Alþýðublaðið - 31.03.1988, Blaðsíða 8

8
Fimmtudagur 31. mars 1988
Á SVIÐI OG UTAN
Eyvindur Erlendsson
skrifar
Söngvar síra Hallgríms
Ef til vill felst i þeim sjálf undirstaða allra þeirra lista sem i landinu
eru stundaðar, segir Eyvindur Erlendsson m.a. um Passíusálmana.
Þaö er ekki langt síðan all-
flestir íslendingar töldu kveð-
skap Hallgríms Péturssonar,
ekki síst Passlusálmana,
gamaldags og úrelt hégilju-
væl og jafnvel fremstu skáld
þjóðarinnar héldu sér til fyrir
aðdáendum sínum með því
að yrkja skopstælingar af
þessum „barnalegu eymdar-
lofgerðum".
Nú hafa skjótt skipast veð-
ur I lofti, hvað þetta varðar,
að minnsta kosti í bili, — að
minnsta kosti um þessa
páska, anno domini 1988. Á
þrem stöðum, að minnsta
kosti, verða sálmarnir fluttir
með áberandi og afgerandi
hætti: Sjónvarpið mun flytja
Passíu Átla Heimis Sveins-
sonar, byggða að mestu á
kvæðum Hallgríms, Vernharð-
ur Linnet mun hafa sérstaka
dagskrá í ríkisútvarpinu fyrir
börn og unglinga, um Passlu-
sálmana og undirritaður mun
að sínu leyti endurtaka, með
vissum hætti, leikinn frá I
fyrra þegar hann flutti alla
sálmana I Selfosskirkju, á
föstunni. Þá voru fluttir sjö
sálmar hvern sunnudag og
jafnframt las Sigurður Sig-
urðsson, sóknarprestur á Sel-
fossi, ritningargreinar þær og
ívitnanir I bókmenntir, svo
sem Eintal sálarinnar eftir
Martin Moller (1593). Nú
verða sálmarnir fluttir I einni
samfellu, allir I þeirri kirkju, I
Reykjavík, sem kennd er við
skáldið. Þetta verður einskon-
ar maraþonflutningur sem
mun taka um fimm klukku-
stundir. Inn á milli, af og til,
munu hljóðfæraleikarar flytja
stutt tónlistaratriði, undir for-
ystu tónmeistara Hallgríms-
kirkju, Harðar Áskelssonar.
Það kann að virðast til
einskis unnið að flytja svo
langt prógram, þar sem er
næsta óhugsandi að nokkur
hafi þolinmæði og þrek til að
sitja undir frá upphafi til
enda, og verður alls ekki til
þess ætlast. Þarna verður
einungis nokkurs konar opið
hús, eftir hádegi og frameftir
degi, þar sem fólk getur kom-
ið i guðshúsið, beðið bænirn-
ar sínar, skoðað sig um, sýnt
sig og séð aðra, drukkið kaffi
og hlustað á, hvort það held-
ur vill, lengri eða skemmri
kafla af þessum flutningi. Við
vitum ekki fyrirfram hvert er
gildi svona tiltækis. Það mun
þó enginn draga í efa að
menn leggja ekki á sig og
leggja ekki upp með annaö
eins nema fyrir meira en litla
trú á að málefnið sé mikils-
vert og enda þótt I því felist
ekki marktæk röksemda-
færsla fyrir því að Passíu-
sálmarnirséu mikilvægastur
skáldskapur okkar tíma, sem
og annarra, þá er það vitnis-
burður sem ekki er annað
hægt en virða til nokkurs
vægis, hlýtur smátt og smátt
að spyrjast og vekja einhverj-
um grun um að meira en lítið
hljóti nú að vera í þennan
skáldskap varið úr því menn
eru að leggja á sig þess hátt-
ar þolraunir vegna hans.
Það þarf víst ekki að tí-
unda frekar hér að ég tel
Passíusálmana vera mikil-
vægasta skáldskap saman-
lagðra íslenskra bókmennta
„frá Snorra til Snorra". Ef til
vill felst í þeim sjálf undir-
staða allra þeirra lista sem í
landinu eru stundaöar, og
verða stundaðar, sjálfur
grunntónn allrar skáldlegrar
hugsunar, — ekki vegna þess
að þetr lofa Jesúm og kristni-
dóminn meir og betur en
annar skálskapur, heldur
vegna þess með hvílíkum
ólíkindum af listfengi þeir
eru sungnir. Það er þess
vegna eitthvert mikilvægasta
verkefni sem nokkur skáld-
skaparins maður getur sér
fyrir hendur tekið að vekja
athygli samferðamanna sinna
— og eftirkomenda á þeim.
„Sungnir" skrifa ég, óvart. Nú
er það að vísu svo, að Passíu-
sálmarnir eru skáldskapur
„fyrir fullorðna". Menn eru
gjarnan, eftir góðra manna
ráðum, búnir að marglesa þá,
á ungum aldri, allt fram yfir
miðjan aldur, búnir að marg-
pæla í meiningunni, skilja,
misskilja, dást að spakmæl-
um, hlæja að kringiyrðum,
flámæli og fleiru, — án þess
að átta sig á hvað eiginlega
sé svona dásamlegt og sér-
stakt við þennan skáldskap.
En svo, smátt og smátt, fara
menn að heyra þá kliða.
Kveðandinn fer að leita á.
Hin bernska einlægni fer að
slá mann Ijósi og rödd
skáldsins tekur á sig mynd
fyrir eyrum. Loks rennur allt
upp fyrir aðdáandanum sem
sönglist. Einmitt sem söngur.
Þar eru ekki heimtaöar neinar
skýringar lengur, ekki fremur
en þegar hlustað er á Jussa
Björling eða einhvern annan
hinna miklu tenóra syngja.
Við skiljum jafnt þótt allur
textinn sé á ítölsku. Já,
Passíusálmarnir eru í raun og
veru fullfrágengin ópera, frá
Hallgríms hendi, að lögunum
sem þeir eru yfirleitt sungnir
við slepptum. Þau lög eru dá-
lítið dauf og eintóna og gefa
til kynna að þessi hin hrika-
lega píslarganga, ífléttuð,
bróðursvikum, níðingsverk-
um, svívirtri ást og svo fram-
vegis, hafi, í raun og veru,
verið fremur átakalaus og
ástríðusneydd vanaathöfn,
líkt og húslestur eða kirkju-
ferð í fremur leiðinlegri sveit,
með kórréttum lifnaðarhátt-
um.
Nei, söngurinn, óperan, —
það er falið (texta höfundar-
ins sjálfum, I sibreytilegum
tóntegundum milli hinna ein-
stöku kvæða, jafnvel milli
vísna I hverju kvæði fyrir sig,
í því hvernig röddin sem
skynja má handan textans,
hækkar og lækkar eftir efn-
inu, hvernig flug frásagnar-
innar eykur hraðann og
minnkar til skiptis, hvernig
geðið sveiflast, ýmist af
frumstæðum krafti eða fág-
aðri mýkt, — rétt eins og í
meistaraóperum eftir Verdi
eða Mozart.
Vegna þessa er svo nauð-
synlegt að skoða þennan
kvæðabálk, af og til, allan í
heild, í stað þess að láta sér
nægjast við ívitnanir í ein-
staka, auðskildar vísur og
léttrímaða alþýðuspeki
(koleldi kveiktum jafnast/
kitlandi veraldarprjál/ þrælar
syndanna safnast/ saman við
lastabál... o.s.frv.). Þarna er
aftur líking við óperuna. í
fyrstu læra menn að meta
tenóraríurnar, þar sem þær
hvína hæst. Þeir tileinka sér
jafnvel einhverjar strófur úr
La donna mobile og grenja
þetta sjálfir á mannamótum.
En fari menn að fá auga fyrir
sönglistinni I alvöru þá hætta
tenóraríurnar einar að duga.
Þá vilja þeir heyra allar arí-
urnar, alla kórana, kvartett-
ana, eintalsþulurnar og milli-
spilin. Þeir fara jafnvel að
leggja eyrun við röddum ein-
stakra hljóðfæra, bakvið aðr-
ar raddir. En fyrst og fremst
vilja þeir heyra söngverkið
allt í samfellu og finnst ekki
lengur varið í einstaka topp-
aríur nema þeir fái að heyra
þær rísa upp af sínum rök-
rétta grunni, upp af eðlilegri
framvindu sögunnar og upp
úr því ólgandi, óstýrláta til-
finningabrimi sem neðar fer.
Það er því mikil nauðsyn
að reyna að finna leiðir til
þess að flytja Passíusálmana
I sem mestri heild. Það verð-
ur trúlega aldrei, að menn
nenni að sitja undir þeim öll-
um, fimmtíu talsins, á einum
og sama degi. Þó er sjálfsagt
að reyna það líka, og til. Hitt
er einnig ágætt að flytja þá í
köflum, sjö eða tíu I einu,
eða þá að gera úr þeim stytta
útgáfu í tónum eins og Atli
Heimir hefur gert. Trúlega
hefur flutningur Megasar á
þeim, nú fyrir nokkrum miss-
erum, einnig verið til góðs.
Ég heyrði hann ekki. Megin-
atriði er þó að þeir sem taka
uppá því að flytja þetta efni,
geri það af miklum og ein-
lægum áhuga á efninu
(ásamt með allgóðri kunnáttu
í sinni grein líka, auðvitað).
Það er lesara mínum vænt-
anleg Ijóst nú þegar og þarf
ekki fram að taka, að ég tel
þann flutning sálmanna sem
tlðkast hefur fyrir útvarp, þar
sem þeir eru fluttir hver og
einn út af fyrir sig, rammaðir
inní róandi hljóðfæraspil,
slæman og ef til vill fremur
til að spilla skilningi á þess-
um skáldskap en hitt. Þessi
útvarpsflutningur er aftur á
móti orðinn að eins konar
eyktamörkum, partur af hrynj-
andi árstíðanna og við getum
ekki án hans verið, þess
vegna. Flutningsmáti þeirra
sem lesa í útvarpið iitast lika
I flestum tilfellum af því og
svo af einhvers konar „al-
mennri reglu“ sem hver lesari
hefur sína. Oft eru menn að
reyna að lesa þetta náið eftir
meiningu málfræðilegra
setninga, eins og að þýða
Hallgrím Pétursson á ís-
lensku, jafnvel leiðrétta hjá
honum málfarið í leiðinni.
Sem verður nú að teljast upp
á nokkuð háan hest sest.
Stundum velja menn síbylju-
tón sem þeir halda að sé
klassfskur flutningsmáti en
er það alls ekki. Hann kemur
þessum skáldskap ekkert við.
Hann er fundinn upp af
hræddu fólki sem er meira í
mun að láta í Ijós hlýðni sína
við skikk og yfirvöld (ekki
endilega Guð) heldur en að
fara rétt með skáldskap.
Flestir fara ofur hægt með.
Heimir Steinsson fer það
hægt yfir að maður er búinn
að gleyma um hvað hver visa
er um það bil sem lýkur. Ég
reikna með að menn geri
þetta af tillitssemi við hlust-
endur, einkum gamla menn
og heyrnardaufa. En það
gengur ekki. Þar kemur aftur
að tónlistarlögmálunum,
sem, þrátt fyrir mikilvægi
orða og meininga þeirra, eru
lögmál svona skáldskapar
númer eitt. Sérhvert sönglag,
eins og óperuaría, hefur sinn
fyrirskrifaða takt og hraða.
Þessu er ekki hægt að
breyta, þá týnist lagið. Það
verður annað lag eða lag-
leysa. í kvæði er, að vísu,
erfiðara að finna hinn rétta,
viðeigandi, hraða — heldur
en í sönglögum þeim sem
kunnáttumenn hafa fest í
nótur. Þeir hafa ákveðin orð
yfir hraða tónlistarinnar og
það er hægt að lesa þau á
taktmælinum. Þessu er ekki
til að dreifa í Ijóðagerð. Ljóð
er einnig örlítið háðara
smekk og talsmáta flytjand-
ans en raunverulegt sönglag.
Það lýtur þó, í eðli sínu sömu
lögmálum og vanur maður,
og skáldskap trúr, á að geta
fundið það út, með þvi að
hlusta eftir ímyndaðri rödd
skáldsins og prófa sig áfram,
hvenær bragurinn streymir í
viðeigandi hraða og hrynj-
andi, honum eiginlegum.
Einhverju sinnL fyrirall-
mörgum árum, þegar ég fór
fyrst að eiga við flutning
Passíusálmanna og spurði
ýmsa ráða, þá lagði ég þessa
spurningu fyrir Eirik heitinn
Eiríksson, þá sóknarprest og
þjóðgarðsvörð á Þingvöllum:
„Getur þú ímyndað þér hvern-
ig Hallgrímur hefði farið með
þennan kveðskap sjálfur?“
Hann greip þá hönd mina
snöggt í báðar sínar (það var
honum vanaviðbragð) og
sagði með sinni heitu rödd:
„Við vitum það ekki vinur
minn, við getum aldrei kom-
ist að því. Hallgrímur var
skáld, hann er alls ekki út-
reiknanlegur".
Kannski hefur Hallgrímur
alls ekki getað flutt þessa
sálmaeinu sinni. Kannski
hefur verið einhver sífrandi
ráðandi I kvæðaflutningi
hans tíma, rétt eins og okkar,
og villt honum sýn. Kannske
hefur honum ekki einu sinni
verið gefið, fremur en flest-
um oss, að skynja sinn eigin
róm;- þennan undraverða klið
mjúkrar, ástrfðuheitrar raddar
sem ómar ( eyrum við lestur
kvæða hans.
Svo er auðvitað sá mögu-
leiki að þetta sé ekki rödd
Hallgríms heldur guðdóms-
ins sjálfs, sem honum hefur,
með galdri, tekist að fanga í
kvæði sínu.
Vitrir menn segja raunar
að þessi þrá eftir að kalla
guðdóminn á tal við sig sé
upphaf alls skáldskapar og
undirrót allrar listviðleitni
yfirleitt.
Þess vegna eru söngvar
síra Hallgrims — grundvallar-
skáldskápur.