Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.2000, Qupperneq 4

RIKIOG ,ÞJOÐERNI ARNES-
INGAA12.OG13.0LD
Ljósmynd: Gísli Sigurðsson.
Loftmynd af Haukadal. Ekkert annað en kirkjan stendur nú eftir á hinum fornfræga stað. Sandfell er í baksýn og enn fjær sjást Jarlhettur. Um upp-
haf ríkis Árnesinga er lítið vitað. Ekki er vitað um neina goðorðsmenn, aðra en Haukdæli, sem áttu goðorð í Árnesþingi eftir miðja 11. öld.
Ljósmynd/Gísli Sigurðsson
Mosfell, landnámsjörð Ketilbjarnar hins gamla, ættföður Mosfellinga og Haukdæla, en það er
ekki fyrr en á 12. öld sem nafn Haukdæla kemur fram.
EFTIR AXEL KRISTINSSON
Helsta sérkenni rí íkis Ár-
nesinga var hvað það var
heildstætt og sam þiopp-
að. Líklega var það
vegna [ }ess b ive það var
gamal ten þegar kom
fri am á 13. öld höfðu Ár-
nesingarvanist því í
meira en 100 ár að til-
i- leyra einu ríki og vera
þegnar Haukdæla.
EINU sinni voru þeir Haraldur
Bessason og Einar Ól. Sveins-
son á ferð i Manitóbafylki í Kan-
ada. Þeir koma við á krá til að fá
sér hressingu en Einar bregður
sér út á pall til að reykja. Þar er
fyrir indíáni nokkur sem snýr
sér að Einari og spyr á íslensku:
,Áttu eld?"
Einari verður heldur hverft við og segir:
„Hvað, ertu íslendingur?“
Indíáninn svarar: „Nei, ég er Skagfirðing-
ur.“
Indjáninn mun víst hafa verið alinn upp af
skagfirskum landnemum í Kanada en sagan er
heldur kostuleg, ekki aðeins vegna þess að
þama kemur fyrir skagfirskur indíáni heldur
líka af því að þama er héraðsuppruni settur í
staðinn fyrir þjóðemi og jafnvel gerður að
þjóðemi. Við eram alls ekki vön því að hugsa
um Skagfirðinga sem sérstaka þjóð en er það
svo fráleitt þegar allt kemur til alls? Hversu
sjálfsagt er það að við skulum telja þjóðemi
okkar íslenskt en ekki til dæmis skagfirskt eða
norrænt?
Þjóðerni og sjóifsmynd
Hægt er að flokka fólk með ýmsum hætti.
Þeir sem búa á Eyrarbakka era ekki aðeins
Eyrbekkingar heldur líka Flóamenn, Ámes-
ingar, Sunnlendingar og íslendingar. Svo er
hægt að halda áfram: Þeir eru einnig Norður-
landabúar, Evrópumenn, Vesturlandabúar og
manneskjur. Hvers vegna leggja menn meiri
áherslu á einn lið í þessari flokkunarröð en ann-
an? Af hverju er það stærri þáttur í sjálfsmynd
flestra að vera íslendingar heldur en t.d. Eyr-
bekkingar eða Norðurlandamenn?
Þetta er auðvitað ekki meðfætt heldur lært.
Við eram meiri íslendingar en Norðurlanda-
búar vegna þess að við höfum lært að líta svo á.
Það læram við meðal annars í skólum þar sem
sögukennsla gegnir lykilhlutverki. Kennsla í
íslandssögu innprentar okkur að við tilheyram
þessum hópi fólks sem íslandssagan ijallar um
og að við séum íslendingar framar öllu öðra.
En það er í sjálfu sér alveg eins hugsanlegt
að gera þjóðir úr Skagfirðingum, Vestmanney-
ingum eða Ámesingum. Það vekur spurning-
ima: Hvenær verður íslenskt þjóðemi til og
hver var sjálfsmynd fólks á meðan það var að
mótast? E_r hugsanlegt að á einhverju skeiði
hafi íbúar Arnesþings fremur litið á sig sem Ár-
nesinga en íslendinga?
Árnesingar og Haukdælir
í fyrirsögn þessarar greinar er talað um ríki
Ámesinga en venjan er auðvitað að tala um ríki
Haukdæla, það er að segja, ríkið er kennt við
höfðingjaættina en ekki íbúa eða landsvæði.
Þetta er svipað og ef Noregur á miðöldum væri
kallaður ríki Ynglinga eða Bretland nútímans
ríki Windsor-ættarinnar. Það er fremur gamal-
dags sagnfræði og jafnvel úrelt að rekja sögu
rílga eða þjóða í gegnum persónu þjóðhöfð-
ingja. Samt er þetta enn gert á íslandi þegar
fjallað er um héraðsríkin. Líklega er þetta
vegna þess að menn hafa ekki enn áttað sig al-
mennilega á því að héraðsríkin vora ríki í svip-
uðum skilningi og Noregur eða Makedónía Ál-
exanders mikla - aðeins minni og því einfaldari.
Sem dæmi um þennan hugsunarhátt má af
handahófi taka orð Helga Þorlákssonar sagn-
fræðings: „Um 1200 höfðu nokkrir höfðingjar
myndað héraðsríki eða leituðust við að gera
það."1 (leturbr. H.Þ.) Orðalagið bendir til að
þama sé litið á höfðingjana sem gerendur í því
að búa til héraðsríkin en aðrir hafi ekki komið
nálægt því á neinn hátt nema þá sem þolendur.
Þetta minnir óneitanlega á það sem í dag þykir
fremur fomfálegt, þegar talað var um að Al-
exander mikli hafi stofnað heimsveldi Mak-
edóníu. Reyndar er það ævafom venja að að
láta eins og einn maður hafi stofnað ríki og
samfélög. Má þar nefna íræga menn eins og
Harald hárfagra, Karlamagnús keisara eða
Rómúlus ættföður Rómveija. í dag er þó yfir-
leitt litið svo á að svona frásagnir séu stórkost-
legar einfaldanir ef ekki hreinar goðsagnir.
Enn er þó rætt á þennan hátt um upphaf
héraðsríkja á íslandi jafnvel þótt tilurð margra
þeirra á sama tíma bendi til að þama sé á ferð-
inni einhver almenn þróun sem verði ekki
skýrð með persónulegu framtaki einstakra
höfðingja. Líklega era menn ekki enn famir að
meðtaka almennilega það sem rannsóknir síð-
ari ára (m.a. rannsóknir Helga Þorlákssonaij
hafa leitt í ljós um stjómmálaþróun þjóðveldis-
aldar. Það er því nauðsynlegt, áður en lengra
er haldið, að fara nokkram orðum um þessa
þróun.
Goðorð og ríki
Meginstef í nýlegum rannsóknum á stjóm-
málaþróun þjóðveldisaldar er vaxandi áhersla
á breytingar stjómmálakerfisins og þá einkum
breytinguna frá goðorðum til héraðsríkja. Til
dæmis er það meginatriði í rannsóknum Jóns
Viðars Sigurðssonar.
Til að tefja ekki of mikið við þessa hluti verð-
ur að einfalda eins og kostur er. Mildlvægast er
að gera greinarmun á goðorðum og ríkjum.
Hægt er að skilgreina gorðorð sem net pers-
ónutengsla undir forystu goðorðsmanns og án
fastra landamæra. Ríki má aftur á móti skil-
greina sem valdsvæði með landamæram þar
sem gorðorðsmaðurinn hefur breyst úr leið-
toga í yfirvald. Allir bændur innan landamær-
anna eru þá þegnar höfðingjans. Þessi breyting
gekk örast fyrir sig um aldamótin 1200 og segja
má að um 1220 hafi ríkin verið orðin allsráðandi
en goðorð horfin nema í lagalegri merkingu.
Þetta er reyndar nokkuð raglingslegt þar sem
goðorðin vora áfram ákveðið formsatriði í
stjómarháttum þótt ríkin hefðu leyst þau af
hólmi sem stjórntæki. Orðið goðorð var áfram
notað þótt fyrirbærið í sinni fomu mynd væri
horfið og ekkert eftir af því nema nafnið og
formsatriðin. Þannig var enn talað um
Snorrangagoðorð (erfðagoðorð Sturlunga í
Dölum) löngu eftir að það hafði í raun breyst í
héraðsríki með föstum landamæram.
Miðaldafræðingurinn Susan Reynolds skil-
greinir ríki einhvemveginn svona: Ríki er
skipulagsform mannlegs samfélags á tilteknu
landsvæði sem gerir kröfu um stjóm á löglegri
valdbeitingu innan þess og tekst í aðalatriðum
að framfylgja henni.2 Þetta er dálítið breytt út-
gáfa af frægri skilgreiningu Max Webers, lög-
uð að kringumstæðum miðalda þegar ríki vora
yfirleitt veikburða.
Stjómskipan þjóðveldisins getur með engu
móti talist ríki samkvæmt þessari víðu skil-
greiningu. Þar var engin heildarstjóm á lög-
legri valdbeitingu, aðeins vissar leikreglur um
það hvemig einstaklingar gátu öðlast blessun
samfélagsins við að taka í lurginn á andstæð-
ingum sínum. Skilgreiningin fer hins vegar
mjög nærri því að eiga við um héraðsríkin, þótt
við vitum ekki svo gjörla hvemig löglegri (eða
viðurkenndri) valdbeitingu var háttað innan
þeirra. Héraðsríkin komu með ríkisvald inn í
íslenskt samfélag og leystu stjómskipan þjóð-
veldisins af hólmi þótt hún héldist að nafninu til
í nokkra áratugi enn. í raun var þjóðveldið liðið
undir lok þegar um 1220.
Ríki Árnesinga
Ef héraðsríki Árnesinga á 12. og 13. öld var
ríki í svipuðum skilningi og Noregur eða Mak-
edónía ætti að vera hægt að rekja sögu ríkisins.
Með sögu ríkisins er átt við sögu þessa póli-
tíska skipulagsforms en ekki sögu höfðingja-
ættarinnar, Haukdæla. Þó að erfitt sé að rekja
sögu ríkisins, vegna takmarkaðra heimilda sem
einblína mjög á höfðingja og átök þeirra á milli,
verður hér gerð dálítil tilraun til þess. Samt
verður ekki hjá því komist að fjalla talsvert um
höfðingjaættina.
Lítið er vitað um upphaf ríkis Ámesinga.
Ekki er vitað um neina goðorðsmenn, aðra en
Haukdæli, sem áttu goðorð í Ámesþingi eftir
miðja 11. öld. Nokkrar sagnir greina frá öðram
goðorðsmönnum fyrir þann tíma en best er að
láta þær afskiptalausar þar sem heimildimar
era ungar og vafasamar. Elstu ættliðir Hauk-
dæla eru venjulega kallaðir Mosfellingar. Það
er ekki fyrr en á 12. öld sem nafn Haukdæla
kemur fram. Einn þessara Mosfellinga, Gissur
hvíti, er mjög áberandi í gömlum sögnum, er
t.d. oft nefndur í í slendingasögum og var talinn
hafa gegnt stóra hlutverki við kristnitökuna ár-
ið 1000. Frægð Gissurar gæti bent til þess að
hann hafi verið öðram goðorðsmönnum vold-
ugri í Ámesþingi á sinni tíð en gæti einnig staf-
að af því að hinir voldugu afkomendur hans
lögðu sérstaka rækt við minningu hans eða af
því að hann varð svo frægur að vera faðir fyrsta
biskupsins í Skálholti.
Það var ísleifur Gissurarson sem varð bisk-
up 1056 og hefur sjálfsagt farið með goðorð fyr-
ir þann tíma og víst er að síðan gekk goðorð til
afkomenda hans. Yfirleitt hafa menn gert ráð
fyrir að hann hafi látið af meðferð goðorðsins
þegar hann varð biskup enda leit kirkjan gjarn-
an svo á að ekki ætti að fara saman veraldlegt
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 11. MARS 2000