Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Side 13

Stanley Kubrick vígalegur, enda í óða önn að setja á svið kjarnork- Forboðnar ástir. James Mason í myndinni Lólítu.
ustríð í myndinni Dr. Strangelove.
Fyrsti verkfræðingurinn? Mannapi nær tökum á tækninni í Geimferðinni löngu.
Stanley Kubrick við tökur á myndinni Clockwork Orange.
bregður fyrir í myndum eftir Kubrick. Strok-
uþrælnum bregður hvorki við sár né bana og
má ekki vamm sitt vita. Sögupersónur í mynd-
um eftir Kubrick eru venjulega breyskar og
höfundur tregur til að setja þær á stall, svo að
ekki sé dýpra í árinni tekið.
Stórvirkin Helreiðin (Paths of Glory) og
Spartakus eru í anda sígildra Hollywood-
mynda. Fyrri myndin er ekki verri fyrir vikið,
enda segir þar frá dómsmorði í fyrri heim-
styrjöld. Þetta meistaraverk minnir um margt
á skáidsöguna Tíðindalaust á vesturvígstöðv-
unum eftir Erich Maria Remarque. Sú síðar-
nefnda er hins vegar mjög í ætt við stórmynd-
ir af gamla skólanum og nokkuð
ungmennafélagslegur andi svífur yfir vötnum,
enda fengu framleiðendur Kubrick til liðs við
sig á síðustu stundu. Hann hafði leikstýrt,
tekið, klippt ög framleitt fyrstu mynd sína.
Nú var leikstjórinn hins vegar á mála hjá
Hollywoodmönnum og varð að sætta sig við
ýmsar málamiðlanir og verklag sem var hon-
um lítt að skapi. Kubrick og stóru kvikmynda-
verin greindi á um hvor hefði endanlegt úrsk-
urðarvald, leikstjóri eða framleiðandi.
Kubrick leysti deiluna með því að framleiða
myndirnar sjálfur héðan af.
Hinn endasleppi bardagi
Stríðsmyndir eftir Kubrick veru ekki um
átök góðs og ills, baráttu sólskinsbarna við
syni skuggans, eða þær þrætur sem leiða til
víga hverju sinni, heldur eðli mannins. Beygur
og ástríður, Helreiðin (The Paths of Glory),
Spartakus og Ungliðarnir (Full Metal Jacket)
gætu gerst á hverri öld, í hvaða stríði. Höf-
undur leggur öll skipulögð mannvíg að jöfnu
og lætur sig yfirlýstan tilgang stríðsherra
engu varða. Þessar stríðssögur em ekki
bundnar stað eða stund. Ekkert breytist
nema vopnin og búningarnar en herguðinn er
samur við sig.
Forboðnar óstir
Kubrick fór nú út í aðra sálma. Hann hélt til
Bretlands til að leikstýra myndinni Lólítu eft-
ir samnefndri skáldsögu eftir Vladimir Nabo-
kov. Ef til vill leyfði tíðarandinn ekki að þessu
efni væru gerð þau skil sem við átti. Bardag-
arnir í Spartakusi voru upphallega mun
groddalegri en Kubrick varð að stytta sumt
en breyta öðru. Leikstjórinn i'ékk nú ráðið
mun meiru en áður. Efnisvalið var á hinn bóg-
inn slíkt að hann fór úr öskunni í eldinn.
Skáldsagan Lólita olli miklu fjaðrafoki á sín-
um tíma. Þar segir frá manni sem kvænist
konu til þess eins og koma kornungri dóttur
hennar til við sig. Að áeggjan siðapostula og
annarra góðra manna var sögupersónan sem
er barnung í skáldsögunni eftir Nabokov nán-
ast á giftingaraldri í myndinni svo að sagan
sem slík féll um sjálfa sig. Leikstjórar á borð
við Fassbinder og Bunuel hefðu verið betur í
stakk búnir til að takast á við þennan sögu-
heim. Kubrick var í lófa lagið að: leikstýra
stórmyndum þar sem kveðið er'dýrt. Hann
var ekki vel til þess fallinn að lýsa ílóknum
mannlegum samskiptum hvað þá segja frá
forboðnum ástum. Kubrick fékk úi-valsleikara
til liðs við sig, James Mason, Shelley Winters
og Peter Sellers. Þótt myndin væri vel gerð
eins og við mátti búast reyndist hún óhemju
langdregin og þunglamaleg. Skáldsagan Ló-
líta í höndum Kubricks var eins og gi'aflalvar-
leg revía; hvert atriði virtist lognast út af í
stað þess að taka enda. Engum blöðum er um
það að fletta að leikstjórinn var ekki réttur
sögumaður og frekar í blóð borið að blóta Ar-
es en Díónísos. Ekki er loku fyrir það skotið
að Kubrick hafi gert myndina Með gallokuð
augu (Eyes Wide Shut) til að sýna og sanna að
hann gæti ort um holdsins lystisemdir af
meira viti ef hann fengi óskert skáldaleyfi. •'
Kubrick sótti nær undantekningarlaust efni-
við sinn í bækur. Aðalsmerki hans var að
myndimar náðu langt upp fyrir skáldsögurn-
ar sem leikstjórinn festi á filmu. Þessar sögur
hafa hlotið sömu örlög og Hákon Aðalsteins-
fóstri Haraldsson og eru kenndar við fóstrann
fremur en föðurinn þar sem tillag rithöfund-
anna gleymdist um leið og Kubrick kom til
skjalanna. Að þessu sinni brást leikstjóranum
bogalistin. Skáldsagan eftir Nabokov gnæfir
yfir myndina. Þessu til staðfestingar má
benda á að Lólíta er eina skáldsagan sem
færð hefur verið í nýtt horf eftir að Kubrick
spreytti sig á efninu. Að vísu var gerð
sjónvarpsmynd efth- skáldsögunni Duld (The
Shining) eftir Stephen King eftir að Kubrick
færði bókina af bókfelli á breiðtjald. Sú mynd
var lítið annað en neðanmálsgrein við mynd-
ina eftir Kubrick og rataði ekki í kvikmynda-
hús.
Ragnarök
Kubrick settist að á Bretlandi. Sterlings-
pundið var á hagstæðu gengi og leikstjóran-
um hafði lærst að því ódýrari sem myndirnar
væni þeim mun líklegra væri að hann fengi
frjálsar hendur. Dr. Strangelove eða hvernig
mér lærðist að vera léttur á bárunni og hafa
dálæti á kjarnorkusprengjunni (Dr. Strang-
elove; or How I learned to Stop Worrying and
Love the Bomb) var oflofuð gamanmynd um
gjöreyðingarstríð. Tilkomumikil leikmynd
sem fengin var að láni úr Bondmyndunum
prýddi Dr. Strangelove. Nokkrir brestir voru
í leiknum þótt Kubrick hefði góðum leikurum
fram að tefla að vanda. Peter Sellers bjargaði
því sem bjargað varð og Slim Pickens sem
reið atómsprengjunni berbakt í sögulok var
ógleymanlegur. Yrkisefnið var vissulega að-
kallandi en Kubrick gerði sér mat úr friðar-
boðskap blómabarnanna. Leikstjórinn tefldi
djarft þegar hann valdi svo hrikalegt sögusvið
í gamanmynd svo að taka verður viljann fyrir
verkið.
Ódysseifskviða eftir Kubrick
Geimferðin langa (2001: A Space Odyssey)
varð meistaraverk fyrir slysni. Söguþráðurinn
var svo fádæma vitlaus að hann varð óskiljan-
legur í hamförunum; myndin breyttist í eins
konar frammúrstefnumynd eða gjörning í
fullri lengd. Ef til vill er þetta eina dæmi þess
að risaverin í Hollywood hafi lagt fé í fram-
múrstefnuverk. Geimferðin langa er eflaust
frægasta mynd eftir leikstjórann. Framhalds- '■
myndin 2010 var óþarfur eftirmáli og kom Ku-
brick þar hvergi nærri.
Kubrick var mikill áhugamaður um geim-
ferðir. Efnið var fengið úr smásögunni Varð-
maðurinn (The Sentinel) eftir Arthur C. Clark
og Kubrick fékk vísindaskáldið til liðs við sig.
Samnefnd skáldsaga varð síðan til í fram-
hjáhlaupi meðan þeir félagar unnu að hand-
ritinu. Til þessa höfðu langflestar vísinda-
skáldsögur sem rötuðu á breiðtjald verið
ævintýramyndir. Kubrick einsetti sér að gera
geimmynd sem væri af vísindalegum toga.
Myndin markar þáttaskil í kvikmyndasög-
unni. Þegar hér er komið sögu voru geim-
myndir eins og hvert annað uppfyllingarefni,
hræódýrar myndir sem gerðar voru með tán-
inga og útibíó í huga. Kubrick var hér brautr-
yðjandi eins og svo oft áður. Þeir kvikmynda- .
menn sem var kleift að hefja
vísindaskáldsögur til vegs og virðingar á átt-
unda og níunda áratugnum, George Lucas og
Steven Spielberg, standa í þakkarskuld við
Stanley Kubrick. Þegar kom að tökum sneri
leikstjórinn eiginlega út úr handritinu og lék
sér að myndmálinu til að búa til eins konar
óvissuferð í tónum og myndum þar sem sög-
uþráðurinn skiptir ekki höfuðmáli og hver
áhorfandi getur lagt eigin skilning í myndina.
Tæknibrellurnar hafa staðist tímans tönn þótt
aparnir í byrjunarkaflanum séu helst til gervi-
legh’. Er það nokkurrar umhugsunar vert að
eftir þriggja áratuga framfarir í kvikmynda-
tækni og tölvubrellum er eini ávinningurinn
sá að menn geta gert raunsæislegri mannapa
nú á dögum.
Músik og myndir <
Fáir leikstjórar hafa beitt tónlist af þvílíkri
dirfsku og kostgæfni og Kubrick gerði. Geim-
ferðin langa hófst á upphafsstefinu úr Sara-
þústra eftir Richard Strauss og geimskipið í
sömu mynd leið um sólkerfið í takt við Dónár-
valsinn eftir Jóhann Strauss. Auk þess valdi
Kubrick tónsmíðar eftir Khachaturian og Lig-
eti en verkið Lux Aetei'na eftir síðarnefnt tón-
skáld notaði meistarinn til að töfra fram þá
kynjaveröld sem bíður mannsins á tunglinu.
Hver annar ætti það til að nota þessi verk til
að setja tóninn í geimmynd? Dusilmennið Al-
ex í Gangverkinu í glóaldinu (A Clockwork
Orange) hefur mestai' mætur á níundu sinfón-
íu eftir Beethoven. Ódæðismaðurinn raular
gamla slagarann Sungið í rigningunni (Sing-
ing in the Rain) meðan hann fremur hin
verstu grimmdarverk. Sarabande eftir Hánd-
el magnaði fram átjándu öld í öllum fjölbreyti-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. DESEMBER 1999 13 r