Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Page 14

SMÁSAGA EFTIR VAZHA PSJAVELA
DÆMD REYKJARPÍPA
Myndlýsing: Árni Elfar
: leik sínum í myndinni Barry Lyndon. Dægur-
lagið Til göngu var þessum bullum bangað
saman (These Boots Were Made for Walking)
sem Nancy Sinatra kyrjaði fékk allt aðra
merkingu í myndinnni Ungliðunum (Full Met-
al Jacket). Kubrick spurði eitt sinn blaða-
mann: „Hvers vegna í ósköpunum skyldi ég
láta frumsemja tónlist fyrir kvikmyndir fyrst
til er þvílíkur urmull af frábærum tónverk-
* um?“
Inntak og ytri búningur
Kubrick var ljósmyndari af guðs náð og að
öllum líkindum verður hans minnst fyrir
ógleymanlegar myndir sem hann dró á breið-
tjaldinu. Oft hallaði á leikstjórann af því að
meginstyrkur hans var fólginn í gríðarlegu
valdi á myndmálinu svo að erfitt er að gera
verkum hans skil á prenti þar sem sjón er
sögu ríkari. Aðrir þættir voru oft ekki jafn-
sterkir og myndmálið enda slíkt vart gerlegt.
Gæfa mannsins veltur á tækninni. Hún getur
frelsað hann (eins og gerist í Geimferðinni
löngu) eða steypt honum í glötun (Dr. Strang-
elove). Persónusköpun fellur í skuggann af
handbragðinu, t.a.m. í myndinni Duld (The
Shining). Sögupersónurnar eru oft hálfvilja-
lausar. Höfundur fjallar meira um aðstæður
þeirra og umhverfi en vilja þeirra og vænting-
ar. Myndmálið undirstrikar oft fjarlægð höf-
undar frá söguhetjunum. Leikstjórinn bregð-
ur á þetta ráð til að sýna samband manns við
nánasta umhverfi. Af þessum sökum hefur
Kubrick legið undir ámæli fyrir að vera til-
finningalaus sögumaður og segja of kald-
hamrað frá. Kubrick hefði eflaust getað vitnað
í landa sinn útlagaskáldið Ezra Pound og
svarað því til að hann mæti einlægni skálds
eftir því hvernig það beitti forminu.
Gangverk í glóaldinu
Kubrick varð fyrir barðinu á ritskoðun þeg-
ar hann gerði myndirnar Spartakus og Lólítu.
Fyrri erjur leikstjórans við mennina með
skærin voru þó hégómi einn í samanburði við
það stríð sem í aðsigi var. Myndin Gangverk í
glóaldinu (A Clockwork Orange) var sótsvört
gamanmynd, ef gamanmynd skyldi kalla, um
ungan ódæðismann. Kubrick þótti ganga full-
langt og grimmdarverkin í myndinni vekja
enn óhug. Leikstjórinn snerist öndverður
gegn siðapostulunum sem herjuðu á hann,
enda bókin rammkaþólsk hugleiðing um eðli
góðs og ills. Hann dró þó í land þegar nokkr-
um raunverulegum ofbeldisverkum svipaði
mjög til myrkraverkanna í myndinni og tók
hana úr dreifingu á Bretlandseyjum. Bestu
myndir eftir Kubrick eru stórmyndir af einum
eða öðrum toga. Lólíta og Gangverk í glóald-
inu eru minni að umgerð en sú síðarnefnda
hlýtur að teljast mun betur heppnuð. Kubriek
gaf leikaranum unga Malcolm McDowell laus-
an tauminn og hann vann mikinn leiksigur.
Bleksvört kímnigáfa leikstjórans fékk að
njóta sín til hins ýtrasta. Kubrick er eini kvik-
myndamaðurinn sem tekist hefur að færa
verk eftir rithöfundinn Anthony Burgess á
breiðtjald.
Svartagall
Kubrick er ekki leikstjóri sem verður bein-
línis vinur áhorfandans. Sögupersónurnar
sem hann tefldi fram ylja fáum um hjartaræt-
ur. Þetta er í senn kostur og galli þvi að
myndir eftir Kubrick eru lausar við væmni og
verða aldrei viðkvæmnislegar eins og svo
margar kvikmyndir sem landar hans láta frá
sér fara. Efnistökin hjá honum minna um
margt á rússneskar kvikmyndir. Leikstjórinn
var sannur slavi, háðskur, ljóngáfaður, unda-
rlegur í háttum og hneigður til bölsýni. Svo
virðist sem Kubrick hafi verið Mið-Evrópu-
maður sem fæddist í Bandaríkjunum fyrir
slysni og varð innlyksa á Bretlandseyjum
vegna flughræðslu. Stundum örlar á því að
höfund skorti samúð með sögupersónum. Ef
til vill vottar fyrir mannfyrirlitningu á stöku
stað í verkum eftir Kubrick; að minnsta kosti
var heimssýn hans nokkuð kaldranaleg. Ku-
brick til málsbóta má benda á að myndir eftir
hann taka oftar en ekki beina afstöðu til ann-
arra mynda af sama toga. Leikstjórinn var
mikill kvikmyndavinur og lá yfir myndum um
áþekkt efni áður en hann hófst handa hverju
sinni. Ekki er örgrannt um að hann sýni
mannskepnuna eins og hún er en ekki eins og
hún ætti að vera. Höfundi er mikið í mun að
ganga feti framar og leiða fram öðruvísi sögu-
hetjur en menn eiga að venjast. Kubrick
hleypir áhorfandanum inn í undraveröld sem
er í senn seiðmögnuð og skelfileg. Kurbriek
sjálfan er hvergi að finna í þessum sögum
hversu grannt sem leitað er. Persóna leik-
stjórans kemur þó fram í forminu sjálfu,
vandvirk, örugg og laus við óþarfa tilfinninga-
semi. Þótt myndir eftir Kubrick séu ekki full-
, komnar frekar en önnur mannanna verk er
hann sá kvikmyndamaður sem oftast hefur
hlotið nafnbótina snillingur og enginn sem
hálflæs er á myndmálið hefur haldið öðru
fram.
Síðari hluti birtist í næstu Lesbók.
1
Ekki skorti hana stað-
festuna, pípuna þá arna. Og
göfug var hún og víðfræg.
Kvtisúneli bóndi dáði hana
og dýrkaði og tók hana helst
ekki út úr sér. Hann fagnaði
hverjum morgni með því að
kveikja sér í pípunni um leið
og hann reis á fætur. Það er
hæpið að nokkur ungur
hirðir hafi haft aðra eins
nautn af því að nasa af ilm-
andi hungangsblómi og
Kvtisúneh hafði af angan tó-
baksreyksins. Þegar hann
reykti lygndi hann aftur
augunum; slík var sælan.
Uti og inni, í leik og starfi,
hvarvetna og hvenær sem
var; þar sem pípan var, þar
var Kvtisúneli bóndi með
litlu skinnhúfuna sína á koll-
inum.
„Drengur minn, gleddu
mig nú og hlauptu eftir
eldi,“ kallaði Kvtisúneli. Og
strákurinn var ekki seinn á
sér að renna með brandinn
til föður síns.
„Kona góð, komdu með
eldinn“!
Og hvernig skyldi nú kon-
an hafa brugðist við? Alltaf
hlýddi hún boði mannsins,
kom með eldinn og sagði um
leið:
„Megir þú brenna til kaldra kola, svo askan
ein verði eftir af þér“.
„Ja, ekki vantar í þig galopaháttinn, kona
góð,“ tuldraði Kvtisúneli í barm sér og hafði
ekki fleira til málanna að leggja, heldur tendr-
aði í pípunni. Reykurinn leið upp í loftið, lyfti
sér hærra og hærra, breiddi úr sér, spennist í
strók og hvarf. Kvtisúneli lá í sæluvímu. Jafn-
vel þótt konan formælti honum þúsund sinnum,
skyldi hann aldrei svíkja pípuna í tryggðum.
Reyndar var ekki laust við að hann væri
brunninn. Að vísu ekki hann sjálfur í bókstaf-
legum skilning. En buxurnar hans og Tsjokha
voru þakin brunagötum eftir glóð úr pípunni.
Og oft hafði legið nærri, að hann skaðbrennd-
ist. En hann hélt uppteknum hætti. Eitt sinn
þegar hann var á gangi, læsti eldur sig í fötin
hans. Hann var svo heppinn, að ná að kasta sér
út í ána; annars hefði gamanið tekið að kárna.
Ótal sögur gengu um Kvtisúneli og pípuna
hans. Einhverju sinni barst það út, að hann
hefði kveikt í heyi. Og annað var eftir því. Nú
jæja, Kvtisúneli lifði enn góðu lífi og vanrækti
ekki pípuna sína.
Þegar Kvtisúneli brá undir sig betri fætin-
um, þótti honum gaman að mæta einhverjum.
Eftir að hafa boðið góðan dag og spurt tíðinda,
sagði hann:
„Tyllum okkur nú og reykjum. Ertu með
tundur“? spurði hann förumann svo í bróður-
legum tóni. Eftir að hann hafði troðið í pípuna,
en ekki fyrr, mátti yrða á hann, nú eða þá hann
lét dæluna ganga meðan eyrun leyfðu. Kæmi
hann að brúnni, kastaði hann mæðinni, þótt
engin væri og kveiki sér í pípu. Þá fylgdi hann
bárum árinnar eftir með augunum. Guð má vita
hvað hann hugsaði. En nautnin leyndi sér ekki.
Færi Kvtisúneli út á sólroðinn akur til að slá,
horfði hann á döggina glitra á kornöxunum eins
og tár á brúðarhvarmi. Við slíka sjón gafst til-
valið tækifæri til að kýla pípuna út með tóbaki.
„Það er best að reykja pípuna meðan döggin
glitrar á akrinum; ég legg þá bara þess harðar
að mér á eftir“.
Yfir höfði Kvtisúnelis flögraði syngjandi
fugl. En hann var of sljór til að nema sönginn:
„Rístu á fætur Kvtisúneli, karlinn minn. Nú
er ekki tími til að reykja. Dögg hindrar ekki
sláttinn. Hvesstu sigðina og sláðu til gagns.
Hádegi nálgast og ekki er betra að vinna í hit-
anum. Pípan hleypur ekki frá þér“.
Eitt sinn rataði Kvtisúneli í ógæfu. Fyrir
ykkur hefði það verið eins og hvert annað smá-
ræði, en fyrir hann var það reginhörmung. Þar
sem hann var í skóginum að safna kurli, týndi
hann pípunni. Einhvers staðar hafði þessi for-
smán slitnað frá belti hans. Kvtisúneli leitaði
víða, en árangurslaust.
„Davíð, drengurinn minn, Miriam, lambið
mitt,“ sagði hann til barna sinna: „I Guðs bæn-
um, hreyfið nú skankana og gáið hvort þið finn-
ið ekki andskotans pípuna. Mér líður hreint
bölvanlega, enda gæti ég dáið úr pípuleysi. Þið
hafið haukfráa sjón; gangið nú um stiginn, það-
an sem ég kom með kurlið. Kannske tapaði ég
pípunni þar. Varla hefur hún sokkið í jörðina
eða flogið til himna“.
Börnin hófu þegar leit að pípunni.
„Hvað ertu að syrgja fjandans tímaþjófinn,
sem á eftir að ganga af þér dauðum, vesæll
maður?“ kurraði í Kvai'amezu konu hans.
„Vertu ekki að kássast upp á annarra manna
jussu,“ svaraði Kvtisúneli, „þér væri nær að
sinna þínum verkum. Það er skárra að þú bakir
brauðið en brennir það. Og vertu svo ekki að
kenna mér, hvernig ég á að sitja og standa,“
bætti bóndi við og dró húfuna aftur á hnakka.
Kvaramze langaði til að svara bónda sínum,
en lét kyrrt liggja, enda vorkenndi hún honum
pípuleysið og tók að leita hins glataða unaðar
hans. „Hér var gull, ekki pípa,“ tuldraði Kvtis-
úneli og hvessti augun á stíginn, þaðan sem
vænta mátti barnanna. Þau hlupu fram og til
baka um skóginn og leituðu pípunnar, en ár-
angurslaust. Móðir þeirra reyndist þeim
hyggnari. Hún þekkti vel venjur bónda síns.
Þegar Kvtisúneli hafði reykt pípu sína, var
hann vanur að binda hana við belti sitt. Það var
því ekki ósennilegt, að pípan hefði slitnað frá
beltinu við kurltínsluna. Konan gekk því að
kurlinu og tók að róta í því. Og ekki varð hún
fyrir vonbrigðum, því þar fann hún lukkustert
Kvtisínelis. En hún lét það dragast, að sýna
bónda sínum pípuna.
„Segðu mér nú bóndi minn,“ mælti kerling.
„Hversu oft viltu fara út í skóg að safna kurli, ef
ég finn pípuna þína“?
„Hefurðu kannske fundið hana“? sagði
Kvtisíneli og spratt á fætur, glaður í bragði.
„Hirtu ekki um það. Segðu mér heldur hve
oft þú munir tína kurl“.
Kvtisúneli draup höfði og velti því fyrir sér,
hverju svara skyldi.
„Hvað oft“? hváði hann. „Einu sinni,“ sagði
hann svo eftir nokkra umhugsun.
„Ekki þrisvar"? spurði konan.
„Ég skal fara eins oft og þú vilt; láttu mig
bara ekki deyja úr pípuleysi," kjökraði Kvtis-
úneli.
„Gott og vel. En segðu mér nú eitt; hvort
þykir þér vænna um konu þína og börn eða píp-
una“?
Kvtisúneli brosti í kampinn og skellti svo upp
úr. „Um pípuna,“ svaraði hann eftir nokkra
umhugsun. „Hún veitir mér unað, en þið ar-
mæðu. En láttu mig nú ekki skvaldra þetta
lengur; komdu með árans pipuna. Þú þekkir
skaplyndi mitt og vilt tæpast reita mig til
reiði“.
„Reiðstu ekki en tak í mót,“ sagði Kvaramze
og fékk Kvtisúneli pípuna.
„Megi gæfan að eilífu brosa við ykkur, heið-
virðu hjón,“ bætti hún svo við.
„Amen,“ svaraði bóndi. „Og Guð hjálpi þér
kona góð, að færa mér eldinn refjalaust þegar á
þarf að halda.“ Að svo mæltu blés hann í munn-
stykki pípunnar, tók sér tóbak úr pungnum og
néri því í lófa sér. í því bar börnin að, móð og
másandi og leið yfir því, að hafa ekki fundið
pípuna.
„Guð blessi ykkur bömin mín og fáist ekki
um það, þótt þið hafið ekki fundið pípuna, því
það gerði hún móðir ykkar“. Og hann sýndi
börnunum pípuna. „Komið nú með brand,“
sagði hann, „það þolir enga bið“.
Börnin hlupu heim í hús til að gera vilja föð-
ur síns, en hann hvessti augun á dymar og
nuddaði pípumunnstykkið milli tannanna.
Brátt fékk hann eldinn og fullkomnaði verk-
ið, tróð tóbaki í pípuna og bar að því eldinn.
Hann sveipaðist reyk og honum leið eins og
Heilagur andi hefði vitjað hans.
2
Sveitungarnir höfðu safnast saman í kirkju-
garðinum og barst þaðan mikil háreysti. Eitt-
hvað alvarlegt virtist bjáta á; eitthvað, sem
þarfnaðist skjótrar úrlausnar. Þetta var í miðj-
um febrúarmánuði og snjórinn hafði safnast í
skafla við kirkjugarðsvegginn. Kvtisúneli sat
steinþegjandi og snéri baki í fólkið. Andlit hans
var sem kaldhamrað. Hann mændi á snjóinn,
hélt uppi í sér pípunni og saug hana hægt.
„Þið verðið að dæma hann; líf mitt er lagt í
rúst. Allt heyið mitt er bmnnið til ösku. Það er
eins og hver önnur Guðs mildi, að takast skyldi
að bjarga nautinu úr eldinum. Allt kornið
brann. Eldurinn bræddi tólin. Hvert á ég að
fara með nautið til að fóðra það, á þessum kalda
vetri“ Þið bíðið eftir oddvitanum, en það er ekki
til neins; oddvitinn gefur engum neitt,“ sagði
Bútlí. Hann var gráti næst. Hann bar loðið belti
um sig miðjan og höfuð hans var vafið í þurrk-
klút. Hann studdi sig við staf. „Ég vil ekki
raska ró ykkar granna minna eða annarra, en
hvað á ég að gera; ég aumur maðurinn, sem á
fyrir fjölskyldu að sjá“?
En til hvers að fella dóm? Væri það ekki eins
og hver önnur fyrirtekt? Væri ef til vill ráð að
kyrkja manninn? „Þetta hlýtur að vera drykkj-
unni í honum að kenna,“ sagði einhver í hers-
ingunni. „Ekki er ég nú viss um, að kenna megi
drykkjunni um,“ sagði einhver. „Réttara væri
að huga að pípunni, sem hann reykir nótt sem
nýtan dag, enda vomm við ekki svo augafullir.
Þeir Berika og Kvtisúneli börðu að dyram hjá
mér og fóra með hljóðfæraslætti og gáska. Eg
hafði gaman af og bauð þeim að ganga í bæinn.
Ég hélt þeim smá veislu, svona eins og efnin
leyfa. En eftir veisluna bað ég Kvtisúneli að
staldra við; mig langaði til að drekka með hon-
um tvímenning. Hann gerði mér þann heiður,
að verða við ósk minni. Við útbjuggum khinkali
og sátum lengi að drykkju. Guð fordæmi þá
stund! Þegar tími var kominn til að ganga til
hvflu, bjó ég um rúmin. En Kvtisúneli mátti
ekki heyra á það minnst, að sofa í rúmi. Hann
vildi ólmur fara út í hlöðu og sofa í heyinu. Ég
lét þetta eftir honum, - hér sjáið þið afleiðing-
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. DESEMBER 1999