Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Page 12

SÍÐASTI
RISINN
EFTIR JÓNAS KNÚTSSON
Stanley Kubrick, einn merkasti kvikmyndaleikstjóri á
ofanverðri öl< dinni, er fallinn íval inn. Kubrick
skilur ekki eí+ir sig margar mync lir en hann hefur
verið nefndur, „síðasti risinny/ og öll verk sem í rá
honum hafa komið undanfarna þrjá áratugi hafa
vakið mikla athygli og umtal. Stanley Kubrick
var umdeildur leikstjóri |: )ótt enginn hafi dregið
vald hans á miðlinum i í e ifa.
Möskvari (retiarius) gegn skylmingaþræli (secutor). „Þeir eru tjúllaðir þessir Rómverjar!" Þrak-
verjinn Spartakus (Kirk Douglas, berst við Núbfumanninn Draba.
Æskumönnum fórnað á altari herguðsins. Skotgrafahernaður í myndinni Helreiðinni.
Kubrick var læknissonur og ólst
upp í New York. Hann þótti
ekki nýtur skólaþegn þótt
vart færi á milli mála að
skussinn væri bráðvel gefinn
þar sem hann las flest annað
en námsbækur. Helsta
.áhugamál hans var að tefla
skák við ókunnuga og ginna þá til að leggja
a. undir. Sautján ára að aldri réðst hann sem
ljósmyndari hjá einu vinsælasta tímariti í
Bandaríkjunum, Look. Kona ein hjá ljós-
myndadeild blaðsins féllst á að skoða ljós-
mynd sem strákur hafði tekið, að því er hún
hélt í gustukaskyni. Henni leist vel á hand-
bragðið og bauð nýgræðingnum ríflega fjár-
hæð, tuttugu og fimm dali, fyrir myndina.
Hinn upplitsdjarfi æskumaður sagðist skyldu
sjá til og vilja sýna öðrum myndina. Daginn
eftir kom hann aftur og sagði: „Þú getur feng-
ið hana. Þeir buðu bara tíu.“ Þótt enginn vafi
léki á að Kubriek væri með efnilegri ljós-
myndurum stóð hugur hans til annars. Hann
flakkaði öllum stundum milli kvikmyndahúsa
og hélt oftar en ekki reiðilestur yfir vinum
sínum að sýningu lokinni, sagði flestar mynd-
imar klaufalega gerðar og innantóma tilfinn-
ingavellu.
Kubrick lauk við þrjár stuttar heimildar-
myndir en gerði sér grein fyrir að hann ætti
enn langt í land áður en hann fengi að leik-
stýra leikinni mynd í fullri lengd. Á þessum
árum tíðkaðist að menn ynnu þá vinnu sem
bauðst við kvikmyndagerð í Hollywood og
klifu metorðastigann hægt og bítandi uns þeir
fengju að setjast í leikstjórastólinn á gamals
aldri, jafnvel orðnir þrítugir. Kubrick hafði
ekki biðlund til að fara þessa leið. Þess í stað
tók hann lán hjá frænda sínum og gerði stríðs-
mynd. Sú hlaut hið ungæðislega heiti Beygur
og ástríður (Fear and Desire). Fúxinn Stanley
Kubrick var kominn á blað. Ekki fylgir sög-
unni hvort hann greiddi frændanum lánið.
Ættleggur Kains
Næstu tvær myndir eftir leikstjórann voru
glæpamyndir, Koss morðingjans (Killer’s
Kiss) og Stóri vinningurinn (The Killing). Sú
fyrmefnda hefur fallið í gleymskunnar dá.
Kubrick vildi lítt kannast við hana þegar fram
liðu stundir. í seinni myndinni sagði frá
nokkrum undirmálsmönnum sem leggja á
ráðin og fremja rán á veðhlaupabraut. Þar
kemur Kubrick loks fram í öllu veldi sínu.
Leikstjórinn sýnir ránið frá sjónarhóli ræn-
ingjanna. Aðal-höfundar var þá þegar að taka
fyrir gömul stef úr öðrum kvikmyndum og
gjörbreyta þeim með frumlegum efnistökum
og steypa efninu í nýstárlegra form. Eins og
heitin á myndunum benda til var minnið um
< Kain og Abel Kubrick ofarlega í huga. í lang-
flestum ef ekki öllum myndum eftir leikstjór-
ann drepur maður mann. Sveinsstykki kvik-
myndamannsins Quentins Tarentinos Svikráð
(Reservoir Dogs) dró mjög dám af Stóra vinn-
ingnum, enda vildu ófáir leikstjórar af yngri
kynslóðinni sitja við fótskör meistarans.
Skrattinn hittir ömmu sína
Kubrick var fenginn til að leikstýra vestr-
anum Eineygðum gosum (One Eyed Jacks).
Aðalhlutverk lék enginn annar en Marlon
Brando. Þar hitti skrattinn ömmu sína. Báðir
voru geðríkir, hvor á sinn hátt, og miklir sér-
vitringar. Brando rak Kubrick áður en tökur
hófust og settist sjálfur í leikstjórastólinn.
Var þetta jafnt frumraun Brandos sem svana-
söngur hans á því sviði. Myndin hlaut hvorki
náð hjá gagnrýnendum né áhorfendum svo að
Kubrick hefur eflaust verið guðslifandi feginn.
„Stanley Kubrick er bráðsnjall drullusokk-
ur.“
Kirk Douglas
Stríðsmyndir
Beygur og ástríður (Fear and Desire) var
frumraun Kubricks og fyrsta stríðsmynd eftir
leikstjórann. Aldrei átti að liggja fyrir Stanely
Kubrick að hljóta eldskím á vígvelli eða
gegna herþjónustu, enda of ungur til að hann
væri kvaddur í herinn í seinni heimstyrjöld og
ekki mikill að manni. Kubrick hafði mikinn
áhuga á hernaði og stríðsmönnum. Leikstjór-
inn dró blákalda mynd af öllum þeim hörmun-
gum sem stríð hefur í för með sér. Þótt ekki
verði í fljótu bragði séð að hann hafi verið
ákafur friðarsinni eru stríðsmyndir eftir Ku-
brick með öllu lausar við þá rænulausu hetju-
dýrkun sem setur oft svip á þess konar verk.
Að vísu vottar fyrir slíku í myndinni um Spar-
takus en þar var enn tekið fram fyrir hend-
umar á Kubrick. Sá ágæti leikari Kirk Doug-
las lék aðalhlutverk í myndunum Helreiðinni
(The Paths of Glory) og Spartakusi. Douglas
framleiddi sjálfur myndina Spartakus og hafði
ráð Kubricks í hendi sér. Spartakus er því
eina söguhetjan með hefðbundnu sniði sem
♦ 12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. DESEMBER 1999