Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.2000, Blaðsíða 17

Það er drjúgur skyldleiki milli litahnatta Phillipp Otto Runge og hins víðfræga málverks hans,
Litli morgunninn, 1808, sem er í eigu Listahaliar Hamborgar.
lesa, og á sama hátt þurfa menn að gera sér
grein fyrir undirstöðuatriðum litakerfisins til
að ýmsir leyndardómar þess opnist þeim. Svo
er allt annað mál, að ekki eru allir gæddir
skáldgáfu þótt þeir geti lesið og notið bók-
mennta, og á sama hátt eru ekki allir gæddir
skapandi litagáfu þótt þeir hafi lært litafræði
og geti notið litbrigða. Og eins og mögulegt
er að kenna flestum að lesa er einnig mögu-
legt að veita flestum innsýn í heim litanna og
kenna þeim að þroska skynrænar kenndir
sínar gagnvart litum og litaheildum og hér
þurfa viðkomandi að leggja mikið á sig í eigin
vinnu í þekkingarleit sinni ekki síður en í
rannsóknum á rituðu máli. Þeir geta mun síð-
ur látið tölvuna vinna fyrir sig á líkan hátt og
í orðaleit og ritvinnslu, þótt upplýsingamiðlun
hennar sé ómetanleg og skuli ekki vanmetin.
Þetta finnur hver og einn sem tekur sér liti
og pensla í hönd og fer á kerfisbundinn hátt
að vinna í hinum aðskiljanlegustu litategund-
um, þ.e. vatnslit (akvarellu), þekjulitum, oliu
og akrýl. Það er einmitt fyrir þennan mun að
augu manna beggja vegna Atlantsála opnuð-
ust fyrir nokkrum árum fyrir vægi akad-
emísks listnáms, þótt á nokkuð öðrum for-
sendum væri en fyrrum, því menn
uppgötvuðu mikilvægi þess að þroska skyn-
rænar kenndir og þjálfa ósjálfráð viðbrögð á
tímum hátækni. Það taldist þannig ekki leng-
ur fullnægjandi að meðtaka og skilja sam-
hengið eða hafa hugmyndafræðina í lagi,
heldur skyldu menn einnig skynja og upplifa.
Rannsóknir leiddu í Ijós minnkandi hæfni á
þessum sviðum, einkum meðal yngri kyn-
slóða, auk þess sem þessir þættir höfðu verið
stórlega vanræktir f menntakerfinu. Kom
þetta berlegast fram í hernaði, flugi og geim-
ferðum, svo og samgöngum á jörðu niðri, sem
stjórnað er af tölvum. Hefur það orsakað
mörg stór og smá slys er brugðið var rangt
við á hættustund vegna rangra viðbragða við-
komandi þá tölvukerfið hrynur. Er einnig
sennilegasta skýringin á því, að ungir eru að
upplifa fyrirbæri sem ferskai1 nýjungar, sem
flestir gerðu sér góða grein fyrir á árum áð-
ur, einkum fyrir 1968. Njóta þeir hér dyggi-
legs stuðnings fræðimanna er nefndir eru
„Control Freaks“ í hinum enskumælandi
heimi, en þeim kemur ekkert við hvað gerðist
í fyrra eða hittifyrra ef það þjónar fjarstýrð-
um og/eða heimatilbúnum hugmyndum og
sérhagsmunum þeirra og telst jafnframt „in“
í núinu.
Ekki svo að skilja að þekking á litafræði sé
algjör forsenda þess að menn skynji liti, því
fer fjarri, allir hafa einhverja tilfinningu fyrir
litum þar sem um meðfæddan og eðlisbund-
inn eiginleika er að ræða. Eiginleika, sem ein-
staklingurinn getur þroskað með sér án utan-
aðkomandi hjálpar, eins og dæmin sanna.
Líkt og mögulegt er að yrkja án þess að hafa
lært að lesa er mögulegt að semja tónverk án
þess að kunna nótumar og mála málverk án
þess að hafa tileinkað sér litafræði. Menn
geta líka að sama skapi verið hálærðir í þess-
um fræðum án þess að vera gæddir hinum
minnsta snefli af sköpunargáfu.
Börn fæðast með innbyggða og skynræna
tilfinningu fyrir litrófinu og lögmálum þess,
sem er mikilsverður þáttur í sundurgreining-
arhæfni þeirra á fyrirbærum umheimsins á
þroskaferli íyrstu áranna, allt þetta í frjóanga
geymt. Þessir eðlisbundnu eiginleikar koma
einkum fram í meðfæddri tilfinningu lyrir
andstæðulitunum er þau fá liti milli hand-
anna, og þá greinast hjartaslög þeirra líkast
skynrænu línuriti í fyrstu fálmkenndu rissun-
um. Að viðbættum geðbrigðunum sem fram-
kallast meðan á vinnuferlinu stendur, sem af-
hjúpar og undirstrikar hið nána og
náttúrulega samband efnis og anda fyrstu ár-
in. Um leið kemur fram sérstök ásköpuð lita-
kennd hjá hverju og einu barni, í engum til-
fellum alveg nákvæmlega eins frekar en
fingraförin. Þetta er allt merkilega þróað líkt
og fram kemur í dásamlega eðilegum mynd-
verkum bama, ennfremur ber að minna á að
sjálf sjónin er ekki fullþroska hvað rúmskynj-
un snertir fyrr en á níunda ári, en óþvinguð,
ósjálfráð og óformuð skynfærin eru allan tí-
mann á fullu. Þannig fær sjónin ekki fyrr en
síðar yfirráð varðandi mótun teikningarinnar
ásamt skipulagðri burðargrind myndheildar-
innar.
Allt þetta ber að hafa í huga þegar skil-
greina skal liti í Ijósi þess að upprunalega
skynjunin er jafn mikilvæg flóknum fræði-
kenningum, og hér skilur á milli skoðana
raunvísindamanna, heimspekinga og skálda,
svo sem Newton, Schopenhauer og Goethe.
Það segir okkur að nálgast megi litafræðina
frá mörgum áttum eins og aðra hluti, enda
um víðfeðmt fag að ræða, líkt og allt það sem
engir tveir skynja nákvæmlega eins.
Uppsláttarbækur segja okkur að litir séu
ljósbylgjur sem mögulegt er að mæla í nanó-
metrurn (= 10'J m), og samkvæmt skilgrein-
ingu Newton skynji augað bylgjurnar sem
liti, þegar þær liggja á milli 400 og 750 nanó-
metra. Rafsegulsvið, og í þessu tilviki með
sveiflutíðni 530-490 á sekúndu. Nanómetri er
mælieining sem deilist með einum milljarði.
Þetta er hin upprunalega og vísindalega skýr-
ing Newton á litum sem sýnilegu fyrirbæri,
en svo kemur Goethe til skjalanna um hálfri
öld seinna með þá kenningu, að liturinn sé
öllu frekar afkvæmi ljóss og myrkurs, og að
Ijósið yftrfæri hið sýnilega til augans - augað
til allrar manneskjunnar.
AF ÞJQÐLEG-
UM ROTUM
TONHST
Sfgildír diskar
DANSKIR SAGNADANSAR
„Danish Folk Ballads“ Kórútsetningar eft-
ir Thomas Laub, J.P.E. Hartmann, N.W.
Gade, Oluf Ring, Alfred Tofft, Jorgen
Jersild, Otto Mortensen, Per Norgárd &
Finn de Roepsdorff. Canzone sönghópur-
inn u. stj. Frans Rasmussens. Kontrapunkt
32268. Upptaka: DDD, Kristjánskirkju,
Kaupmannahöfn 1996. títgáfuár: 1997.
Lengd: 68:20. Verð (Japis): 1.699 kr.
KONTRAPUNKT er aðeins ein af tæpri
hálfri tylft hljómplötuútgáfna í Danmörku
sem sinnir danskri listmúsík eldri og yngri.
Merkið hefur aldrei áður ratað hingað í
dálkinn, og þvi kominn tími til. Að þessu
sinni voru til skoðunar tveir diskar frá fyr-
irtækinu, og varð léttari fundinn „Elver-
skud“ kantata eftir N. W. Gade, sem, þrátt
fyrir að vera meðal meistaraverka danska
sinfónistans, bar þess nokkur merki að
vera eldri upptaka (upptökuár var ekki
gefið upp), hljómsveitarhljómur heldur
daufur og heildarlengdin aðeins 45 mínút-
ur, enda kantatan eina verkið þar á boð-
stólum.
Öllu áhugaverðari er hins vegar þessi
diskur, sem fyllir rúmar 68 minútur með
kammerkórsöng af hæsta gæðaflokki. Við-
fangsefnið er af þeirri grein sem hér hefur
verið kölluð sagnadansar, en „þjóðvísur“
eða „folkeviser" ytra. Um er að ræða 18
þjóðlög eða ballöður frá siðmiðöldum úr
munnlegri geymd í kórútsetningum valin-
kunnra danskra tónskálda frá áratugunum
kringum síðustu aldamótum, með einni
nýrri undantekningu eftir Per Norgárd.
Hér er sem sagt ekki um alþýðlegan
hringdansaflutning að ræða, eins og við
þekkjum frá Færeyjum og sem mun hafa
verið hinn upphaflegi. Margt hefur þar á
ofan skolazt til, jafnvel eftir að dönsku
kvæðin sáu fyrst dagsins Ijós í riti á 16. öld
(„Hjartabókinni"); töluvert af texta og enn
fleira úr laglínum, enda voru lögin ekki
nóteruð niður fyrr en á 18. og 19. öld. Gætu
íslendingar því hugsanlega státað af tölu-
vert eldri þjóðlagaauði, þó að sannanlegur
norrænn aldursforseti sé enn sem komið er
danska lagið úr Skáneyjarlögum frá ofan-
verðri 13. öld, Dreymdi mig einn draum í
nótt / um silki og ærlegt peil, er varð bið-
merki danska Ríkisútvarpsins, líkt og Ár
vas alda hins íslenzka.
Það er ekki laust við að maður verði var
við aukinn áhuga á þjóðlegum rótum sunn-
ar á Norðurlöndum nú á mótum alda og
aldatugar í kjölfar sívaxandi alþjóðavæð-
ingar. En burtséð frá áhuga fagurtón-
skálda upp frá miðri 19. öld hefur lifandi
samband við fornan tónlistararf aldrei
rofnað að fullu í alþýðlegri tónmennt Dana.
Ömmur hafa löngum raulað sitthvað í
rökkrinu. Síðar komu til „spilmenn“ , þjóð-
lagatrúbadúrar og jafnvel einstaka rokks-
veit, eins og þegar mér ókunnugt band (að
viðbættum 2 endurreisnar-kenghornum(!))
gerði ballöðunni um Hróa hött Jóta, Jesper
Langkniv, eftirminnileg skil fyrir um 15
árum í einum af þessum sjaldgæfu plötu-
þáttum Gufunnar um þjóðlega tónlist
nágrannaþjóðanna í landsuðri.
I dönsku sagnadönsunum eru fólgin mik-
il verðmæti. Lögin eru mörg bráðfalleg, og
epísku síðmiðaldatextarnir um hofferðugar
ástir, álög og álfa snerta enn í dag djúpan
streng í hjörtum hlustenda. Þó að megin-
stef ljóðanna séu dapurleg og standi sum á
ævafornum merg, eins og sjá má í „Áge og
Else“ , er byggir á minni úr Eddukvæðinu
um haugför Sigrúnar til Helga Hundings-
bana, er einnig slett úr klaufum kerskninn-
ar. Nefna má ýkta (og furðu ódönskulega)
frásögn af heljarmenninu Ramund, vísurn-
ar um óvænta brúðkaupsnótt („Lave og
Jon“) eða launkímna lagið um „Roselil og
hendes moder“ . Síðast kemur lag af yngri
toga sem allir þekkja hér, “Det var en lor-
dag aften“.
Kórútsetningar eru flestar eftir Laub
(7), sem leitaðist við að færa í upphaflegan
búning kirkjutóntegenda, en meðal margra
smekklegra útsetninga mætti sérstaklega
nefna seiðandi meðferð Pers Norgárds á
hinum heiftarþrungna óð um Oluf Strange-
spn. Canzone kammerkór Frans Rasmus-
sens er fágaður fram í fingurgóma og
mætti kannski vera ástríðufyllri á stund-
um, en hann syngur tandurhreint, mótar
fallega, og jafnvægið milli radda er fjári
gott í hinni hljómmiklu en tærri kirkjuupp-
töku. Ástæða er auk þess til að fagna þeirri
þróun í dönskum söngframburði sem hér
kemur fram og víðar hefur orðið vart við á
síðari árum, þ.e. burt frá hinni hátimbruðu
og tilgerðarlegu hefð Konunglega leikhúss-
ins í átt að eðlilegum sérhljóðum dagfars-
máls.
Antonin Dvorák: Píanókvartettar í D-dúr
Op. 23 og í Es-dur Op. 87. Kammerhópur-
inn Domus (Susan Tomes, píanó; Krysia
Osostowicz, fiðla; Timothy Boulton, víóla;
Richard Lester, selló). Hyperion
CDA66287. Upptaka: DDD, Bretlandi
(?)10/1987. títgáfuár: 1988. Lengd: 70:20.
Verð (Japis): 1.699 kr.
PÍANÓKVARTETTINN - vel að
merkja ekki fyrir 4 píanó, heldur píanó,
fiðlu, víólu og selló - er tóngrein sem
Mozart var að líkindum manna fyrstur til
að semja undir (K478 & K493). Síðan
fylgdu margir í kjölfarið, einkum á 19. öld.
Ög þó að sá innbyggði erfðavandi knéfiðl-
unnar að eiga bágt með að ná gegnum
sterkan meðleik hinna hljóðfæranna sé þar
enn til staðar, er samt sem viðbótarvíólan
leysi með nærveru sinni í einni svipan jafn-
vægisvandamálið milli slaghörpu og strok-
hljóðfæra sem viðloðandi hefur verið
píanótríóið (píanó., fiðla & selló). í þeirri
gamalvirtu grein er iðulega sem strengja-
dúóið standi hálf-berstrípað gagnvart
píanóinu og öldungis ófært um að mynda
sannfærandi túttí-samhljóm. Þess gætir
miklu síður í píanókvartettum. Það munar
um miðjuna!
Antonin Dvorák (1841-1904) er eflaust
kunnastur fyrir sinfóníumar sínar níu, en
óhætt er að fullyrða, að hann hafi ekki ver-
ið síðri fengur kammertónlistinni. Framan
af ferli þvældist jötunmóður Wagners
nokkuð fjrir kammersmíðum Dvoráks, en
sem betur fór náði hann sér af þeim jörm-
ungermönsku áhrifum. Hin meðfædda
slavneska lagræna og hrynræna andagift
Dvoraks nýtur sín enda ef nokkuð er enn
betur í kammerverkum hans en í hljóm-
sveitarverkunum, og má í kammertónlist
þroskaáranna heyra hann færast nær and-
wagnerskum pól Brahms. Þetta kemur
glöggt fram af strengjakvartettunum og
verkunum fyrir píanó og strengi, þ.e. 4
píanótríóum, 2 píanókvintettum og pían-
ókvartettunum tveimur sem hér eru til um-
ræðu; kannski einna skýrast í Op. 87.
Fyrri atlaga Dvoráks við píanókvartett-
inn er frá árinu 1875, sama ár og hann
samdi 4. sinfóníu og Strengjaserenöðuna,
og þykir verkið bera keim af því. Það er
fersk tónsmíð og blátt áfram, þótt risti
ekki eins djúpt og síðari kvartettinn frá
1889, enda saminn á aðeins 16 dögum. Sér-
staklega þykir píanóritháttur Dvoráks
þróaðri í seinna verkinu, enda þótt fæmi
hans í meðferð strengja sé einstök þegar í
Op. 23, og kemur þeygi á óvart, úr því
Dvorák var sleipur víóluleikari og hélt mik-
ið upp á það tíðum vanmetna hljóðfæri. Að
fjölmörgum yndislegum stöðum ólöstuðum
í eldra verkinu standa þó óefað upp úr síð-
ustu þættir Op. 87, þar sem austurlenzkur
blær Allegro moderato grazioso (III.), með
ávæningi af cimbalom-slætti alþýðumúsík-
anta í meistaralega útfærðri píanórödd-
inni, er hreint út sagt ómótstæðileg.
Hljómlistarmenn Domus-hópsins rísa
allir undir kröfum snillingsins og vel það
með ferskri og samtaka spilamennsku í
góðri hljóðritun Hyperions, þó að Susan
Tomes axli þyngstu byrðarnar við slag-
hörpuna með að virðist lítilli fyrirhöfn í til
fyrirmyndar skýrri og innblásinni kam-
mermúsíkalskri túlkun. Hér fer vissulega
diskur með með „varanlegu slitlagi“ , eins
og sagt var í árdaga þjóðvegalagna.
RíkarðurÖ. Pálsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 11. MARS 2000 1 7