Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.2000, Blaðsíða 5

Ég held að það hafi verið ákaflega dýrt spaug
fyrir hana að vera ein af fyrstu kvenbóhemun-
um á Islandi.
Sverrir Kristjánsson sagnfræðingur og rit-
höfundur skrifaði ritdóm í Tímaiit Máls og
menningar og lýsir vel hinu íslenska karlasam-
félagi sem Ásta lifði í:
Þegar fyrstu sögumar eftir Astu Sigurðar-
dóttur birtust í Lífí og list fyrir um áratug, mun
flestum karlmönnum að minnsta kost hafa kom-
ið saman um, að nú væri risin upp meðal vor
pennafærasta kona á íslandi
Ásta var listamaður af Guðs náð og hafði
snilligáfu rithöfundar og myndlistarmanns.
Ásta gerði uppreisn gegn ríkjandi gildum
samfélagsins um konur og barðist gegn smá-
borgaralegum viðhorfum til kvenna. Ásta, eins
og aðrar konur á þessum tíma, fékk aðeins að
vera hluti af ríkjandi karlasamfélagi. í hegðun
og skrifum varð hún að lúta öðrum siðareglum
en skáldbræður hennar.
Eigin orð Ástu um bók Davíðs Stefánssonar,
Sólon íslandus, lýsa best því viðhorfi og viðmóti
sem hún sjálf mætti: „Þröngsýni og skilnings-
leysi samtíðar hans hafa eyðilagt hæfileika hans
til að njóta gáfna sinna á réttan hátt“.
Þjóðsagnaspilin
Uppruni Ástu endurspeglast í list hennar. f
rökkvuðum baðstofum sveitasamfélagsins voru
önnur lögmál en í raflýstri borginni. Þar heyrð-
ust enn sagðar þjóðsögur sem borist höfðu
manna á milli frá örófi alda. í sögunum endur-
speglast þjóðtrú íslendinga, þær lýsa hverdags-
lífi fólks, störfum þess, hugmyndum, trú og
löngunum. Þjóðsögurnar leitast við að skýra hin
ýmsu fyrirbæri náttúrunnar, eðli manna, gang
lífsins, orsök og afleiðingu. Galdra- og drauga-
trú lifði lengi á meðal þjóðarinnar og hluti henn-
ar lifir enn. Sögumar eiga rætur að rekja til
þeirrar alþýðumenningar sem lifði í sveitasam-
félaginu. Þá reyndu menn að lesa í náttúruna og
sitt nánasta umhverfi, að spá fyrir um tíðina
eins og karlarnir á Snæfellsnesi lesa í jökulinn
en þessu lýsir Ásta skemmtilega í frásögn sem
birtist í bókinni Island í máli og myndum. A
Snæfellsnesi er einnig ákveðin dulúð í sambandi
við Snæfellsjökul sem gnæfir yfir umhverfið og
hefur blásið mörgum anda í brjóst.
Jökullinn var nokkurskonar Veðurstofa...
- Nú er band á Jökulinn - hann gengur inn
yfir sig (?!) - það er á ónum klakki, bakki, blika,
bólstur, bólga, roði, hetta, strútur, strókur,
þykkni, - hann beltar sig núna Jökullinn, hann
grúar sig uppyfir sig (?!), hann skuplar sig,
hreykir á sér, kembir upp af sér, faldar sér,
klúkar sig, hann er mistraður, hólmaður, glor-
aður og drúldaður - - og allt vissi þetta á illt. Ég
veit varla hvað verst var; - þó vom beltin, bönd-
in og blikan afar ískyggilegg. Það var nokkuð
sjaldgæft að Jökullinn væri alheiður svo að það
var heldur ekki góðs viti. Þá var hann skafinn,
fáinn, sleiktur og skúraður. Þegar kallamir
stóðu pissandi undir kofaveggjunum á kvöldin
og gáfii sér loksins tíma til þess, gagntók spá-
mannsandinn þá, þeir blimskökkuðu augunum
útundan sér, óku sér og hrylltu sig. Þá mátti
Jökullinn helzt engan veginn vera, svo það vissi
ekki á staðviðri, votviðri, úrhelli, sti'ekking,
glenning, garra, rok, garð, þræsing og fjall-
sperring.
Ásta leitar í sagnabmnn þjóðsagnanna þegar
hún skapar þjóðsagnaspilin. Þau em falleg og
yfir þeim er dulúðugt yfirbragð galdramanna
og -kvenna og annarra kynlegra kvista. I þjóð-
sögunum era konur ekki sist í aðalhlutverkum
og þegar grannt er skoðað má fá þar allheil-
steypta mynd af þjóðfélagsstöðu kvenna í gamla
bændasamfélaginu. Úr þjóðsögunum má lesa
drauma, væntingar og þrár manna fyrr á öldum
um betra líf. Þjóðsögumar endurspegla meðal
annars óskhyggju kvenna um betra hlutskipti í
lífinu og svikulir karlar fá makleg málagjöld. Af-
staða karla til kvenna kemur þar einnig skýrt
fram.
Þær þjóðsagnarpersónur sem Ásta velur á
mannspil sín em þessar:
Spaðaás: Þorgeirsboli.
Spaðakóngur: Sæmundur fróði - Gottskálk
grimmi.
Spaðadrottning: Höfðabrekku-Jóka -
Straumijarðar Halla.
Spaðagosi: Galdra Loftur - Mensalder ríki.
Tígulás: Flæðarmús.
Tígulkóngur: Galdra-Leifi - Jón lærði.
Tíguldrottning: Galdra-Þura - Bjarna-Dísa.
Tígulgosi: Stígvéla-Brokkur -
Sandvíkur-Glæsir.
Hjartaás: Hjónagras.
Hjartakóngur: Sr. Snorri á Húsafelli -
Sr. Eiríkur í Vogsósum.
Hjartadrottning: Galdra-Manga-
Miklabæjar-Sólveig
Hjartagosi: Eiríkur góði - Djákninn á Myrká.
Laufaás: Lásagras.
Laufakóngur: Þormóður í Gvendareyjum -
Galdra-Þorgeir.
Laufadrottning: Galdra-Imba-
Möðradals-Manga
Laufagosi: Latínu-Bjami- Háleiti-Bjarni.
Jóker: Húsavíkur-Jón.
í bókinni Saga spilanna lýsir Guðbrandur
Spaðakóngurinn: Gottskálk grimmi og Sæ-
mundur fróði.
Hjartadrottningin: Miklabæjar-Sólveig og
Galdra-Manga.
Spaðaás: Þorgeirsboli.
Spaðadrottningin: Höfðabrekku-Jóka og
Straumfjarðar-Halla.
Málverk eftir Ástu Sigurðardóttur.
Morgunblaðið/Kristinn
TRYGGVIV. LÍNDAL
VIÐ FERÐA-
LOK
Þú hnýttir mér sólkerfí
ogí kjöltu mína lagðir;
en það var stjörnumerki manns
sem varað berjast við Bakkus;
(og var að reyna að búa sér til
framabraut í útlandinu).
Þú bjóst mér til ennishlað
úrsóleyjum og gleymméreyj-
um;
en þú vildir ekki viðurkenna
að sjálft líiið æðir fram
og að blóðið í fíngrum mér
mátti til að fíæða um börn í
kviði;
vinnandi fólki þessa lands.
Þú sást ekki fíéttulokkinn ljósa
sem égsendi vinkonu íKöben-
havn;
þá orðin virðulegprestsfrú.
Né heldur ljósmyndina af mér
gráhærðri en þó myndarlegri;
ekkju ergekk á milli bæja.
Ogþér var ekki kunnugt um
að églas Fjölni ykkar upp til
agna
ogharmaði lát þitt mjög.
Þvíþú hafðir þá fyrir löngu
hrasað í stiganum fræga
svo holan legginn lagði út
einsog á vængbrotinni lóu.
Og leiðst svo burt í sjúkrarúmi
á fundi þinna langþráðu for-
eldra;
burt frá krám ograuðum ljós-
um,
eldspúandi fjallræðum
og náttúrudýrkandi líkræðum.
Lifa munnú lengur en égmá
stúlkukind í djúpum dali.
Höfundurinn er skóld og þjóðfélagsfræð-
ingur. Ljóðið er ort í minningu Jónasar
Hallgrímssonar.
AÐALHEIÐUR
JÓNATANSDÓTTIR
OENDAN-
LEIKI
Magnússon spilum Ástu:
Teikningarnar em gerðar í sterkum þekjulit-
um (vatnslit), nokkuð dökkleitum, en spilin era
sérlega falleg og kynngimögnuð. Um mitt spil
er allbreiður skábekkur og er annar helmingur
hans hvítur en hinn svartur. Milli þessara helm-
inga er hringflötur og á honum er sérstakur
galdrastafur, á hverri sort fyrir sig: spaðanum -
Þórshamar, hjartanu -Ægishjálmur, laufinu -
Kaupaloki og á tíglinum - Ginfaxi. Bekkirnir
eiga kannski að tákna hvíta- og svartagaldur.
List Ástu Sigurðardóttur einkenndist af
dirfsku og einlægni. I sögum hennar og dúkrist-
um teflir hún íram andstæðum og óhugnaður
liggur í loftinu. Hið sama má segja um spilin.
Þar er líf og dauði, Guð og ijandinn, gott og vont
og merking annars er mótuð af skilningnum á
hinu.
Sögur Ástu eru fyrst og fremst mannlegar.
Sögumar tjá sterkar tilfinningar og samúð.
Þær forðast að fegra raunveruleikann og eru
ýktar. Undirtónninn og hláturinn er kaldhæð-
inn og alvöraþranginn og beinist að niðurifi
staðlaðra hugmynda, m.a. um stöðu kvenna. Á
þann hátt hristi Ásta upp í smáborgaralegu
samfélagi sem hún lifði í.
Nú er langt um liðið frá andláti Áistu Sigurð-
ardóttui'. í dag er hún því metin eftir verkum
sínum og snilld. Frostrósirnar hafa blómstrað.
Verk mikillar listakonu munu lifa.
Heimildir:
Asta Sigurðardóttir. Landsbókasafn, Háskólabókasafn.
Handritadeild. Ritgerðir og bréf.
Ásta Sigurðardóttir. Um keramik (leirmunalist) Líf og
list. Reykjavík, I hefti janúar 1951.
Asta Sigurðardóttir. Sögur og ljóð. Mál og menning,
Reykjavík 1961 og 1985.
Friðrika Benónýs. Minn hlátur er sorg. Ævisaga Astu
Sigui-ðardóttur. Iðunn, Reykjavík 1992.
Guðbrandur Magnússon. Saga spilanna, ágrip. Siglu-
fjarðarprentsmiðja H/F. Siglufiörður 1978.
ísland í máli og myndum. Helgafell, Reykjavík 1961.
Jón Ámason. lslenskar þjóðsögur og ævintýri, bindi I og
III. Bókaútgáfan Þjóðsaga. Prentsmiðjan Hólar HF,
Reykjavík 1958
Matthías Viðar Sæmundsson. Stríð og Söngur. Forlagið,
Reykjavík 1985.
Símon Jón Jóhannsson og Ragnhildur Vigfúsdórrir. ísl-
andsdætur; svipmyndir úr lifi íslenskra kvenna 1850-1950.
Öm og Örlygur Hf, Reykjavík 1991.
Steingrímur St. Th. Sigurðsson. Ásta og Lif og iist. Tím-
arit máls og menningar, Reykjavík 2/1986.
Höfundurinn er bókmenntafræðingur.
Þú komst eins og bjartur sólar-
geisli
í svartasta skammdeginu.
Þú komst eins og hressandi
kaldur gustur
á lognmolluheitum sumardegi.
Þú komst eins og ferskur regn-
skúr
á þurran heitan grasvörð.
Þú komst eins og litskrúðugur
regnbogi
eftir stormasama óveðursnótt.
Höfundurinn er húsmóðir í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 3. JÚNÍ 2000 5