Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2000, Blaðsíða 9

lækni. Hann kynnti sér skýrslur lækna og ferð-
aðist nokkuð um landið til að kynna sér ástand
heilbrigðismála að eigin raun. Þegar til Kaup-
mannahafnar kom skilaði hann skýrslu til yfir-
valda en fór jafnframt að vinna að væntanlegri
doktorsritgerð sinni, Forsög tii en Nosographie
af Island, sem hann varði 1849. Hún var fyrsta
doktorsritgerðin í læknisfræði sem skrifuð var á
dönsku. Sama ár kom út bók hans Island under-
sögt fra et Lægevidenskabligt Synspunkt sem
byggir að meginefni á doktorsritgerðinni auk
rannsókna hans á heilbrigðisástandinu á Is-
landi. Einnig skrifaði hann grein „Om de is-
landske epidemier" sem birtist í Bibliotek for
læger. Þessi rit hans eru grundvallarrit varð-
andi heilbrigðismál á Islandi um miðja 19. öld en
gefa jafnframt glögga mynd af stöðu þekkingar
hjá nýútskrifuðum lækni þess tíma. Næstu tvö
árin var hann í Frakklandi og á Englandi og þar
kom út bók hans Vital statistics oflceland árið
1851. Hann snýr aftur til Kaupmannahafnar þar
sem hann er læknir í tvö ár en þá heldur hann til
Slésvíkur sem eftirlitsmaður heilbrigðismála.
Árið 1855 kom út í Slésvík bókin Úber Kranken-
heiten und Krankheitsverháltnisse auf Island
und den Fáröer Insel. Ein Betrag zur medicini-
schen Geografi. Nach dánischen orginal arbeit-
en von P.A Schleisner, Eschricht, Panum und
Manicus, undir höfundarnafni Julius Thomsen.
Þama kom í fyrsta sinn fyrir almenningssjónir
ritgerð Schleisners um ginklofann í Vestmanna-
eyjum en útdráttur hafði birst í „Det Kongelige
Sundheds-Collegiums Forhandlinger for aaret
1848“ sem prentuð var í Supplementbind til
Bibliotek for læger 1848. Þar lýsir hann ná-
kvæmlega aðgerðum sínum í Vestmannaeyjum
og ritgerðin ber höfundi sínum fagurt vitni um
fræðileg efnistök og röklegar ályktanir.
Því miður hefur ekkert verið ritað um starf
Schleisners eftir að hann fór frá Islandi og ein-
ungis eru til almennar upplýsingar varðandi
starfsferil hans. Eins og áður hefur komið fram
ráku Prússamir hann frá Slesvík og hann varð
embættislæknir í Kaupmannahöfn 1865-1886. í
Salmonsen Leksikon sem er helsta uppsláttar-
rit um þekkta einstaklinga í Danmörku segir
meðal annars um Schleisner: ,,[A]thyglisvert er
að Schleisner var ákafur formælandi kenninga
um snertismit á þeim tíma sem allir trúðu á mis-
ama. Þetta kom berlega í ljós í kólerufaraldrin-
um 1853 og skrif hans „Kolerans Optræden i
Danmark“ sem hann kynnti á kóleruráðstefn-
unni í Vínarborg 1874 vöktu mikla athygli og
viðurkenningu. Schleisner barðist gegn hug-
myndum Fengers læknis um að hafa blandaðar
deildir á spítölum og beitti sér fyrir því að settir
væra á stofn sérstakir spítalar fyrir ákveðna
sjúkdóma eins og til dæmis Öresundsspítali og
Blegdamsspítali (nú Ríkisspítalinn). Hann end-
urskipulagði tölfræði heUbrigðisupplýsinga og
vildi auðvelda aðgengi almennings að bólusetn-
ingu.“ Maður skyldi ætla að Schleisner ætti sér
verðugan sess í danskri heUbrigðissögu en í
dönskum bókum um heUbrigðissögu og al-
mennri sögu þar sem fjallað er um heilbrigðis-
mál er nafn hans ekki að finna. Á íslandi var
Schleisner lítt kunnur þar tU Baldur Johnsen,
héraðslæknir í Vestmannaeyjum, skrifaði um
baráttu hans gegn ginklofanum 1982. Menn
gætu spurt hvort hann verðskuldi einhverja at-
hygli? Er ekki liðinn sá tími að skrifað var um
kraftaverkamennina meðal lækna? Vissulega er
það rétt og sennUega var Schleisner engin
kraftaverkamaður nema fyrir fólkið í Vest-
mannaeyjum. Saga hans er hins vegar mjög
gott dæmi um þróun heilbrigðismála á seinni
hluta 19. aldar í Danaveldi. Því miður var það
ekki Peter Anton Schleisner sem setti fram nýj-
ar vísindakenningar sem enn lifa en þegar mað-
ur les rit hann þá sér maður hvað hann var
nærri því að leysa sumar gátur sem seinna vora
ráðnar. Hann upplifði eitt mesta breytingaskeið
í sögu vísindanna og einhvem veginn held ég,
þótt ég geti ekki sannað það, að reynsla hans frá
Islandi hafi verið honum mjög mikUvæg.
Fyrir framlag hans tU íslenskra heilbrigðis-
mála verður honum seint fullþakkað og á 100
ára ártíð hans er ástæða tU að halda minningu
hans á lofti.
1 Sjá nánar, Baldur Johnsen, „Ginklofinn í Vestmanna-
eyjum“, en hann hefur ritað rækilega um málið og grafið
upp flestar frumheimildir sem tengjast því. Jón Steffensen,
„Sveinn læknir Pálsson og ginklofinn í Vestmannaeyjum“,
127-137, beindi einkum sjónum sínum að þætti Sveins Páls-
sonar og Tómasar Klogs landlæknis sem Baldur hafði ekki
íjallað sérstaklega um. Vitnað verður til þessara tveggja
greina eftir því sem við á og þá jafnframt getið við hvað
frumheimild er stuðst við.
2 Þetta gilti fyrst einungis um Vestmannaeyjar en síðan
varð þetta stefna stjómvalda til þess að fjölga læknum á ísl-
andi. Þetta hefur verið túlkað þannig af Islendingum að ein-
ungis annars flokks eða þaðan af verri læknar hafi fengist til
íslands. Það er þó ekkert sem bendir til þess að þessir lækn-
ar hafi á einhvem hátt verið lakari en aðrir og sögumar um
lélega danska lækna eru fyrst og fremst vitnisburður um
skoðanir sagnaritaranna.
3 Baldur Johnsen, „Ginklofinn í Vestmannaeyjum“, 16.
4 Vilmundur Jónsson, „Forsaga íslenskra sjúki*ahúsa“,
262. Sjá einnig Lovsamling for Island XVI., 382. Tíðindi um
stjóraarmálefni íslands I., 138-140.
5 Baldur Johnsen, „Ginklofinn í Vestmannaeyjum“, 24.
Jón Steffensen, „Sveinn læknir Pálsson og ginklofinn í Vest-
mannaeyjum“, 134, lagði fyrst og fremst áherslu á baðvatn-
ið.
Höfundurinn er sagnfræðingur á rannsóknarstofu í
heilbrigðissögu.
SMÁSAGA EFTIR RÖGNU
HERMANNSDÓTTUR
MAÐUR nokkur varð fyr-
ir því óláni að missa
andlitið. Hann setti
upp grímu, og reyndi
að láta sem ekkert
væri. Allir héldu að
gríman væri hans rétta
andlit. Hann var samt
þreyttur á andlitsleysinu. Það var mikil fyrir-
höfn að taka ofan grímuna, þegar hann háttaði á
kvöldin, og hann varð að vakna snemma og
setja upp grímuna áður en hann fór út, svo að
enginn sæi að hann var andlitslaus.
Andlitslausi maðurinn las um þróun líffæra-
flutninga og læknavísinda í blöðunum, þar stóð
að nú gætu læknar grætt nýja líkamshluta á
menn, til dæmis hendur og fætur. Það væri
jafnvel ekkert því til fyrirstöðu að græða ný
andlit á menn, og fljótlega myndi verða hægt að
skipta um heilu höfuðin.
Hann varð mjög spenntur, og ákvað þegar í
stað að tala við heimilislækni sinn og biðja hann
að koma sér til sérfræðings, sem gæti grætt á
sig andlit. Það var auðvitað viss áhætta því
fylgjandi að tala við heimilislækninn, en hann
hlaut að hafa þagnarskyldu, og andlitslausi
maðurinn ætlaði að biðja hann að setja þetta
alls ekki í gagnagranninn.
Heimilislæknirinn tók honum vel, og lofaði
hátíðlega að halda þessu fyrir utan gagna-
granninn, og sagðist þekkja ágætan sérfræð-
ing, sem hefði gert tilraunir með að græða ný
höfuð á mýs og það hafði tekist ágætlega, og
þarna var aðeins um andlit að ræða, ekki heilt
höfuð. Læknirinn pantaði strax viðtal, og and-
litslausi maðurinn átti að mæta hjá sérfræðing-
num á vissum tíma.
Sérfræðingurinn tók honum vel, og þegar
hann sá að hann var í raun og vera andlitslaus,
en ekki aðeins með gallað andlit, vaknaði mikill
áhugi hjá sérfræðingnum, hann hafði aldrei
fyrr séð andlitslausan mann.
Sérfræðingurinn fékk ákafa löngun til að
hjálpa honum og græða á hann andlit, og hugs-
aði sér að skrifa um þetta langa grein í frægt
vísindatímarit.
En fyrst varð að finna andlit sem passaði
manninum.
Líkamshlutasafnið er stærðar höll, og þar
vora líkamshlutar eins og hendur, fætur, andlit
og heilir hausar, og auðvitað öll innri líffæri. Allt
vora þetta líkamshlutar úr nýdauðu fólki, sem
teknir vora af á vísindalegan hátt og geymdir
era í lífrænum vökva. Tæknimenn á þessu sviði
höfðu fundið aðferð til að halda þessu lifandi í
langan tíma, og læknar finna þar þá líkamshluta
sem passa fyrir viðskiptavinina.
Maðurinn sem missti andlitið fékk að skoða
myndir af andlitum úr safninu, og velja það sem
hann var ánægður með. Þetta var erfitt val.
Þarna vora andlit með stór nef og lítil nef, breið
og mjó, með útstæð eða djúpstæð augu, og
brosmilda eða alvarlega munnsvipi. Að lokum
valdi hann andlit, sem var með nef í meðallagi,
hátt enni og ákveðinn munnsvip og gáfuleg
augu sem lágu djúpt. Hann hugsaði að með
þetta andlit myndi hann fá betri stöðu hjá fyrir-
tækinu en hann hafði nú. Hann var aðeins í
lægstu stöðu hreingemingamanns, enginn
hafði tekið eftir honum, sem ekki var von, and-
litslaus eins og hann var og aðeins með grímu.
Með svona andlit myndi hann komast upp í
stöðu dyravarðar eða jafnvel öryggisvarðar í
fyrirtækinu.
Aðgerðin var gerð og gekk að óskum. Sér-
fræðingurinn settist strax niður að loknu verki
og skrifaði vísindagreinargerð um þetta sögu-
lega afrek sitt í þágu vísindanna. Honum hafði
tekist að græða nýtt andlit á andlitslausan
mann.
Maðurinn sem missti andlitið var mjög ham-
ingjusamur. Honum fannst þetta nýja andlit
klæða sig ágætlega. Eftir að umbúðimar höfðu
verið teknar af, stóð hann lengi fyrir framan
spegilinn og dáðist að þessari nýju persónu,
sem hann var orðinn. Aðgerðin hafði tekist svo
vel, að hvergi sást ör. Nú var hann ekki lengur
andlitslausi maðurinn, nú var hann maður með
andlit.
Héðan af yrði hann á uppleið í lífinu.
Hann mætti í vinnuna og gekk fyrir yfirmann
sinn. Yfirmaðurinn var önnum kafinn, en þegar
hann mátti vera að því að líta upp, horfði hann á
manninn og kannaðist ekki við hann. Maðurinn
með andlitið kynnti sig.
Yfirmaðurinn mundi þá eftir honum og sagði:
„Þú hefur sannarlega breyst, hvað kom fyrir
þig?“ „Ég er orðinn allur annar maður, ég lét
græða á mig nýtt andlit. Nú vil ég gjaman
sækja um dyravarðarstöðu í húsinu." Yfirmað-
urinn horfði á nýja andlitið og þessi gáfulegu
augu, og hugsaði með sér, að dyravörður með
svona andlit myndi virka traustvekjandi á við-
skiptavini fyrirtækisins.
Maðurinn með andlitið fékk dyravarðarstöð-
una, og nú stóð hann í einkennisbúningi í for-
dyri hallar fyrirtækisins og tók á móti við-
skiptavinum og vísaði þeim veginn.
Dag einn bar þar að mann, sem horfði ein-
kennilega á dyravörðinn þegar hann kom inn og
stóð lengi kyrr og glápti á hann. Manninum með
andlitið fannst þetta fremur óþægilegt. Daginn
eftir kom þessi maður aftur og horfði enn.
Maðurinn með andlitið lést ekki taka eftir
þessu. En maðurinn kom í þriðja sinn, og nú gaf
hann sig á tal við dyravörðinn.
Hann spurði manninn með andlitið, hvort
hann myndi eftir að þeir hefðu hist áður.
„Nei, ég hef aldrei séð þig fyrr,“ sagði dyra-
vörðurinn.
„Ég þekki þig nú samt vel,“ sagði gesturinn.
„Viltu hitta mig á kaffihúsi héma á móti í kvöld?
Ég hef merkilega sögu að segja þér.“ Maðurinn
með andlitið vai'ð forvitinn. Hann mundi ekki
eftir að hafa séð þennan mann áður, en það gat
svo sem verið. Meðan hann var andlitslaus,
hafði hann aldrei litið framan í nokkurn mann
vegna minnimáttarkenndar og ótta við að ein-
hver sæi gegnum giímuna. Nú var þetta öðra-
vísi. Hann bar höfuðið hátt og horfði óttalaus
framan í hvem sem var, með þetta nýja fina
andlit.
Hann fór á kaffihúsið eftir vinnu og þar sat
maðurinn við borð úti í homi.
Maðurinn með andlitið settist við borðið hjá
honum og pantaði kaffi og með því. Hann sá að
þessi maður var mjög taugaveiklaður, skjálf-
hentur og í uppnámi. „Ég hélt að ég ætti aldrei
eftir að sjá þig framar. Hvemig má það vera að
þú sért hér?“ „Ég hef verið hér áram saman.
Þetta er einhver misskilningur. Ég hef aldrei
séð þig fyrr.“ „Ég skal sanna það fyrir þér, fyrst
þú þykist hafa misst minnið. Þú átt að koma
með mér og hitta manneskju, sem þú getur ekki
afneitað," sagði taugaveiklaði maðurinn.
Maðurinn með andlitið var enn forvitinn og
fór með taugaveiklaða manninum að húsi einu í
úthverfi borgarinnar. Sá taugaveiklaði hringdi
dyrabjöllunni og kona kom til dyra. Hún horfði
á manninn með andlitið, náfólnaði og hélt sér í
dyrastafmn til að hníga ekki niður. Þau fóru öll
inn í húsið og taugaveiklaði maðurinn læsti á
eftir sér.
„Er þetta hann?“ spurði sá taugaveiklaði.
„Já“ sagði konan skjálfandi röddu.
Manninum með andlitið leist ekkert á þetta.
Hann hafði alveg áreiðanlega aldrei séð þessa
konu áður. Hann hafði heldur aldrei komið í
þetta úthverfi. Hann fór að grana að þetta væri
eitthvað í sambandi við nýja andlitið hans.
„Þetta er misskilningur," sagði hann. „Ég hef
aldrei séð ykkur áður.
Sérfræðingur í líkamshluta-ágræðslu setti á
mig þetta andlit, ég valdi það í líffærasafninu.
„Taugaveiklaði maðurinn hló: „Þú skalt ekki
reyna að segja okkur svona sögu. Þú áttir að
vera dauður. Ég drap þig hérna í þessu húsi fyr-
ir fimm árum. Morðið var ekki upplýst og ég var
ekki handtekinn. En fyrst læknarnir hafa reist
þig upp frá dauðum, neyðist ég til að drepa þig
aftur.“ Og taugaveiklaði maðurinn tók upp
skammbyssu og skaut manninn með andlitið í
hnakkann.
Andlitið skemmdist ekkert. Það fór aftur í líf-
færasafnið.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 26. FEBRÚAR 2000 9
I-