Tíminn - 20.11.1968, Blaðsíða 7

/
BIIÐV'liKUDAGUR 20. nóvenfber 1968.
TIMINN
2. iJðgrétta 4. des- 1918. „Um
aeiS og toann (ráSíierrann) iauk
! ríeSajlni var íslenzki ríkisfáninn
■ dreginn upp á flaggstöng yfir
dyrum stjórnarráSshússins klauf
fáni, sem ekki hefur sjest þar
■ áSur, og í sama bili voru fánar
; dregnir á stöng'víðsvegar um bæ-
inn.i* ^
3. Ísaíold 4. des. 1918. „Þá dró
stjórnarráðsdyravörðurinn Magn
ús Vigfússon hæg-t og 'hátíðlega
að ihúaii hið' fyrsta islenzka ríkis-
tjúguflagg og í sömu andrá þutu
fánar upp. um allan bæ, svo að á
einni minútu var höfuðstaðurinn
kominn í fiallveldis hátíðabúniog.“
4. í desember-ihefti Ægis, mán
aðarriti Fiskifélagsins frá 1918
segir svo: „í sama bili sveif ís-
lenzki riMsfáninn að húni á
Stjórnarráðshúsinu oig í sama bili
vtoru dregnir fáuar á stöng víðs
vegar um hæinn. Þá kvað við 21
skot frá varðsMpinu, kveðja sú
sem að alþjóðasið er veitt fán-
um fullvalda ríkja.“
Síðari frásagnir: Jón þiskup
Helgason segir: „ .. . og hinn
íslenzki tjúgufáni dreginn að húni
. . . “ Árbæieur Rvík. Á 10 ára
afmæli fuliLveldisLns 1. des 1928
birtir Morgunblaðið grein- um 1.
des 1918, ásamt Ijósmynd af klofn
um fána. Að síðustu skal tilfærð
frásiögn dr. Björns Þórðarsonar úr
Imk hans, „Alþingi og frelsisbar-
áttan 1874—1944“ bls. 376. „Um
eið og ráðlherrann lauk máli sínu
-ar hinn nýi ríkisfáni, klofni fán-
nn dreginn í fyrsta sinn á stöng
:fir dyrum stj órnan'á'ðshússins. Er
áninn var kominn að húni, en
bað mun hafa verið á
mínútunni 12, var vindblærinn það
mikill að fáninn þandist og í
sama bili voru fánar dregnir upp
víðsvegar um bæinn, en „Islands
Falk“ néilsaði fánanum með 21
falilbyssuskoti." Þessari frásögn
ber í öllu efnislega saman við
samtíma frásagnir frá þessum
degi. Dr. Björn birtir í bók sinni
ræður Sig. Eggerz ráðherra, Lor-
cks foringja varðskipsins, Joh. Jó-
hannessonar forseta sameinaðs
þings og ræðu er biskupinn Jón
Helgason flutti við guðsþjónustu
kl. 2. Þá eru enn fremur teknar
upp nokkrar kveðjur og aðrar
árnaðaróskir er bárust símléiðis.
Frásögn Björns Þórðarsonar um
1. des. 1918 er sú fyllsta, sem.
ég hefi séð um þessa atlhöfn. Fæ
ég ekki %éð að hér hafi verið á-
' stæða til leiðréttinga eftir að 33
ár voru .liðin frá fánahyllingunni.
Viðhrogð Bj .Þ. 1951 út af ræð-
um Magnúsar Jónssonar, sem fyrr
getur, eru lítt skiljanlegar öðru
vísi en að óvinur okkar gömlu
mannanna haf verið að verki.
Minni sljóvgast áður en okkur
varir og er ekki að treysta. Það
sem hér á sér stað er svo ger-.
ólíkt því sem þekkt er frá hendi
þessa varfærna og mæta fræði-
mann) Enginn hefur svo ég viti
dregið saman .fyl'lra né greinar-
betra yfirlit yfir lokaþáttinn í ’
sambandsmálinu sem var til lykta
leitt 1- des. 1918, er íslendingar j
fengu fullveldi viðurkennt svo og:
eigin þjóðfána. Ég vil í engu
kasta rýrð á minningu dr. Björns.
í mínum augum er hann eftir j
sem áður sá fræðimaður. sem á-j
vallt taldi skylt að hafa það held-'
ur er sannara reyndist. Dálítið |
öðru máli gegnir um Birgi Thorla- j
cius. Hann hefði mátt kynna séri
betur samtíma heimildir áður en j
hann setti fram þessa fullyrðingú, j
þar var af nógu að taka. En þeg-j
ar menn sem tekið er mark á
hendir sú slysni að setja fullyrð-
ingu, ssm brjóta í bága við sögu-
lég sannindi er varða einhver
merkustu þáttaskil í sögu pjóðar-
innar, þá verður að kveða þann
draug niður. án tillits til hverjir
hlut eiga að máli.
Fullveldisfáninn kominn í leit-
irnar.
Eðlilega benti ég safnvörðum
Þjóðminjasafnsins á, að fáni
15135 gæti ekki verið fullveldis-
fáninn frá 1. des. 1918.
27. sept síðastliðinn hringdi
Halldór Jónsson safnvörður til
mín og sagði þá frétt að sá rétti
(fullveldisfáni væri fundinn og
geymdur í Þjóðminjasaifnimu.
Þóttu mér þetta mikil og góð tíð-
indi. Fór ég brátt upp í safn til
að skoða gripinn og fékk þá leyfi
fil að taka afrit af greinargerð
M. Þórðarsonar um þennan fána
Þjóðms. 7961. Jafnfiramt tók ég
þá með leyfi afrit af greinargerð
um fánana, sem áður er frágreint
Þjóðrns. 15134 og 15135.
Til skýringar á því, sem segir
í eftirfarandi greinárgerð M.Þ.
skal þessa getið: Fánanefndin sem
Mattías vitnar til var skipuð af
Hannesi Hafstein 30. des. 1913
og átti að gerá tillögur um gerð
fánans samanber konungsúrskurð
8. des. s.á. I fánanefndinni voru
Guðm- Björnsson landlæknir. Matt
Þms. 7961.
23. september 1919.
Stjórnarráðið: Stjórnarfáni ís-
lands klofinn ríkisfáni, sá er notað
•ur var af stjórnarráðinu á húsi þess
frá 1. des 1918, er sambandsilög-
in gengu í gi'ldi og um nokkra
mánuði. Reitirnir og rauði kross
i.nn eru úr ullardú'k, en hvítu
ræmurnar úr lérefti og er slíkt
óviðeigandi. Blái liturinn er græn
leitari en sá, er fánanefndin 1914
lagði til að vera ætti í þjóðfána
íslands og stjórnarfána, eftir að
hann var sérslaklega ákveðinn
samkvæmt tillögum hennar eða
sömu manna, gerðum 26. jan.
1919: sömuleiðis er rauði litur-
inn dekkri en sá, er sama nefnd
vildi vera láta í þessum fána. Er
alls ekki í þessu tilliti farandi
eftir þeim litum, sem eru á fána-
myndinni flgskj_. II í skýrslu
nefndarinnar „íslenzki fáninn,
Reykjavík 1914“. Þessi fáni er
og allur innri helmingur hans.'
Hefur fáni þessi verið gerður
nokkuð a£ handahófi, að því er
snertir lengd útreitanna og klauf
arinnar, en hvorki voru fengnar
tillögur fánanefndarinnar né kom
inn úrskurður kohungs um stjórn
arfána íslands, er þessi fáni var
fyrst notaður.
Þess skal getið hér, að ritari
fánanefndar, þjóðminjavörður,
kaus helzt að stjórnarfáninn væri
tvíklofinn, krossinn myndaði
tungu, svo sem er í stjórnarfána
Noregs, og annar nefndarmaður
(Ólaifur Björnsson ritstjóri) var
einnig þeirrar skoðunar, að svo
væri klofni fáninn fegurstur.
Margt hefur Matthías að at-
huga við fánann, bæði um lit og
gerð. Og varlji mun hann þykja
hæfur til að skipa heiðurssæti, í
því ástandi, sem hann er nú. Við
Halldór Jónsson safnvörður at-
huguðum fánann og mældum og

þetta. Líkindi eru til ,að skamm-
ur tími hafi verið til stefnu, þeg-
ar fullveldisfáninn var gerður.
Ákveðið hafði verið að sambands
málið og fánamálið yrðu til lykta
leidd samtímis, þ.e. 1. desember.
Gera má ráð fyrir. að menn hafi
vitað með nokkurri vissu, hvern-
ig samhandsmálinu myndi reiða
af í danska þinginu, en það er
ekki fyrr en 28. nóvember, sem
sambandslagafrumvarpið er sam-
þykkt í landsþinginu. íslenzka
ríkisstjórnin hefur örugglega haft
í ýmsu -að snúast síðustu daga í
nóvember þetta ár. Försætisráð-
herrann, Jón Magnússon, var
Danmörku að vinna að málinu
þar. Sambandsiögin voru staðfest
30. nóvember. Sama dag var gef-
inn út konungsúrskurjður um fán
ann. Þá er ennfremur þennan
dag gefin út bráðabirgðalög um
breytingu á löggjöfinni um skrá-
setningu skipa (Stjtíð. A nr. 42).
Þegar á þetta er litið og jafn-
framt á það, að spánska pestin
hafði geisað í Reykjavík mestan
hluta nóvember og margir áttu
um sárt að binda, þá er tæpast
að undra, þótt ýmislegt yrði nokk
uð handahófskennt. þar á meðal
gerð fyrsta íslenzka tjúgufánans,
þar sem vitað er nú, samkvæmt
umsögn Mattíasar, að tillögur
fánanefndar um lengd útreitanna
og klaufarinnar voru ekki fyrir
hendi, þegar þessi fáni var gerð-
ur. Þrátt fyrir þetta eða engu síð-
ur vegna þessa, er fyrsti íslenzki
tjúgufáninra, fulíveldisfáninn,
sögufrægastur allra íslenzkra
fána.
Fáninn eins og hann er í dag geymdur í Þjóðminjasafninu.
ías Þórðarson þjóðminjavörður,
Ólafur Björnsson rifcstj., Jón Jóns
son (Aðils) dósent og Þórarinn
Þorláksson listmálari. M. Þórð
(arson \4ar ritari nefndarinnar. i
Nefndin vann rösklega. Kom
ne-fndarálitið út í bókarformi,
„fslenzki fáninn“ Rv. 1914. Til-
lögur nefndarinnar um þrílita
fánann (núverandi fánagerð)
sigraði að iokum. Margt sögulegt
gerðist í „fánamálinu", áður en
sá sigur vannst. Matthías Þórðar-
son er af mörgum talinn höfundur
þrílita fánans. Hann var einn-
ig í fánanefnd stúdentafélagsins
1906 og mun þá hafa sett fram
hugmyndina um þrílitan kross
fána, en skrifaði þó undir áskor-
un um bláhvíta fánann, ásamt
öðrum nefndarmönnum. án fyrir-
vara (Fáninn 1906 Ibls. 30). Af því
sem hér fer á eftir má frekast
ráða, að ekki hafi verið skipuð
ný nefnd tii að gera tillögur um
kiofna fánann Fer hér á eftir
umsögn Matthíasai':
rétt gerð og samkvæmt konungs-
úrskurðinum um hinn óklofna
þjóðfána frá 19. júní 1915, er
breiddina snertir á fánanum,
krossinum og röndunum, breidd-
in er 243 cm, rauði krossinn 27
og randirnar 13,5, breidd krossins
alls í hlutfalli við alla breiddina
svo sem 2:9 en útreitirnir eru
nú mjög slitnir yzt, hornin af,
svo að ekki er fullvíst um lengd
þeirra upphaflega, nú eru þeir
170 að lengd, en sýnilega hefur
þessi fáni verið miklu stytti’i
klofinn og útreitirnir styttri en
vera skal í réttum stjórnarfána,
samkvæmt konungsúrskurðinum
um gerð hans, sem var samróma
fyrrgreindum tillögum fánanefnd
arinnar frá 26. jan. 1919. Ytri
hlutinn af latigálmu krossins er
heill og er 96 cm að lengd frá
innri jaðri hvítu randanna ytri í
þverálmunni en ætti samkvæmt
tillögunum og úrskurðinum að
vera 135 (augljós pennaglöp á að
vera 121,5) þ.e. hafa sömu lengd
(Tímamynd—GE\
til frekara öryggis fékk ég Jónasí
Sigurðsson skólastjóra til liðs við
okkur um athugun á fánanum. Er
það samhljóða álit okkar, að auð-
velt sé að gera eftirmynd af hon-
um, svo að mjög litlu skakki frá
upphaflegu gerð. Ef notað væri
sama eftii og í honum er. væri þar
kominn fullveldisfáninn endurbor
inn og mætti sýna hann á 50 ára
afmælinu 1. des. og jafnvel hafa
hann í ,,heiðurssæti“. ef ráða-
mönnum sýndist svo.
Eftir að hafa lesið lýsingu
Matthíasar á fánanum og grein-
argerð hans. vakna ýmsar spurn-
ingar: Ilver gerði þennan fána?
Ilver eða hverjir réðu fánagerð-
inni, að því er snertir lengd út-
reitanna og klaufarinnar? Matt-
hías hefur sýnilega ekki verið
með í ráðum um gerð þessa klauf
fána og sennilega enginn af fána-
nefndarmönnúm frá 1913. Voru
búnir til fleiri klauffánar af þess-
ari gerð? Líklegt er að til séu
einhver gögn, sem geta upplýst
Styttist
til jóia
Dreng jajakkaföt
frá 5 til 14 ára. — Margir litir
— terelyn og ull.
Stakir drengjajakkar
stór númer.
Matrósaföt
rauð og blá.
Matrósakjólar \
2 til 7 ára — rauðir og bláir.
Kragasett — flautubönd
Drengjabuxur
3 til 13 ára, verð frá kr. 355.—
Terelyn og ull.
Drengjaskyrtur
mislitar og hvítar, frá kr. 75.—
Drengjabindi
slaufur og sokkar.
Buxnaefni
kr. 165.— metrinn.
Sokkabuxur
í litaúrvali — enskar og
sænskar
ÆÐARDÚNN
í V-i, V-i og 1 kg pokuih.
— Æðardúnssængur —
vöggusængur, gæsadúnssængur
hálfsængur (140x110 cm).
Koddar, svæflar, vöggukoddar.
Sængurver og li>k.
PATONS ullargarnið
með gamla verðinu, 5 gróf-
leikar, litekta, hleypur ekki.
HRINGIÐ — SKRIFIÐ.
ALLAR UPPLÝSINGAR
VEITTAR. — PÓSTSENDUM.
Vesturgötu 12, sími 13570.
Vesturgötu 12,
sími 13570.
BÚNAÐARBANKINN
er banki fólksins