Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1999, Page 19

SAMHENGIÐISOGU-
SKOÐUN ÍSLENDINGA '
EFTIR HEIMI STEINSSON
Með kristnitökunni er íslenzka miðaldalýðveldið full-
skapað og að flestu leyti grundvallað til frambúðar.
✓
Aliðnu sumri urðu í Dagblað-
inu nokkur skoðanaskipti
milli tveggja íslenzkra guð-
fræðinga um hlutverk sög-
unnar og nýtingu hennar í
mannlegu félagi. Greina-
skrifin voru fagnaðarefni.
Sagan er uppi&taða menn-
ingar. Umræðui’ um túlkun hennar eru lof-
sverð menningarviðleitni á hverri tíð.
Eg mun ekki skerast í leik þeirra skoðana-
bræðra minna, er þarna áttu hlut að máli. En af
greindu tilefni set ég hér nokkur orð á blað um
viðhorf Islendinga til eigin sögu, eins og það
kemur mér fyrir sjónir. Þar bendi ég einkan-
lega á rauðan þráð, sem dreg-
inn er gegnum íslenzka sagna-
ritun frá upphafi vega til vorra
daga. Sá þráður verður því að-
eins felldur niður nú eða síðar,
að þjóðin bíði varanlegt tjón á
sjálfsmynd sinni og hætti að
vera til á þann veg, sem fram
að þessu er orðinn.
Sjálfstæðisbaráttan og
lýðveldisöldin nýja
I fyrsta tölublaði Fjölnis ár-
ið 1835 birtist kvæði Jónasar
Hallgrímssonar, „ísland far-
sælda frón“. Með því ljóði
laukst upp áfangi í sjálfstæðis-
bai-áttu Islendinga. Land og
þjóð, saga og tunga standa
frammi í fagurmynd. Sögu-
skoðun Jónasar, félaga hans
og arftaka, varð merki, sem
landsmenn báru fyrir sér á
leiðinni fram til frelsis og sjálf-
stæðis. Hún varð og uppistað-
an í söguskoðun almennings á
síðari hluta tuttugustu aldar,
lýðveldisöldinni nýju, og svo
er enn, þótt á ýmsu gangi
meðal sagnfræðinga og í
fjölmiðlum um nokkurra ára bil. Söguskoðun
fólksins í landinu haggast ekki nema til komi
nýbreytni, er gangi mönnum nær hjarta en til
dæmis ljóð Tómasar Guðmundssonar, „Heim
til þín, Island", sem þjóðin eignaðist í sólskin-
inu á Þingvöllum fyrir aldarfjórðungi. Sönglag-
ið „Island er landið“ kemur upp í hugann í
þessum svifum, nýtt og ferskt af skjánum, yndi
alþjóðar. Einnig gullfallegur sjónvarpssöngur
barnanna um íslenzka tungu: „Að gæta hennar
gildir hér og nú / það gerir enginn nema ég og
þú“, en sá söngur endurómar varðstöðu skól-
anna um íslenzka tungu. Fjölmargt fleira væri
auðvelt fram að telja.
Hér er talað um ljóð, en ekki um sagnaritun.
Þar með er þó engu spillt. Söguskoðun Islend-
inga er í eðli sínu Ijóðræn, ef menn fallast á að
nota það orð í þeirri merkingu, sem hér er
gjört: Söguskoðun Islendinga styðst við ljóð á
öllum ferli sínum, engu miður en lausamál,
stiklar á ljóðum öld fram af öld. Ekkert ber
heldur á milli hefðbundinna sagnfræðinga ís-
lenzkra og þeirra ljóða, sem nú voru nefnd. ís-
lands saga Björns Þorsteinssonar og Berg-
steins Jónssonar, sem Sögufélagið gaf út 1991,
er lýsandi dæmi um það. - Hún er nýjasta
heildarsaga íslands og íslenzkrar þjóðar.
Arngrímur lærði og rit
hans um ísland
Jónas Hallgrímsson var ekki uppfinninga-
maður né heldur samverkamenn hans eða
sporgöngufólk. Söguskoðunin, sem hann að-
hylltist, er stundum kölluð „rómantísk". Það er
rangnefni. Rómantíska stefnan kom ekki fram
fyrr en seint á 18. öld, en söguskoðun Jónasar
er miklu eldi-i. Rómantíska stefnan er og löngu
úr sögunni, en söguskoðun listaskáldsins góða
lifir enn.
Arið 1609 kom út í Hamborg rit séra Arn-
gríms Jónssonar, Crymogæa, en það er gríska
og merkir ísland. Þættir úr verkinu birtust í
safni Sögufélagsins fyrir fjórtán árum. Þar
skrifar dr. Jakob Benediktsson formála. Hann
vekur sérstaka athygli á söguskoðun Arngríms
lærða og segir „að áhrif hennar hafi orðið
drjúgust á íslandi", þótt ritið sé raunar í upp-
hafinu skrifað á latínu og ætlað útlendingum,
yrði og vissulega mjög áhrifaríkt víða erlendis.
Arngrímur lýsir öldum íslenzka miðaldalýð-
veldisins, er ýmist hefur verið nefnt þjóðveldi
eða goðaveldi, sem glæsilegu hetjutímabili,
þegar landsmenn skópu fágætar bókmenntir
og sérstæða menningu. I Crymogæu eru ís-
lenzkir höfðingjar þjóðveldisaldar settir jafn-
fætis erlendum tignarmönn-
um, og sögu Islendinga er
skipað á bekk með sagna-
ritum frægra þjóða. Fyrstur
landsmanna varar séra Arn-
grímur við óæskilegum er-
lendum áhrifum á þjóðtungu
vora. Hann leggur og sér-
staka áherzlu á sjálfstæða
réttarstöðu íslendinga sam-
kvæmt Gamla sáttmála, víáar
þannig óafvitandi beint fram
til Jóns Sigurðssonar og 19.
aldar. Arngrímur lærði varð
því „upphafsmaður hreyfing-
ar, sem olli aldahvörfum í
sögu íslenzkra fræða og hug-
myndum Islendinga um
sjálfa sig og sögu sína“, svo
að orðrétt sé vitnað í formáls-
orð útgáfunnar nýju.
íslendingabók og
önnurfornrit
Höfundur Crymogæu lítui-
fyiTÍ aldh- í ljóma fjarlægðar
og fornra afreksverka. „Allt
þetta hafði hann vitaskuld úi'
heimildum sínum“ segh’ dr.
Jakob Benediktsson, en bæt-
ir við að Arngrímur dragi ættgöfgi, sæmdir og
sjálfstæði Islendinga að fornu sérstaklega
fram og skerpi þá áherzlu, sem á þau efni er
lögð. Mestu varða þó heimildir Arngríms
lærða, fyrirmyndir hans, rök prestsins á Melst-
að fyrir stórum orðum um stöðu Islendinga.
Arngrímur lærði var ekki fremur uppfinn-
ingamaður en Jónas Hallgrímsson. í riti sínu
um Island gengur hann í fótspor löngu liðinna
fræðimanna. Þeirra fyrstur er Ai'i fróði, en
hann ritar íslendingabók sína um 1130. Ari
kveðst skrifa bókina handa biskupum landsins
og með fulltingi Sæmundar fróða. Hann er
m.ö.o. að setja saman viðurkennda greinar-
gjörð fyrir sögu Islendinga frá upphafi byggð-
ar, opinbera söguskoðun. Slær jafnframt þann
varnagla, sem frægastur er, um „hvatki, er
missagt er í fræðum þessum“.
Landnáma fetar í fótspor íslendingabókar
og þar eftir sögur vorar hver af annarri. Snorri
Sturluson stendur einnig á herðum Ara. Krafa
ft'umkvöðulsins um sannfræði er atvikum und-
irorpin í höndum sagnaritaranna og víkur á
stundum fyrir skáldlegum tilþrifum höfunda.
En grundvallarafstaða Ara fróða til lands,
þjóðar og sögu er hornsteinn flestra íslendinga
sagna og Heimskringlu.
I „Fyrstu málfræðiritgerðinni", sem samin
er um miðja 12. öld, getur að líta hvatningu þess
efnis, að menn „leiti eftir sem vandlegast,
hversu fegurst er talað“. Þannig er málvöndun
ofarlega á baugi í árdaga íslenzkra fræða. Litlu
síðar lítur „Islenzka hómilíubókin" dagsins
ljós. Um hana sagði prófessor Jón Helgason í
Arnasafni, að „óvíða flói lindir íslenzks máls
tærari en í þessari gömlu bók“.
Islendingabók greinir „frá því, er kristni
kom á ísland“. Þai' er að finna elztu frásögnina
um kristnitökuna á Alþingi árið 1000. Aðrar
kristnitökufrásagnir sigla í kjölfari hinnar
Björt sjálfsmynd þjóðar á grund-
velli fornrar tungu og kristinnar
arfleifðar er samhengið í sögu-
skoðun íslendinga.
JLTATfí
níai Pr.
Arngrímur lærði varð fyrstur landsmanna til alvara við óæskilegum erlendum áhrifum á þjóð-
tungu íslendinga. Hann lagði sérstaka áherzlu á sjálfstæða réttarstöðu íslendinga samkvæmt
Gamla sáttmála og vísar þannig óafvitandi beint til Jóns Sigurðssonar og 19. aldar.
fyi'stu. Heyrt hef ég nútímasagnfræðing nefna
frásögn Islendingabókar af kristnitökunni
„helgisögn“. Slík eru spaugileg orð. Ari fróði
fæddist árið 1067. Hann kom til Halls Þórarins-
sonar í Haukadal sjö vetra gamall og dvaldi þar
við nám fram yfir tvítugt. Hallur mundi það, er
Þangbrandur skírði hann þrevetran. AiJ ber og
Teit fóstra sinn í Haukadal fyrh’ kristnitök-
ufrásögninni, son ísleifs biskups Gissurarsonar
hvíta, er var fyrir kristnum mönnum á Alþingi,
þegar úrslit réðust þar. Nærri má geta, að AiJ
hefur haft dagsannar fregnir af kristnitökunni.
Þungamiðjan í frásögn Islendingabókar af
kristnitökunni eru orð Þorgeirs Ijósvetninga-
goða: „Höfum allir ein lög og einn sið.“ Árið
930, í árdaga miðaldalýðveldisins, settu menn á
Alþingi Islendingum öllum ein lög. Þá voru ís-
lendingar hins vegar blendnir í trúnni, sumir
heiðnir, en sumir kristnir, lýðveldið og að sama
skapi laust í reipum. Með kristnitökunni ganga
landsmenn undir „einn sið“, kristinn sið. Þar
með er íslenzka miðaldalýðveldið fullskapað og
að flestu leyti grundvallað til frambúðar. Fáum
áratugum síðar gengur í garð „friðaröld", sem
einnig segir frá í Islendingabók. Hún endist
landsmönnum í ein hundrað og fimmtíu ár. Það
skeið er mesti hamingjutími Islendinga fram á
20. öld, lýðveldisöldina nýju.
Framtíð íslendinga
Landnámsmenn voru margir hverjir af göf-
ugum ættum austan hafs og vestan. Almenn-
ingur landnámsaldar var og einkar þróttmikið
fólk úr ýmsum áttum. Sigurður Nordal segir í
riti sínu „Islenzk menning", að á Þingvelli yrðu
íbúar landsins ein þjóð. Þar stofnuðu þeir lýð-
veldi, er dugði þeim í meira en þrjár aldir. Ein
lög og einn siður voru uppistaða lýðveldisins.
Samkvæmt nýjustu upplýsingum Hagstofu
íslands eru 96 af hverjum 100 íslendingum
meðlimir kristinna safnaða. Utankirkjumenn
eru nú á dögum líkast til hlutfallslega færri en
þeh’, sem heimilað var að „blóta á laun“ á Al-
þingi árið 1000. Hlutur utankirkjufólks var
reyndar réttur sérstaklega með stjórnar-
skránni árið 1874, og eru almenn mannréttindi
þannig tryggð í landinu. En upp til hópa höfum
vér Islendingar „einn sið“ fram á þennan dag,
kristinn sið.
Margs konar aðgjörðir eru nú uppi í þvT'
skyni að efla og varðveita íslenzka tungu. Ið-
orðasmíð er þar framarlega í för. Starfsemi Is-
lenzkrar málstöðvar og íslenzkrar málnefndar
fylgir fast á hæla. íslenzka á tölvuskjá er óvið-
jafnanlegt þakkarefni. íslenzk talsetning er-
lendra myndbanda fyrir smábörn er mikið
gæfuspor. Dagur íslenzkrar tungu er orðinn
stórhátíð ár hvert.
Björt sjálfsmynd þjóðar á grundvelli fornrai’
tungu og kristinnar arfleifðar er samhengið í
söguskoðun íslendinga. Vér fögnum því sam-
hengi við árþúsundamót. Vér berum fram fag-
urmyndir að hætti skálda og sagnaritara. Vér
biðjum þess, að framtíð Islendinga verði jafnan^
vafin ljóma hins dýrasta arfs.
Höfundur er sóknarprestur og staðarhaldari ó
Þingvöllum.
<r
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 4. DESEMBER 1999 19