á mann-
legri náttúru, og þar skóp hann um
leið einhverjar eftirminnilegustu pers-
ónulýsingar sem við íslendingar eigum
utan bókmenntanna. Að auki hafa
þessar myndir til að bera í ríkum mæli
það sem Bjöm Th. Bjömsson nefndi
„óhlutlægt fegurðargildi", sem gerir að verk-
um að áhorfandinn spyr ekki um fyrirmynd-
imar en nýtur þess að gaumgæfa form þeirra
og efnismeðferð.
Portrettmyndir Sigurjóns era einstakar í
evrópskri þrívíddarlist, ekki einasta fyrir list-
ræna verðleika - sá sem þetta ritar hikar ekki
við að skipa honum meðal helstu portrettlista-
manna vorra tíma - heldur einnig fyrir fjöl-
breytni þeirra. Þá virðist einu gilda hvort
mótað er í leir, eða höggvið í stein, harðan
sem mjúkan, alls staðar tekst Siguijóni að
magna helstu eðlisþætti efnis og fyrirmyndar.
Heima á íslandi fær Sigurjón fleiri por-
trettverkefni og fjölbreyttari en í Danmörku.
Þó er ekki eðlismunur á mótuðu portrett-
myndunum sem Sigurjón gerði fyrir og eftir
stríð. Portrettstíll hans birtist fullþroskaður
ótrúlega snemma á ferli hans í Jon Krabbe
(1934) og Kroppinbak (1934) og nær að vissu
leyti hámarki í myndinni af móður lista-
mannsins (1938). Aðal þessara verka er heild-
rænn skilningur listamannsins á persónuleik-
anum. Innra líf persónunnar er gert sýnilegt
með fjarrænu augnatilliti eða viðmóti stytt-
unnar, en sjálfur lífskrafturinn birtist í áferð-
armiklu, síkviku yfirborði hennar, þar sem
eigast við sléttir „beinfletir" og mýkri húð-
eða holdfletir höfuðsins.
Þar sem um er að ræða þróttmikla athafna-
menn af ýmsu tagi eins og góðvin hans, Svenci
Nissen (1930), myndhöggvarann Johannes C.
Bjerg (1938) og sjómanninn Kofoed (um
1944), víkur hið fjarræna viðmót fyrir einörðu
augnaráði, sléttara yfirborði og meiri sam-
þjöppun efnisins, því sem danskur gagnrýn-
andi nefndi ,naturlig Kraft og plastisk Fylde“.
Aðrar mannamyndir Sigurjóns frá Dan-
merkuráranum bæta óhjákvæmilega ýmsum
tilbrigðum við þessa kraftbirtingu persónu-
leikans, allt eftir því hver á í hlut. Þar munar
ef til vill mest um leirmyndimar af Otto Gei-
sted (1941 eða fyrr) og Verkamanninum
(1942), þar sem allur líkaminn er virkjaður til
útlistunar persónuleikans. í meginatriðum er
tilgangur listamannsins þó hinn sami og í fyr-
stnefndu myndunum.
I portrettmyndunum sem Sigurjón gerir
eftir 1945 er að finna sterkan samhljóm við
eldri myndir. Portrettin af Svövu Ágústsdótt-
ur (1964) og Kristjáni Eldjám (1978) kallast á
við myndimar af Jon Krabbe og móður lista-
mannsins. Portrettin af Hansen frá Nýhöfn
(1952) séra Friðriki (1952), Martin Andersen
Nexo (1955) og Barnakarlinum (1964) era
hver með sínum hætti afsprengi Kroppin-
baks, Gelsteds og Verkamannsins. I portrett-
inu af Sigurði Guðmundssyni ljósmyndara
(um 1947) fléttast saman sitthvað af alþýð-
legri reisn móður listamannsins og angur-
værðinni sem einkennir Kroppinbak. Stein-
portrettin með sínu frumstæða yfirbragði
gefa tvímælalaust nýja vídd í mannamyndir
Sigurjóns. Portrettið af Ólafi, syni lista-
mannsins, er þar á meðal, en þar byggir Sig-
urjón upp barnshöfuðið með kunnuglegum
hætti, nefnilega með því að láta gilda hönd
styðja við veikbyggðan hnakka barnsins.
Hugmyndina um „verndarhendina" notar
hann í nokkrum eldri verkum sem hann gerði
eftir að Gunna dóttir hans fæddist, sem tákn
fyrir allt það sem styður við eða verndar hvít-
voðung eða sakleysið. Steinportrettin hafa
síðan áhrif á útfærslu nokkurra mannamynda
sem Sigurjón mótar í kjölfarið, til dæmis
myndimar af Guðmundi Thoroddsen (1947),
Kristni E. Andréssyni (um 1951) og Birgittu
Spur (1950), þar sem mótun yfirborðsins
byggist upp af mörgum flötum líkt og lista-
maðurinn væri að gera formyndir að stein-
myndum. Með því að rabba við fyrirsætur
sínar komst Siguijón að því hvaða mann þær
höfðu að geyma en einnig fylgdist hann
grannt með því hvemig andlit þeirra breytt-
ust þegar farið var að spjalla: ,Maður þarf að
geta talað við viðkomanda, þannig að hann
hafi samband, kveikt í honum þannig að svip-
brigðin komi fram. Svo er ágætt að stinga í,
ekki beint að móðga heldur vera smástríðinn,
að koma við manninn sem er á annarri skoðun
... Það er eins og þegar ég gerði myndina af
móður minni ... Hún hataði Stalín ... ef ég
hrósaði Stalín, þá lifnaði hún alveg ...“ Svo
mæltist Sigurjóni í ítarlegu viðtali við Erling
Jónsson árið 1980. í þessu, og öðrum viðtöl-
um, koma fram ýmis grundvallarviðhorf Sig-
urjóns til portrettgerðar, sem rétt er að
tíunda í þessu samhengi. Portrettið er fyrst
og fremst illúsjón, segir hann, sjálfstæður
hlutur og þarafleiðandi háð eigin lögmálum.
„Nákvæm eftirlíking tryggir ekki líkingu"
hefur Sigurjón einnig eftir Einari Jónssyni
myndhöggvara, kennara sínum. Fyrsta skref-
ið er að gera sér grein fyrir þeim sérkennum
fyrirsætunnar sem nauðsynlegt er að undir-
strika, persónuleika jafnt sem útlit. Þó má
myndhöggvarinn ekki ýkja sérkenni. „Ég geri
t.d. yfirleitt minna úr stóru nefi vegna þess að
það má ekki vera of áberandi, því að þá getur
það dregið frá heildarsvipnum“. Mikilvægast
af öllu er „að hafa í huga kjarnann, það er að
segja beinabygginguna, hauskúpuna og lengd
og breidd á haus. Ef maður hefur hauskúpuna
alltaf í huga og byggir portrettið upp í heild,
þá er nokkum veginn hægt að reikna út hvar
Sigurjón vinnur frumdrög að styttu séra Friðriks vorið 1952.
Ásgrímur iónsson listmálari, 1947, gabbró.
Páll ísólfsson, um 1952, brenndur leir.
beinið er næst, hvar húðin er þynnst og
hveraig hrukkur myndast." Þá þarf mynd-
höggvarinn að standa klár á því hvort hrukk-
urnar í andlitinu eru varanlegar eða „nætur-
hrakkur". Þessir útreikningar eru lykillinn að
meðhöndlun yfirborðsins og skipta sköpum
um það hvort portrettið lifnar við: „Þar sem
húðin liggur stramt á beini er hún slétt og
þarf að undirstrika það með fínni áferð, en
þar sem húðin er slakari og dýpra á beini þarf
að teikna í efnið með grófari áferð“. Þá er
auðvitað ekki sama hvort myndhöggvarinn
mótar í leir eða heggur í stein. Þegar mótað
er í leir er byrjað innan frá og hlaðið utan á,
klípu fyrir klípu, en við steinhögg er byrjað
utan frá. ,Maður velur efni í samræmi við það
sem á að lýsa og laða fram. Myndin þarf að
vera í samræmi við efnið og hafa rétt hlut-
föll“. Sem þýðir meðal annars að steinportrett
verða sléttari og einfaldari í formi. Eða svo
notuð sé lýsing Hjörleifs Sigurðssonar list-
málara á steinmyndunum af þeim Sigurði
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 4. DESEMBER 1999