Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.2000, Qupperneq 3

LESBÖK MORGLJNBLAÐSINS - MENNING LISTDt
1 0. TÖLUBLAÐ - 75. ÁRGANGUR
EFNI
Héraðsríki
varð til í Árnesþingi á 12. og 13. öld. Um
það skrifar Axel Kristinsson sagnfræðingur
og telur hann sérkennilegt hvað þetta ríki
Árnesinga var heildstætt og samþjappað.
Þegar kom fram á 13. öld höfðu Árnesingar
vanist því í meira en öld að vera þegnar
Haukdæla.
1
Dagbók fró Bali
Sveinn Einarsson, fv. Þjóðleikhússstjóri,
var á ferð á Bali í Indónesiu, sem er fjöl-
mennasta múhameðstrúarríki í heiminum,
en á Bali aðhyllast menn hindúisma. Þar er
eitt af undrum veraldar, Borubudur-hofið,
með 160 lágmyndum sem lýsa lögmálum or-
saka og afleiðinga. Það er fyrri hluti grein-
arinnar sem hér birtist.
FORSÍÐUMYNDIN
Land og byggð í
Hraunum
Byggðin frá Straumsvík að Hvassahrauni
var köiluð í Hraunum og þar bjuggu
Hraunamenn. Þama var búið með fé og
stundaður sjór en búskap lauk þar 1966.
Þarna er fagurt útivistar- og göngusvæði,
en frá landi og byggð í Hraunum segir Gísli
Sigurðsson í máli og myndum.
Johann Wolfgang
von Goethe
átti 250 ára fæðingarafmæli á liðnu ári. Var
þess minnst víða um heim, meðal annars
hér á landi, en færri vita að skáldjöfurinn
sjálfur taldi mesta afrek lífs síns verá rann-
sóknir sínar á litakcrfínu um 40 ára skeið.
Bragi Ásgeirsson var á slóðum Goethe í
Weimar og Frankfúrt.
er af húsinu í Straumi í Hraunum sem Guðjón Samúelssson teiknaði og Bjarni
Bjarnason byggði 1928. Þar er nú Listamiðstöð Hafnarf jarðar. Ljósmynd/GS
JÓNÚRVÖR
SJÓBÚÐ
Húsið okkar heitir Sjóbúð
og við höfum aldrei eignazt það.
Það varreist af vanefnum,
hrúgað upp í skuld
úr óplægðum viði og tjörupappa,
bárujárni slegið utan á
með naglagötum handa rigningunni.
Þar hef ég setið klofvega á eldhúsbekk
og ort vísur um fugla,
sem spókuðu sigífjörunni,
oghorft á kvöldroðann.
Þar hefur lengi hangið steinbítur á þili,
þar hefur verið soðið saltkjöt ísúpu
- um helgar - langt fram á vetur.
Þetta hús hef égkallað Vör,
og það hefur verið hlegið að mér fyrir það,
því naustatóftirnar sjást enn
oglömbin hoppa upp á þærá vorín
og niður af þeim aftur,
og þarna hefur ætíð veríð sjóbúð.
Jón úr Vor fæddist 1917 ó Patreksfirði og lést fyrir einni viku. Hann var tvítugur
þegar hann sendi frá sér fyrstu Ijóðabók sína, Ég ber að dyrum (1937), en
þekktasta Ijóðabók hans er Þorpið, sem kom út 1946. Þar lýsti hann fátækt i ís-
lensku sjávarplássi á eftirminnilegan hátt.
RABB
REYKINGA-
FRELSI
ÆKLINGURINN „Krydd-
legið hjarta“ var að detta
inn um lúguna hjá mér.
Hann er barmafullur af
upplýsingum frá Hjarta-
vernd um skaðsemi reyk-
inga og skertar lífslíkur
reykingamanna. Ekki ætla
ég að amast við því. Óðru nær: Mér
finnst mikilvægt að reykingamenn séu
vel upplýstir um þá áhættu sem fylgir
því að reykja og að þeir taki ákvarðanir
sínar í því ljósi. Þetta er inntakið í því
sem kalla mætti valfrelsi reykingamanns-
ins. Hann lifir þá í samræmi við þá frels-
isreglu Johns Stuarts Mills að hver mað-
ur eigi rétt á að lifa eins og hann sjálfur
kýs svo lengi sem hann skaðar ekki aðra.
Það er hversdagsleg hugmynd að frelsi
sé í því fólgið að fá að gera það sem
mann langar til. Þetta mætti kalla löng-
unai’viðhorf til frelsisins. Samkvæmt því
eykst frelsi reykingamanna í réttu hlut-
falli við svigrúm þeirra fyrir iðju sína.
Reykingafrelsið er þá fólgið í því einu að
geta svalað tóbakslöngun sinni óáreittur
sem oftast og á sem flestum stöðum.
Þetta er einfalt og skiljanlegt viðhorf, en
á því eru a.m.k. tveir annmarkar. Annar
er sá að þetta viðhorf leiðir þá spurningu
alveg hjá sér í hvaða ástandi reykinga-
maðurinn er. Gerir hann sér grein fyrir
þeirri áhættu sem hann tekur með at-
höfnum sínum og þeim skaða sem hann
kann að valda öðrum? Ef frelsið felst í
því að gera það sem maður sjálfur kýs
skiptir það sköpum að þekkja valkosti
sína og skilja afleiðingar þeirra. Einnig
má spyrja hvort reykingamaðurinn sé
hugsanlega svo langt leiddur að hann sé
orðinn þræll löngunar sinnar. Þá gerir
hann ekki það sem hann sjálfur kýs held-
ur lýtur hann ósjálfráðri fíkn.
Síðari annmarkinn á löngunarviðhorf-
inu til reykingafrelsis er að það leiðir hjá
sér spurninguna um ábyrgð reykinga-
mannsins gagnvart öðrum. Þetta er sið-
ferðileg spurning sem varðar takmörk
frelsisins - svo lengi sem hann skaðar
ekki aðra. Það er afar mikilvægt í allri
frelsisumræðu að höfða til ábyrgðar
frelsishafans, sérstaklega gagnvart þeim
sem ekki geta sjálfir borið hönd fyrir
höfuð sér. Reykingamanni ber því, til
dæmis, að hemja löngun sína þegar börn
eru þolendur nautnar hans. Tal um
ábyrgð reykingamanna fer hins vegar út
á villigötur þegar sagt er að þeir eigi
frekar en aðrir að borga fyrir heilbrigð-
isþjónustu vegna sjúkdóma sem rekja má
til reykinga. Slíkir sjúkdómar eru oftast
afleiðingar af samspili reykinga við aðra
þætti, svo sem erfðir, sem reykingamað-
urinn ber enga ábyrgð á. Það væri líka í
hæsta máta ósanngjarnt að taka reyk-
ingamenn sérstaklega fyrir að þessu leyti
þegar margs konar annar lífsmáti er
skaðlegur heilsunni. Það er því bæði
mannúðlegra og sanngjarnara að láta allt
reykingafólk borga fyrir áhættuna sem
það tekur með því að reykja, en að láta
þá sem veikjast borga brúsann þegar
skaðinn er skeður.
Eg hef heyrt þeirri skoðun haldið fram
að í raun ætti ekki að ræða frelsi og
reykingar í sömu andrá. Reykingar séu
hættulegur ósiður sem enginn skynsam-
lega þenkjandi manneskja með sæmilega
sjálfsstjórn leggi stund á lengur. Eina
réttnefnda frelsið með tilliti til reykinga
sé því það að fylgja skynseminni og láta
það ógert að reykja. Þetta mætti kalla
skynsemisviðhorf og það hefur jafnvel al-
varlegri annmarka en löngunarviðhorfið.
Ég læt mér nægja að nefna tvo þeirra.
Annars vegar virðist þetta viðhorf rugla
saman frelsi og öðrum þáttum. Frelsið er
að geta gert það sem ég sjálfur kýs, en
ekki að gera það sem er skynsamlegt.
Frelsi mitt getur hæglega verið fólgið í
því að gera það sem er óskynsamlegt, til
dæmis frá heilsufarslegu sjónarmiði.
Höfuðatriðið er að ég geri mér grein fyr-
ir áhættunni og þeirri ábyrgð sem henni
fylgir.
Síðari annmarkinn á skynsemisviðhorf-
inu er að því fylgir gjarnan hvimleið
ráðsmennska og dómharka um annarra
hagi. Ég hef minnt á mikilvægi þess að
nota ekki frelsið til að skaða aðra, en það
er ekki síður mikilvægt í frjálslyndu
samfélagi að verja rétt manna til að velja
sinn eigin lífsmáta, þótt hann kunni að
vera öðrum til ama og þeim sjálfum
hættulegur. Okkur ber skylda til að
forða börnum frá þeirri hættu sem stafar
af reykingum, og okkur ber líka skylda
til að leyfa fullveðja manneskju að taka
þá áhættu sem reykingar eru. Óvitar
lenda í hættu, fullveðja fólk kýs að taka
áhættu. Samfélagið á að vernda þá fyrr-
nefndu og upplýsa þá síðarnefndu.
I bæklingi Hjartaverndar er tíðrætt
um lífslíkur og fjöldi þeirra ára sem fólk
getur bætt við iífið með því einu að
hætta að reykja er skilmerkilega reikn-
aður út. Að sjálfsögðu er ekki hug að því
leitt á þeim vettvangi að einhver kynni
að kjósa að taka þá áhættu að lifa skem-
ur og halda áfram að reykja. Reykingar
eru sumu fólki mikils virði, og þeim hrýs
hugur við langlífi án þeirra. Þetta fólk
virðist jafnvel kjósa að fórna heilsunni
fyrir aldur fram. Hvað veit ég? Einstak-
ar ákvarðanir manna eru svo samofnar
lífsmynstri þeirra að ég er ekki þess um-
kominn að ráða í það gildismat sem að
baki þeim liggur. Mikilvægast er að
ganga út frá valfrelsi reykingamanna og
þeirri ábyrgð sem því fylgir. Sá sem ger-
ir sér grein fyrir þeirri áhættu sem fylg-
ir reykingum, kýs að taka hana og skað-
ar ekki aðra með framferði sínu á
réttmætt tilkall til þess að fá að reykja í
friði. Ég vona samt að hann láti það
ógert.
VILHJÁLMUR ÁRN ASON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 11. MARS 2000 3