Lesbók Morgunblaðsins - 01.07.2000, Blaðsíða 10

MorgunblaðiS/Gísli Sigurðsson
Hrauntrödin austan vid Nyrdri-Eldborg. Utan i hlíd gígsins sést svödusár vegna efnistöku . Kollur eldstödvarinnar sést af veginum í Svínahrauni.
Svínahraunsbruni - Kristnitökuhraunið- sem samk
HUGMYNDIR OG KEI
UM KRISTNITÖUKH
EFTIR GÍSLA SIGURÐSSON
Vegna þess að Kristnisaga hefur eftir sendiboða að
hraunið „mundi hlaupa á bæ Þórodds goða'7 töldu
menn að hér væri sagt frá framrás Þurárhrauns
eða Eldborgarhrauns, nokkru vestar, sem bæði runnu
niður af hlíðinni ofan Ölfuss. En bæði þessi hraun
eru eldri en 1000 ára og Kristnitökuhraunið er nú
talið vera á öðrum slóðum.
✓
Aumliðnum öldum og þá ekki
sízt nú á þúsund ára afmæli
kristni á Islandi hafa marg-
sinnis verið rifjuð upp
merkileg orðaskipti á Al-
þingi árið 1000 þegar tekizt
var á um hvort heiðinn sið-
ur skyldi víkja fyrir hinum
kristna. I nýrri bók, Frumkristni og upphaf
kirkju, segir Hjalti Hugason svo um stórmerki
á þingtíma:
„í frásögn sinni af kristnitökunni heldur Ari
fróði sig alfarið við störf manna á alþingi þetta
sumar. Ýmsir þættir kristnitökusögunnar eins
og hún er almennt þekkt nú á dögum koma því
ekki fyrir í þessari elstu útgáfu hennar. Þar á
meðal er sagnstefið um eldsumbrot í Ölfusi. I
núverandi mynd kemur það fyrst fram í
Kristni sögu frá 13. öld. Þar segir að þegar
Gissur og Hjalti luku máli sínu á Lögbergi hafi
svo mikill ótti gripið andstæðinga þeirra að
þeir hafi ekki árætt að andmæla þeim. Sögðu
kristnir menn og heiðnir því næst upp friði sín
í milli. Má ætla að sú ógn, sem þannig var upp
komin, hafi þó aðeins verið forsmekkur þess
sem koma skyldi, en sagan heldur áfram (Let-
urbr. Lesb.):
Þá kom maður hlaupandi, og sagði, að jarð-
eldur var upp kominn í Ölfusi, og mundi hann
hlaupa á bæ Þórodds goða. Þá tóku heiðnir
menn til orðs: „Eigi er undur í að guðin reiðist
tölum slíkum.“ Þá mælti Snorri goði: „Um
hvað reiddust guðin þá, er hér brann hraunið,
er nú stöndum vér á“
Ber tvímælalaust að skilja atvik þetta sem
eitt af þeim stórmerkjum sem fylgdu kristni-
tökunni að sögn ýmissa miðaldarita og sýndu
að kristnitakan fól í sér úrslitaátök illra og
góðra afla tilverunnar.
Athyglisvert er að í þetta sinn er sú túlkun
sett fram út frá sjónarhorni heiðinna manna.
Hér er á ferðinni eina atvik kristnitökusög-
unnar sem mögulegt er að styðja ytri rökum,
en Kristnitökuhraun á vestanverðri Hellisheiði
rann einmitt um þetta leyti. Því kann hér að
vera um forna sögn að ræða.“
Bókarhöfundurinn fer frjálslega með stað-
hætti þegar hann segir Kristnitökuhraun vera
á vestanverðri Hellisheiði, að minnsta kosti
teygir hann Hellisheiði lengra vestur á bóginn
en gott og gilt getur talizt. Ég hygg að sú skil-
greining hafi verið til lengi og ekki breytzt
neitt nýlega, að Hellisheiði nái frá Kambabrún
að austan að Hveradölum og Reykjafelli að
vestanverðu. Hverahlíð sé í suðurmörkum
heiðarinnar, en Skarðsmýrarfjöll að norðan-
verðu.
Það er fyrst þegar komið er niður úr brekk-
unum við Hveradali og hálfa leið að vegamót-
unum suður í Þrengsli að komið er út á Svína-
hraunsbruna, sem fullvíst má nú telja að sé
Kristnitökuhraunið. Þjóðvegurinn liggur síðan
á þessu hrauni 10-12 km. Þetta er hluti þeirra
hrauna sem tíðkast hefur að nefna Svína-
hraun, en jarðfræðingar nefna það Svína-
hraunsbruna. Með mælingum hefur verið stað-
fest að hraunið rann fyrir um 1000 árum.
Ekkert annað hraun rann á þessum slóðum
um svipað leyti svo það er nokkuð ljóst að
sendiboðinn á Alþingi hefur verið að segja frá
þessum jarðeldi. Það hefur hinsvegar verið
nokkuð frjálslega með farið, en þjónað tilgang-
inum, að gefa til kynna hættu á bæ Þorodds
goða, hvort sem hann bjó á Hjalla eða Þór-
oddsstöðum. Enda þótt meginhluti hraunsins
dreifðist til norðausturs frá eldstöðinni náði
angi hans suður í Þrengslin. Hefur þá með
góðum vilja mátt segja að hann stefndi suður í
Ölfus og á bæ goðans.
Gosið árið 1000 varð á vestara sprungu-
svæðinu, sem svo er nefnt, og liggur nokkur-
nveginn samhliða Bláfjöllum að austanverðu.
Þar varð stórgos fyrir 4.600 árum í Leitinni,
gíg sem er alveg upp við fjallshlíðina og hefur
með tímanum fyllst af framburði úr hlíðinni.
Leitarhraun rann bæði suður á bóginn, líklega
allt til Ölfusárósa, einnig yfir stór flæmi til
norðausturs og kvísl úr því rann undan hall-
anum til vesturs, nokkurnveginn nákvæmlega
þar sem Suðurlandsvegurinn liggur, og allt
niður í Elliðaárvog.
Sprungusvæðið austan við Bláfjöll hafði að
líkindum ekki látið á sér bæra í 3.600 ár þegar
upp kom jarðeldur árið 1000 í miðju hrauninu
milli Bláfjalla og Lambafells. Þeim sem ekki
eru með einstök fjöll og örnefni á hreinu skal
bent á að vegamótin suður í Þrengsli eru við
Lambafell og fellið þekkist af stóru sári vegna
umfangsmikillar efnistöku sem varla fer fram-
hjá vegfarendum.
Vestan og norðvestan við Lambafell urðu til
tvær eldstöðvar, Nyrðri- og Syðri-Eldborg. Sú
nyrðri sést tilsýndar af veginum í Svínahrauni
og þangað liggur stórgrýttur og illfær vegar-
slóði, en til hvers skyldi hann hafa verið lagður
í svo úfið hraun?
Það sést þegar komið er nær eldstöðinni.
Þar er svöðusár austan í henni eftir efnistöku,
hreinn barbarismi og skaði sem ekki er hægt
að bæta. Austur frá Nyrðri-Eldborg er á all-
löngum kafla mikilfengleg hrauntröð; svo djúp
að í henni eru ennþá fannir.
Milli Eldborganna tveggja eru á að giska 4
km. Syðri-Eldborg er aðeins um 2 km frá Leit-
inni; gosið úr henni kom eitthvað örlítið síðar,
það sést á hraunstraumnum.
Kristnitökuhraunið, eða Svínahraunsbruni,
sem nú er talið víst að sé úr þessum eldstöðv-
um, dreifðist undan hallanum norðaustur með
Lambafelli og er gífurlega úfið og illt yfir-
ferðar á köflum; samt vaxið þykkum grámosa
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR I. JÚLÍ 2000