Alþýðublaðið - 20.01.1995, Blaðsíða 13

FÖSTUDAGUR 20. JANÚAR 1995
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
13
Hvernig horfir skáldskapur Davíðs Stefánssonar
við ungu skáldi nútímans. Jón Stefánsson, eitt besta ljóðskáld yngri kynslóðarinnar, skrifar
Skáld andstæðna
Fyrir tíu árum
þekkti ég engan
sem gat hugsað
sér að lesa Davíð
Stefánsson. Þeir af
kunningjum mín-
unt og vinum sem
lásu eitthvað af
bókmenntum - út
fyrir það sem á var lagt í íslenskutím-
um - fóru andaktugir með eldhúsat-
riðið úr Önnu Guðbergs, rokkijóð
Einars Más og ég reyndi árangurs-
laust að læra Sorg Jóhanns Sigur-
jónssonar utanað. Það hvarflaði ekki
að neinum að fara með Davíð, ekki
einu sinni í gríni. Auðvitað vissi
maður af honum, en mig minnir að
íslensk ljóðlist hafi í hugum okkar
skipst í tvennt: fyrir og eftir atóm-
skáldin. Lögmálið náði að vísu ekki
úl Jóhanns Siguijónssonar, en skáld
eins og Davíð Stefánsson voru hluti
af fortíð sem kom manni ekkert við.
Auk þess hafði Steinn Steinarr sagt á
þá leið, að ekkert skáld íslenskt, hafi
átt eins stóran þátt í eymd og niður-
lægingu íslensks kveðskapar á fyrri
hluta aldarinnar og Davíð. A þessum
árum hafði Steinn alltaf rétt fyrir sér.
Skipti engu þó íslenskukennarinn
læsi upp lýsingu Jóhannesar úr Kötl-
um á hvemig Svartar ijaðrir Davíðs
hefðu tryllt heimasætur landsins.
Við þuldum Stein og þar við sat.
En einhvetju sinni var ég í heim-
sókn í efri byggð Keflavíkur. f stof-
unni var bókaskápur og meðan ég
beið þama einn í stofunni eftir kunn-
ingja mínum, renndi ég fingri efúr
bókakjölunum. Fingurinn stað-
næmdist á hvítum kili, augun lásu
svarta stafina; Davíð Stefánsson frá
Fagraskógi: SVARTAR FJAÐRIR.
Orð skáldins úr Kötlum komu upp í
hugann - áður en ég veit af, held ég á
bókinni. Lít flóttalega í kringum
mig, bjóst við að sjá Stein Steinarr
glotta háðslega bak við mig. Sló
bókinni upp, las:
Þinn Iíkami er fagur
scm laufguð björk.
En sálin er ægileg
eyðimörk.
Hm, hugsaði ég, þetta er ekki
slæmt. Þetta gat hann! Hraðfletú,
greip aftur niður:
Heitrofi, heitrofi,
hrópa eg á þig;
það eru álög,
sem ástin lagði á mig.
Rétt náði að lesa kvæðið til enda
og flýtti mér að setja bókina á sinn
stað, áður en kunningi minn birtist.
Næstu daga þurfti ég að beita mig
hörðu til að gerast ekki svikari og
viðurkenna að kannski væri Steinn
ekki óskeikull.
Himnaríki í konusál
Svo liðu ár og smám saman rann
upp fýrir mér, að í bókmenntum væri
ekkert til sem héti fýrir eða eftir; að
2000 ára gamall kveðskapur gæti tal-
að til manns ekki síður en kvæði frá
þvf í gær. Og ég fór að lesa Davíð.
Fór að geta lesið hann án þess að
þurfa að fela mig fýrir Steini.
Sá sem hefur hrifist af Jóhanni
Siguijónssyni, Jóhanni Gunnari og
Jónasi Guðlaugssyni hlýtur einnig að
hrífast af Davíð. Hann býr yfir ljóð-
rænni dimmu Jóhanns Siguijónsson-
ar, notar þjóðkvæðastílinn eins og
Jóhann Gunnar og er haldinn útþrá
Jónasar; þrá eftir landinu bak við
hafið. En Davíð er auðvitað engin
summa af þessum þremur skáldum.
Ekkert hinna þriggja orti til dæmis
villt kvæði á borð
við Abba-labba-
lá, Léttúðin og
Óráð. Það er
reyndar ekki svo
galin hugmynd að
taka fýrstnefnda
kvæðið sem dæmi
um sérkenni og
styrk Davíðs. Orðalagið afar einfalt,
ekki ein einasta mynd, ekki ein ein-
asta líking. Það er í senn galgopalegt
og hrollvekjandi.
Þá kom hún til mín hlaupandi
kyssti mig og hló,
beit mig og saug úr mér
blóðið, - svo ég dó.
Kvæðið á það sammerkt með
flestum bestu smíðum Davíðs, að
við fyrsta lestur virðist það ofurljóst,
næstum tækifæriskvæði; maður fær
á tilfínninguna að skáldið hafí ort
það og skrifað niður án þess að hafa
íýrir því. Maður les kvæðið, leggur
það frá sér og gleymir því. En svo
Nú er Davíð hundr-
að ára og kannski
tryggast að leggjast
á bæn svo skáldinu
og kvæðum þess
verði ekki endan-
lega komið fyrir í
upphæðum.
byijar það að kalla á þig, þú slærð
því upp, horfir, starir, hugsar: hvað
er svona merkilegt við þetta kvæði?
Síðan gleymist spumingin, kvæðið
er bara þama og þig minnir að það
hafi heillað þig frá fyrstu tíð.
Davíð orú ógrynni af ástar- og
gimdarljóðum. I Ijóðabókinni I
byggðum, 1933, yrkir hann um yng-
ismey sem greiðir hár sitt framan við
spegil meðan villt þrá logar í brjósti
hennar. Þremur ámm síðar birtist
kvæðið ,J9ú veit ég“, og yngismeyin
er orðin að konu sem lýsir fýrstu
kynlífsreynslu sinni:
Ég man það alltaf, meðan ég lifi,
að ég mundi ekki, hvað ég hét,
að ég var heit af heilagri gleði,
en heyrði þó, að ég grét.
„Hvað er hellenskt og austrænt
heimspekingsmál / hjá himnaríki f
konusál," stendur í Svörtum íjöðr-
um. Stefán frá Hvítadal bætti reynd-
ar um betur nokkmm ámm síðar og á
þann hátt að ekki verður betur gert:
„Hver dáð, sem maðurinn drýgir / er
draumur um konuást." En Davíð
spannar vítt svið í ástarkvæðum sín-
um: Lífshættuleg gimdin í „Abba-
labba-Iá“; heit þráin í „Nú veit ég“;
ofsafengin ástaijátning í „Komdu“
og „Tína Rondóní"; einlægnin í „Eg
nefni nafíð þitt“. En það getur verið
varasamt að lesa öll ástarkvæði Dav-
íðs í einni lotu. Hann á það úl að vera
viðkvæmur úr hófi fram. Já, stund-
um svo viðkvæmur, að ósjálfrátt
teygir maður sig í Eddu Þórbergs og
slær upp á blaðsíðu 49:
Ef ég kemst nú ekki fet,
elskulega Stína!
eg skal éta einsog ket
endurminnig þína.
Lepja dauðann úr skel
„Davíð Stefánsson jxildi ég ekki,“
segir Hannes Sigfússon í fimm ára
gömlu viðtali. Eg veit ekki hvað það
var við kveðskap Davíðs sem fór í
Hannes, en af einhverjum ástæðum
kemur „Dalakofinn“ upp í hugann.
Það kemur í Kvæðum árið 1922 og
varð strax feykivinsælt. Rúmri hálfri
öld síðar orti Dagur Sigurðar kvæðið
upp á nýtt. Leiðrétti, fannst sumum:
„Eg elska þig, ég elska þig og drullu-
hjallinn, Dísa.“
„Dalakofinn" er vel ort, rómant-
ískt kvæði en hreinlega væmið, og
skrýtið þykir mér að þjóð sem barð-
ist við fátækt og hungur í mörgundr-
uð ár, skuli klökk af hrifningu hafa
farið með:
Og meðan blómin anga og sorgir
okkar sofa,
er sælt að vera fátækur, elsku
Dísa mín.
„Sælt að vera fátækur / og lepja
duðann úr skal,“ sneri einhver ein-
hvemtíma útúr þessum línum. En ég
held að það sé vegna „Dalakofans"
og skyldra kvæða, að ófáir hafa
sneitt framhjá kveðskap Davíðs. Það
getur verið erfitt að trúa því, að gott
skáld láti svona kvæði frá sér fara.
Og þegar maður veit að sama skáld
ort, þrjátíu árum síðar, „Avarp fjall-
konunnar" sem Ríkisstjóm íslands
gefur út á sérprenti, og hefur eftir
Steinari Steinarr að þegar Davíð
varð sextugur, líktist dagskrá honurn
til heiðurs í Háskólanum fremur
bílasýningu en bókmenntakynningu,
þá sér maður íýrir sér söngfugl borg-
aranna sem syngur þegar tónsprotan-
um er lyft. Líklega er Davíð þannig í
mínum huga áður en ég tók Svartar
fjaðrir niður úr hillu í effi byggð
Keflavíkur. En Davíð Stefánsson er
miklu meira en „Dalakofinn", sér-
prent ríkisstjómar, bílasýning, söng-
fugl borgaranna. í Kvæðum em til að
mynda einungis þrjú ljóð milli kof-
ans og „Með lestinni":
lögmenn og lagabr jótar,
sem loga af slægð,
kaupmenn, sem krjúpa með Aron
við kálfsins fótaskör,
auðmenn, sem elska sitt gull
og almúgans sultarkjör,
hefðarkonur, höfðingjadætur
með heimskunnar vændisbros
Skáld, sem leggur að jöfnu lög-
menn og lagabrjóta, er ekki skáld
borgarans. „En um það gengur göm-
ul saga / að guðsorðið sé létt í maga,“
segir Davíð um biskupinn sem fitn-
aði meðan alþýðan svalt. Af kvæð-
unum að dæma, þá var réttlætis-
kennd Davíðs afar sterk. Hann hataði
misskiptingu auðs, gat ekki skilið
hvemig einn gat fitnað meðan annar
svalt. Hugsjón hans virðist hafa ver-
ið jafnaðarstefnan eins og hún gerist
tæmst en er því miður hvergi til
nema í draumum. Og kvæðum.
Bókin um Davíð
Stefánsson
Davíð er skáld andstæðna. í einu
kvæði yrkir hann einvemnni lof, í
Hugsjón hans virð-
ist hafa verið jafn-
aðarstefnan eins og
hún gerist tærust
en er því miður
hvergi til nema í
draumum. Og
kvæðum.
þvi' næsta er hann heimsmaðurinn
sem unir sér best í veislusölum.
Hann slær, ásamt Stefáni frá Hvíta-
dal, nýjan tón í íslenskum bók-
menntum en er fljótlega talinn einn
af dyggustu vörðurn hefðarinnar.
Hann yrkir kvæði svellandi af útþrá,
samt vill hann hvergi nema í Eyja-
firði vera. í samtímakvæðum yrkir
hann um þá sem minna mega sín, en
höfðingjana þegar hann lítur til baka.
Andstæður em vitaskuld oft upp-
spretta skáldskapar. Nær allt höfund-
ai-verk Hamsuns er til dæmis glíma
við andstæður og varla er hægt að
hugsa sér glæsilegri afurðir en það.
En hjá Davíð læsast andstæður of
sjaldan saman. Hinn káti, öri
drykkjumaður tekst ekki á við ein-
setumanninn í einu og sama kvæð-
inu. Skýringin er meðal annars sú, að
Davíð er ekki skáld sem rúmar
marga heima í einu kvæði. Þá cmm
við að biðja um Einar Ben. Davíð er
skáld einfaldleikans, skáld ljóðrænu,
stemmningar. Heimspekileg kvæði
hans em mörg hver eins og föst í sín-
um tíma. Öðm máli gegnir um hroll-
vekjukvæðin og þau sem borin em
uppi af tilfinningum. Fá skáld hafa
ort jafn mikið og vel um drauga,
tröll, útburði. Þar á Davíð til ofsa
eins og í „Utburðinum" og hrollvekj-
andi fyndni líkt og í „Namm,
namm“:
Hjá honum fleirí höfðu gisL
Húmar að kveldi.
Hún var kysst Hún var kyssL
Hún var steikt í cldi.
Okkur hætúr úl að gera skáldin að
dýrlingum, ef ekki guðum. Það er af-
skaplega hættulegur kækur og hrein-
lega íjandsamlegur bókmenntum.
Nú er Davíð hundrað ára og kannski
tryggast að leggjast á bæn svo skáld-
inu og kvæðum þess verði ekki end-
anlega komið fýrir í upphæðum.
Best væri og eiginlega nauðsynlegL
að einhver tæki sig úl að ritaði ævi-
sögu Davíðs. En það yrði að vera
bók sem segði firá goðsögninni sem
tryllti heimasætur, skáldinu í kvæði
Dags Sigurðar, ffá skáldinu sem var
allt að því sósíalisú í kvæðum sínum
en samt uppáhald borgarans. Bók
sem segði frá skáldi, æsku og íhalds-
semi. Bókin um Davíð Stefánsson
frá Fagraskógi.