Tíminn - 20.11.1968, Blaðsíða 6

6
TIMINN
MIÐVIKUDAGUR 20. nóvember 1968.
Friðrik Steinsson:
Sögufrægasti fáni, sem dreginn hefnr verið að húni á íslandi
1. desember 1951 flutti dr.
theol Magnús Jónsson prófessor
rætSu á samkomu Heimdallar.
Ræðan birtist í Morgunblaðinu 4.
s.m- Um það þegar íslenzki fán
inn var dreginn á stöng á stjórn-
arráðshúsinu 1. des. 1918, kemst
hann svo að orði:
„Og þar birtist sú sjón, sem
aldrei gleymist, sjón, sem þó
varð varla sjón, því að auigun-
döggvuðust. Við tóna þjóðisöngs-
ins og fallbyssuskot frá okkar
fyrri yfirdrottnurum seig íslenzki
fáninn í fyrsta skipti einn og alls
ráðandi upp eftir fánastöng
stjórnarráðisiiússins og staðnæmd
ist við hún.
Vér sýndum vort einstaka rækt
arleysi, sem ég gat áður í því, að
þessi fáni var ekki geymdur.
Hann hefði átt að geymast eins
og helgur dómur og notast a'ö
eins við hátíðlegustu tækifæri.
Ég veit um þetta af því að 1930
spurðumst við í alþingishátíðar
nefndinnd fyrir um fullveldisfán
ann frá 1. des. 1918 og ætluðum
að hafa hann í heiðurssæti á Lög
bergi. En hann hafði verið notað
ur, honum slitið út.
En dagur þessi má ekki fara
sömu leiðina, það væri glæpsam
legt. Hann er dýrmæt, ómetanleg
eign þjóðarinjnar.“
Þjóðminjasafni berast fánar.
Ummæli, er dr. Magnús við
hafði um fullveldisfánann, áttu
eftir að draga dilk á eftir sér.
14. des sama ár afhendir stjórn
arráðíð þjóðminjaverði til vörzlu
tvo fána, annan íslenzkan, óklof
inn, hinn danskan klofinn, ásamt
bréfi frá ráðuneytisstjóra forsæt-
isráðuneytisins. Því fylgir bréf tii
sama ráðuneytis frá dr. jur. Birni
Þórðarsyni, dags. 7. des. 1951
(þjóðms. 15134). Bj. Þ. segir, að
það geti ekki komið til mála, að
orðin „en hann hafði verið notað
ur, honum slitið út“ eigi við um
fullveldisfánann. Svo segir orð-
rétt: „Það vildi svo til, að ég varj
settur og starfandi skrifstofustjóri
í dómsmálaráðuneytinu frá þvíi
vorið 1918 og fram á sumar 19191
í stað. Guðm. Sveinbjörnssonar,
sem þá var sjúkur Framkvæmdiri
stiórnarráðsins-í flaggmálinu voru,
t*-/í í mínum verkahring á þess
um tíma. Ef allt var með felldu,
átti fáninn frá 1. des 1918 að
vera geymdur heill og óslitinn í
Stjórnarráðinu, eins og skjal, sem
lagt er óskemmt „ad acta“ eftir
notkun. Ég hringdi því Sþegar í;
stað til hr. Magnúsar Stefánsson
ar, dyravarðar Stjórnarráðsins, og
spurði hann, hvort ekki væru
geymdir gamlir fánar i Stjórnar
ráðshúsinu. Hann kvað svo vera,
og þar á meðal einn stór, óklof
inn fáni og væri hann sá eini, er
þar væri af þeirri gerð Kom svo
tali okkar, að ég kæmi og skoð
aði/þennan fána, og af því varð
í dag. Mér blandaðist ekki hug
ur um, að þessi fáni er fullveldis
fáninn frá 1. des. 1918 og í sama
ástandi og ég taldi hann eiga að
vera.
Á sama stað er einnig geymd
ur klofinn Dannvbrogsfáni. Ekki
er ósennilegt, að það sé sami
danski fáninn og síðast var dreg
inn á stön-g vfir Stjórnarráðj ís
lands.“
„ÞjóSms. 15134.,
Islenzkur fáui, sbr. hér á und
an. Óklofinn, len-gd 4 m, 53 cm.
(Viðbót safnv. Smá rifur sjást
hér og hvar, en litirnir eru fersk-
ir og fáninn heill að öl-lu leyti.
Hefur venjulegan festingarútbún
að. Þetta er samkvæmt umsögn
dr. j-ur. Björns Þórðarsonar full-
veldisf. frá 1918).
Þjóðms. 15135 s.d.
Danskur fáni sbr. hér á undan,
klofinn, lengd 3 m 70 cm. (Við-
bót safnv. heill og litirnir fersk-
ir með venjulegan útbúnað,
mun hafa verið dreginn að húni
á Stjórnarráðinu í síða-sta sinn
1. des. 1918).
Þáttur Birgis.
Það mun hafa verið á fárra vit-
orði að í Þjóðminjasafninu væri
geymdur óklofinn íslenzkur fáni,
sem talinn væri fullveldisfáninn
frá 1. d-es. 1918. Einum manni var
þó örugglega kunnugt um þetta,
Birgi Thorlaciusi ráðuneytisstjóra.
í Andvara 1964 birtist fróðleg rit-
gerð eftir hann, „Fáni íslands og
skjaldarmerki." Þessi ritgerð var
gefin út sérprentuð- Eftir að hafa
lýst fána-hyllingunni 1. d-es. 1918
segir svo (bl-s. 48—49): „Fáni
þessi er nú geymdur í Þjóðminja-
safninu (Þjóðms. 15134) ásamt
dönskum fána er stjórnarráðið
n-otaði, (Þj-óðms, 15135. Að l|k-
indum þeim síðasta sem notaðúr
var þar“. Er hér sjáanlega átt við
fánana tvo sem áður voru nefnd-
ir. Síðar segir orðrétt^bls 49: „í
bók dr. Björn-s heitins Þórðarson-
notkun hans. svo og um fána hafn
sögumanna, var gefinn út 12. febr-
1919 (Stjtíð. 1919, A, bls. 1).“
Svo mörg eru þau orð og skal
þ'etta athugað -nán-ar síðar.
Prófsveinar Stýrimannaskólans,
1918.
Áð-ur en lengra er haldið skal
frá því sagt, sem mátt hefði vera
upphaf þessarar greinar, hvers
ve-gna ég fór að kynna mér fána-
málið. Sérstakle-ga það sem gerð
ist í því máli á tímabilinu frá
1913 til 1918, og þar af leiðandi
að athuga sannl-eiksgildi framan-
greindra frásagna um að óklof-
inn fán-i hafi verið dreginn á
stöng á stjórnarráðshúsinu 1. des.
1918 og hylltur sem fullveldisfáni
fsl-ands.
Nemendu-r Stýrimannaskólans
frá 1918 höfðu haft þann hátt á
að hittast á 5 ára fresti eftir því
sem við varð komið. Snæbjörn
Jónsson Breiðfirðin-gur, sem nú er
látinn fyrir nokkru-m árum. hafði
aðaljega forgönigu um þetta. Snæ-
björn hafði síðar gerzt húsgagna-
smiður, vann í land-i og átti því
hægara um vi-k að beita sér fyrir
í Reykjavík og hættir sjóferðum
Á síðastliðnu hau-sti spjölluðum
við um það að skemmtilegt væri
að mæta við skólaslit Stýrimanna-
s-kólans í tileifni af 50 ára próf-
afmæli okkar. Þar sem það mun
vera talin góð kurteisi að færa
skólastofnun við slík tækifæri eit-t
hvað, sem verða má til gagn-s eða
gleði, — þá hófust um það vanga
veltur hvers konar gjöf við gæt-
um fært Stýrimannaskólanum í
þessu tilefni.
Hinn sögufrægi dagur 1- des.
1918 var ofarlega í huga o-kkar í
þessu Sambandi. ’Mig minnti að
e'nhvers staðar hefði ég séð ljós-
mynd frá athöfninni við stjórnar-
ráðshúsið d-ag þann er íslenzki
ríkisfáninn var dreginn á stöng
í fyrsta sinn. Þótti okkur nú við
eiga í framhaldi af því. sem við
höfðum áður gert að færa skól-
anum stækkaða ljósmynd frá þess
um atburði ef myndin væri til.
Eftir skamma leit kom í ljós að
til var í minjasafni Reykjavíkur
ljósmynd frá atihöfninni við
stjórnarráðshúsið. Á myndinni var
merki Ijósmyndarans M.Ó. saman-
dregið og mun það vera Magiiús
Ólafsson ljósmyndari. Málað hafði
verið ofan í ljósmyndina, sem
sýndi klofinn íslenzkan fána við
á flaggs-töng stjórnarráðshúss
Neðan við myndina stendur:
Rflcisfánj fslands hylltur í Reykja-
vík 1. desember 1918.
Reynt var að hafa upp á sjálfri
filmunni til að láta gera stækk-
ar, forsætisráðherra, „Alþingi og
frelsisbaráttan 1874—1944,“ segir
á bls. 376. að það hafi verið klofni
fáninn, sem dreginn var í fyrsta
sinn á stöng yfir dyrum stjórn-
arráðshússins 1. des. 1918. Þetta
er ekki rétt. Gerð tjúgufánans,
klofna fánans, var ekki ákveðin
fyrr en i febrúar árið eftir. Hafði
dr. Björn sjálfur le’'ðrétt þetta í
bréfi til forsætisráðuneytisins 7.
des. 1951 og áréttað í símtali við
undirritaðan 14- febrúar 1952.
Sjálfsagt hefur þessa misskUn-
ings gætt víðar, því að í íslands-
sögu, sem Ríkisútgáfa námsbóka
hefur gefið út eftir Þorstein M.
Jónsson ,2. útg., 1963. er á bls.
49 teikning af stjórnarráðshús-
inu 1. des. 1918 með klofinn fána
við hún
Konusgsúrskurður um lögun
hins klofna fána (tjúgufánans) og
þessu en flestir aðrir. Hann var
félagsmaður góður og áhugamað-
ur um ýmislegt, sem ekki kom
við hinu venjulega brauðstriti og
verðu-r ekkj í krónum metið.
Vegna þessa sambands, sem þess-
ir mpnn leituðust við að hafa sín
á nulfi, bar eðlilega margt á
góma frá fyrri tíð. Allir vorum
við á einu máli um það að 1. des.
1918 væri mesti merkisdagur þessa
árs. Þann dag eignuðust íslend-
ingar sinn eigin farfána er ís-
lenzk skip máttu nota utan land-
helgi og í erlendum höfnum. í
tilefni af þessu færðum við Stýri
mannaskólanum árið 1958 silki-
fána ,en þá voru 30 ár liðin frá
þessum merkisatburði í sögu ís-
lenzkra siglinga.
Þeir, sem ennþá eru á lífi af
prófsveinum Stýrimannaskólans
frá 1918 eru nú flestir búsettir
aða ljósmynd, en «það tókst ekki.
Filman mun þó vera til. Niður-
staðan í málinu varð því sú, að
við fengum Halldór Pétursson
listmálara til að gera málverk
með hliðsjón af myndinni, sem
er í minjasafni Reykjavikur.
Vegna þessarar ákvörðunar okkar
og einnig vegna þess að ég vissi
að mér vrði falið að hafa orð
fyrir hópnum við afhendingu
myndarinnar þá tók ég að kynna
mér sögu íslenzka fánans eftir
föngum. Er það merkileg saga og
skemmtileg og þess virði að hún
væri skráð. Eins og þeir vita, sem
kynnt sér hafa þessi mál voru öll
fyrirmæli u-m fánann gerð hans
og uotkun sett með kbnungsúr-
skurðum:
1- Konungsúrskurður er settur
22. nóv. 1913 um sérstakan fána
fyrir ísland — gerðin skyldj á-
'kveðin síðar. (Stjtíð. A. nr. 68).
2. 19 júní 1915 um gerð fán-
ans (Stjííð. A. nr 14)
3. 30. nóv. 1918 um gerð fána
íslands (Stjtíð. A. nr- 41) Gerð-
in er nákvæmlega sú sama og á-
kveðið var í konungsúrskurði frá
1915, en viðbót: „Stjórnin og op-
inberar stofnanir skulu nota fán-
ann klofinn að framan Nánari
ákvæði um notkun klofna fánans
verða sett með sérstökum ko-
ungsúrsfcurði."
4. Þessi boðaði konungsúrskurð
ur kemur svo 12. feb. 1919 og
heitir: „Konungsúrskurður um
lögun hins klofna fána og notk-
un hans, svo og um fána hafn-
sögumanna." (Stjtíð A. nr. 1).
Það er eftirtektarvert. að í nið
urlagi konungsúrskurðarins 30.
nóv. 1918 þar sem boðaður er sér-
stakur konungsúrskurður, þá er
aðeins talað um nánari ákvæði
um notkun klofna fánans, ekki
minnzt frekar á gerð hans. Eðli-
legt hefði því verið að álykta að
gerð klofna fánans hefði þá þegar
verið róðin, en svo er reyndin
ekki, eins og síðar kom ’í ljós.
Almennt var talið að það hefði
verið klofinn fáni, sem dreginn
var á stöng 1. des. 1918, og svo
er einnig kennt í skólum saman-
ber íslandssögu Þ-M. Enda fæ ég
ekki betur séð samkvæmt niður-
lagi konungsúrskurðar 30. nóv.
1918, að það sé ekki aðeins heim-
ilt heldur skylt að draga klofinn
fána á flaggstöng stjórnarráðshúss
ins 1. des. 1918 enda þótt nán-
ari fyrirmæli um gerð klofna fán-
ans væru ekki fyrir hendi.
Frásögn Birgis, sem áður get-
ur um að það hafi verið óklofinn
fáni, kbm eins og skrattinn úr
sauðarleggnum. Vegna þess, er að
framan segir um málverkið sem
við færðum Stýrimannaskólanum,
tók ég mér fyrir hendur að rann-
saka samtíma frásagnir um at-
burð þennan. Var bað tiltölulega
auðvelt með aðstoð góðra manna.
Niðurstaðan varð sú að bókstaf-
lega hver einasta frásögn frá þess
um tíma sem ég hef komizt í
kynni við og getur um gerð fán-
an^, sem dreginn var á stöng á
stjórnarráðshúsinu þennan dag,
getur um klofinn fána, tjúgufána,
og ríkisfána íslands.
Þegar rætt var um oklofna fán-
ann voru fánaheitiu nokkuð á
reifci, en þau er ég áður taldi
voru aðeins höfð um klofna —
tjúgufánann — að því er ég bezt
veit. Rflúsfáni íslands er fyrst
notað um klofna fullveldisfánann
1. des. 1918.
Þessu til sönnunar skuilu nefnd
nokkur dæmi:
í ræðu forseta sameinaðs þings
sem haldin var við stjórnarráðs-
húsið fáum mínútum eftir að fán-
inn var dreginn að hún: „Oss er
bæði ljúft og S'kylt að minnast
sambandsríki vors Danmerkur við
betta mjög svo hátíðlega tækifærj
þegar íslenzkur ríkisfám er
fyrsta sinn, dreginn að 'nún á
þessu landi og tuliveldi íslands
viðurkennt í öllum þess mál-
um,“ sbr. Ægi desember 1918 og
víðar.
Þá skal bent á nokkur blaða-
ummæli frá desember 1918
1. Morgunbiaðið 2 des Þar er
allítarleg frásögn af atburði bess-
um Tvívepis i bei-n grein er pess
getið að klofinn íslenzkur fáni
hafj verið dreginn á stöng.