Tíminn - 11.04.1968, Blaðsíða 5

FIMMTUBAGUR 11. aprfl 1968.
TÍMINN
21
Jónas Jónsson frá Hriflu:
Guðrún Indriðadóttir
Nýlótin er hér í bænura 85 ára
að aldri frú Guðrún Indriðadóttir
Hún var ein af foruistukonuim ís-
lenzkrar leikmenntar hér • á landi.
Áðnr hefur saga þessarar merkis-
konu verið rakin og sikýrð ítar-
lega í bl'öðum landsins og tíma-
ritum og verður tæplega að svo
stöddu bætt við í þeim efmum.
En svo villl tii^að mér er kunn-
uf't um eitt eftirminnílegt atvik í
sf'ú þessarar merkis konu þar sem
pp-sónulpgir eiginleikar hennar
urðu þess váldandi að til hennar
má rekja merkilega þætti í sögu
íslenzkrar listþróunar.
Þá er fynst að Ihorfa yfir farinn
veg til leifchúsmálanma íslenziku.
Þjóðfundurinn 1851 vakti lands-
menn af löngum' dvaila. Þá hófst í
landinu almenn sókn móti Dönum,
embættismönnum þeirra og sel-
stöðukaupmönnum. Þjóðleg vakn
ingarhreyfimg sótti fram móti
deyfð og kyrrstöðuihneigð, sem
hafði drottnað í landinu Qg birtist
í háttum landsstjórnar og vaida-
manna. Þessi vakning kom fram í
forrni ljóðsniilldar og á sviði leik-
menntar. Þjóð sem átti engar bygg
ingar til almanna þarfa nem-a kirkj
urnar var allt í einu orðin hug-
fangin af leilkmennt og leikrita-
gerð. Þar bjuggu landsmenn að
áhrifum fornritanna eins og á
fleiri sviðum. Það var uim þetta
tímabil að áhrifamesti samverka-
maður stjórnmáilamannsins Jóns
Sigurðssonar, Jón Guðmundsson
ritstjóri Þjóðóilfs, var ólþreytandi
brautryðjandi leikmenntar í land
inu. Fyrir áeggjan Jóns ritstjóra
hófu sjálfboðaliðar í Reykjavík
sjálfstæðar leiksýningar. Öll vinna
var að sj'álfsögðu veitt ókeypis.
Leiksýningar höfðu strax furðu-
lega mikil vekjandi áhrif í bæn
um. Tveir gáfaðir skóilapiltar,
Matthías Joohumsson og Indriði
MINNING
Einarsson, gerðu í hjáverkum leik-
ritin Skuggasvein og Nýjársnótt-
ina. Bæði leikritin voru að visu
æskuverk í landi þar sem leik-
menning var nýmæli. Indriði Ein-
arsson samdi síðan nokkur leifcrit,
önnur en Nýársnóttina. Sum
þeirra hafa verið leikin oft hér á
landi. Hann þýddi aufc þess mörg
erlend leikrit þar á meða'l sum
af frægustu leikritum Sihake-
spears. En jafnhliða leikritagerð
hélt Indriði Einarsson ailla ævi
fast í þá trú að fjölbreytt leik-
mennt á íslandi mundi verða ein
hver styrkasta stoð þjóðmenning
arinnar í landinu. Þess vegna
hvatti Indriði Einarsson marga
áhugamenn till að beita sér fyrir
byggingu fullkomins leikhúss í
höfuðstaðnum. En þótt hann væri
sívakandi í þessu trúboðsstarfi
sínu tókst honum samt ekki á
langri ævi að fá nokkurn af valda
mönnum landsins til að verða við
ósikum sinurn. Áhrifamennirnir í
Stjórnarráðinu litu á ieikihúsósikir
Indriða eins og himinborinn draum
góðs manus, sem væri kominn á
það aldursstig þegar ábyrgir fjár
málamenn óska ekki eftir leiðbein
ingum þeirra. Hann var orðinn
nálega sjötugur og kominn á ald-
urslaun þegar hann heyrði í
fyrsta sinn menn í þinginu taila í
alvöru um að byggja þjóðleikhús
í miðjum höfuðstaðnum. Þá komu
ný leikritaskáld til sögunnar.
Fremstur var Jóhann Sigurjóns-
son og Fjalla-EyvindUr hans fékk
varanlegt sæti í heimsbókmennt
unum. Næst kom Guðmundur
Kamban, og jafnaldri Indriða, Ein
ar H. Kvaran. Tónskáldin létu
ekki sinn hlut eftir liggja. Elztur
þeirra, Sveinbjörn Sveinbjörnsson,
hafði auk margs ánnars ort þjóð-
i söngslagið við kvæði Matthíasar,
IÓ Guð vors lands. Næst gengu
þá leið Bjarni Þorsteinsson á
Siglufirði, Sigfús Einarsson, Póill
ísólfsson og miargir yngri menn.
Söngmenn fylgdu tónskáildunum
og urðu margir þeirra góðfrægir
erlendis fyrir yfirburða sönggáfur.
Þar gekk einna fyrstur Pétur Jóns
son, síðan Stefán íslandi, María
Markan _ og margir fleiri kunnir
menn. Íslenzkri leikmennt var
mikiilll styrkur að sigurgöngu tón
skálda og söngmanna þótt þeir
stönfuðu löngum erlendis. Indriði
Einarsson taidi sem von var að
með grósku í leiklist og söngmál-
um íslenzkra snililinga hefði þjóð
in sannað að hún ætti á að skipa
mikllum hæfileikamönnum í mörg
um listgreinum engu síður en í
ljóða- og skáldsagnargerð.
í baráttunni fyrir þjóðleifchúsi
í Reykjavík átti Indriði Einarsson
hauka í horni ef litið var til sjáilf
boðailiðanna í Jðnó. Áhugamenn í
stétt smíðameistara höfðu hætt á
að reisa á Tjarnarbakkanum vand
að og virðulegt samkomuhús til
að bæta úr þörf ailmennings í
bænum og þeirra mörgu list-
hneigðu manna sem vildu sýna
þar orku og mennt sína. Iðnó varð
mörgum góðum málum til fram-
dráttar. Þar voru haldnir fyrirlestr
ar og kosningafundir, en fyrst og
fremst var Iðnó leikhús og söng
liölil bogarinnar í meir en tvo
áratugi. Indriði Einarsson fann
vel að Iðnó var ekki leikhöll
drauma hans, en hann var þakk
látur þeiim djörfu mönnum sem
hættu á að reisa og starfrækja
þessa stórbyggingu á eigin ábyrð
til að efla þjóðfólagið og fjölþætta
menningu í landinu.
Jóni Guðmundssyni ritstjóra
hafði tekizt á einveldistíma Dana
konungs yfir fslandi að fá marga
sjálfboðaliða til að starfrækja leik
sýningar í bænum. Sú gifta fylgdi
Guðrún Indriðadóttir
höfuðborginni að ár eftir ár komu
nýir og snjallir sjálfboðaliðar á
leiksviðið í bænum, þannig að
bæjarbúar höfðu ástæðu til að
fagna snilligáfu leikara sinna um
leið og þeir glöddust yfir sigrúm
tónskálda og söngvara bæði utan-
landis og innan. í meir en hálfa
öld hafði Reykjavík eignazt og
búið við marga afbragðs leikara
og verða þeirra störf aldrei ful
þökkuð. En í þeim hópi átti Indr-
iði Einarsson marga góða liðs-
menn. Þá stóðu um langa stund
hlið við hlið í leikmenntarstarfi
Reykjavíkur samtímis tveir leik-
menntastofnar, Borgþórs og Indr
iðaættirnar.
Bæjargjaldkerinn í Reykjavík
va um þessar mundir Borgþór
. Jósefsson. Hann var giftur Stef
aníu Guðmundsdóttur sem var af
burða snilingur í leikmennt. Þau
hjón áttu fjórar dætur. Þær stund
uðu allar leikmennt við hlið móð-
ur sinnar. Indriði Einarsson átti
fimm dætur; þær fylgdu stefnu
ættarinnar og áttu mifcinn þátt í
að efla leikmennt þjóðarinnar.
Frægust í þeirri ætt leikkvenna
var Guðrún Indriðadóttir. Um ára-
bil voru Stefanía Guðmundsdóttir
og Guðrún Indriðadóttir sjálf-
kjörnar drottningar í leikmennt
Reykjavikur. Vegur þessara
tveggja ætta efldist þegar Anna
Borg varð fræg ieikkona í Dan-
mörku. Hún giftist Paul Reumert,
Indriði Einarsson
mesta leiksnililingi á Norðiurlönd
um. Um sama leyti giftist ein af
dætrum Indriða, Jens Waage
bankastjóra sem var mikill sniill
ingur í íslenzkri leikimennt. Mátti
ségja að vegur íslendinga í leik
menntarmálum væri upp úr aida-
mótunum orðinn mikill, bæði á
leikpöllum og í sönghölium, en
samt vantaði þjóðina eina stór-
byggingu, sjálft þjóðileikhúisið.
Þá bar svo við að mjög greidd
ist fram úr þeim málum með ó-
væntum hætti. Ebki tókst Indriða
Einarssyni, sem fyrr segir, að
leysa þetta leikhúsmál í stjómar-
ráðinu, en það gerði Guðrún dótt-
ir hans heima í húsi sínu. Sú
gifta féll í hennar Mut með 55
sigruim á leikpalli í hlutverki
j Höllu. Sú kvenhetjumynd varð
■ ógleymanleg öllum, sem sáu
iþennan leik.
| Guðrún Indriðadóttir var gift Páli
| Steingrímssyni ritstjóra Vísis.
IHann var Húnvetningur bráð vei
; gefinn og ljóðrænn í skapi. Árið
, 1923 voru nokkur kynni með Páli
; Steingrímssyni og mönnum úr
hinum ný stofhaða flokki Tíma-
manna. Guðrún og Páll bjuggu þá
í húsi Indriða Einarssonar. Það
var skammt fró þinghúsinu Tjarn
armegin. Eitt sinn voru tveir
Tímamenn staddir í húsi Indriða,
milli þingfunda. Þegar frúin bar
fram síðdegiskaffið þennan dag
Framhald á bls. 30.
MÓÐURMINNING
Nú eru þau víst flest horfin af
sjónarsviðinu stóru, gömlu sveita
heimilin, sem framar öðru báru
uppi menningu íslenzku þjóðar-
innar á liðnum öldum, heimilin,
hvar segja mátti að röggsetnd og
ráðdeild réðu ríkjum og þrotlaus
önn og stöðug umhyggja héldust
í hendur. Ekkí sízt hið síðar-
nefnda mun hafa átt við um marg
ar hinar ágætustu húsfreyjur okk
ai- lands.
Mér kemur í hug skagfirzka hús
freyjan Sigurlaug Jóhannesdóttir,
sem átti 110 ára afmæli siðast lið
ið haust (f. 8.9. 1857, d. 11.1
1939). Gift var hún Sigtryggi
Jónatanssyni oddvita, eyfirzkum
að ætt. Bjuggu þau hjón á Fram-
nesi í Akrahreppi allmörg ár um
og eftir aldamótin. (Samb. skag-
firzkar aéviskrár bls. 260). Þóít ég
sé fædd og uppalin á öðru lands-
homi, minnist ég þess, að ég
heyrði Framnessheimilisins get-
íð sem mikils menningarheimilis
ncirður þar. Börn eignuðust þau
Sigtryggur 12, og náðu 7 af þeim
fullorðins aldri. Vinnuhjú héldu
þau að jafnaði, svo að heimihs-
fólk var oftast 14—16 manns. Þar
var og gestakoma tío, svo að heim
ilið hefur verið næsta umsvifamik
ið. Ekki er ,von að yngra fólk geri
sér nú í hugarlund, hvað svona
barnmörg, mannmörg og .gest-
wæra heimili þurftu mikla for-
sjá og fyrirhyggju, heimili sem t
einu voru fjölþætt iðjuver og við
komu- og gististaðir. Víst var þar
mikils virði, að húsbóndinn væri
hyggimn og úrræðagóður við úti
störf og alla búsaðdrætti, en ekki
valt þó minna á mannkostum og
fjölhæfni húsfreyjunnar. Öll hia
fjölþættu störf, sem unnim voru
innanbæjar, þurftu helzt að Íe!ka
í höndum hennar: tóvinna sem
saumaskapur hvers konarj allt frá
fatasaum og skógerð til fímasta ut
saums, skyr- og smjörgerð, mat-
reiðsla og meðferð og geymsla á
íslenzkum matföngum og fjöl-
margt annað, þvi að innanbæjar
var húsfreyjunmi ætlað að vera
hvorttveggja stjórnandinn og leið
beinandinn njúum sínum og börn
um. Eftir því sem ég hefi fregn-
að, mun Sigurlaug á Framnesi
hafa verið að öllu þessu samnur
fulltrúi mikilhæfra og góðra, ís-
lenzkra húsfreyja í þann tíð. Vígð
asti þáttur hverrar góðrar móður
var þó efalaust sá, er vissi að upp-
eldi barnanna. Til hennar kallaði
sú skylda hjartans að hlúa að þess
um unga gróðri mamnlífsakursins
með shtökúlli umhyggju móður-
kærleikans Hennar vai að ala
þau upp í guðsótta og góðum sið-
um, og hennar framar öðrum að
kenna nytsöm störf og verkshætti
og leggja með öllu þessu grund-
völlinm að farsæld þeirra og nyt-
sömu lífi. Þær mæður, sefn áttu
þenman vígða þátt f ríkum mæli,
hlífðu ékki kröftum sínum og
horfðu lítt til veraldlegra launa.
Þeirra ríkasta umbun var mann-
dómur barnanma og hlýjan frá
þakklátum hjörtum þeirra. Þanm
ig var það og með Sigurlaugu i
Framnesi. Mörg skáld nafa
minnzt mæðra sinna fagurlega,
gefið þar ófáar ódauðlegar ljoð-
perlur, sem kunnugt er. Sigurlaus
á Framnesi hlaut einnig slíka
g.töf
Á áttræðisafmæli hennar flutti
Una dóttir hennar. fyrrv. hjúk?-
unarkoan, móður sinni kvæði,
inn'legt og fallegt ljóð, sem ekki
má fara í glatkistumat og er því
birt hér með leyfi höfundar.
Á áttræðisafmæli móður minnar.
í dag ska] vera glatt í
góðum ranni
og gleðistundir veitast
hverjum manni
—| sem hér að ber á heið-
ursdegi þínum,
heill og blessun fylgi. að
óskum mínum.
Það mætir okkur hönd og
faðmur heitur,
— og hér er kærstur
minninganna reitur.
Hvar faðir okkar fyrrum
vann og þráði,
að fylgdi Drottins blessun
hverju ráði.
Þú hefur lifað áttatíu árin,
— er ei von að hvítnuð
séu hárin.
Hjá Guði eru verkin mæld
og metin.
— þau mælast vel, — þín
gengnu ævifetin.
Mér er bæði ljúft og skylt
að ljóða —
lítið kvæði til þín móðir góða.
Þakka alla vöku þína og vimnu —
— vernd og blessun þinnar
móðursinnu.
Og hérna mætast börn þín
og biðja,
að blessun Guðs þig rnegi
ávallt styðja.
Rvöldsins skuggar víki af
þímpm vegi.
Þig vermi sólin fram að
hinzta degi.
En Uma átti eftir að flytja móð
ur sinni enn kveðju — hinztu
kveðjuna. Þegar henni barst amd-
látsfregn hennar, kvað hún þetta:
Ég kveð þig ei, þú e'rt
mér ætíð nærri
alla daga skærast vitaljós.
Þú verður æ í vitund
minni stærri
því vil ég kveða þ?tta
skylduhrós.
Þú ert móðir mím frá
hjartans grunni
og mettar enn þitt barn
af kærleiksbrunni.
Þannig var Sigurlaugar á Fram
nesi minnzt, og þannig verður að-
eins minnzt miki'lhæfra og góðra
mæðra.
Nú er dóttirin. Una, senn nær
82 ára. Því sennilega skammt þar
til tjaldið fellur og þær mætast
aftur mæðgunnar. -
I.Þ.