Morgunblaðið - 18.02.2001, Blaðsíða 20

LISTIR
20 SUNNUDAGUR 18. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
A
LLT frá landnámi Íslands
fyrir rúmum ellefu hundruð
árum hefur sjálfsmynd fólks í
þessu landi verið nátengd
fornri arfleifð – arfleifð Ís-
lendingasagnanna. Sá tími
var sveipaður dýrðarljóma
landkönnunar, sjálfstæðis og hetjuskapar. Í
kjölfarið fylgdi myrkur miðalda, sem sumir
vilja halda fram að hafi varað allt þar til þjóð-
inni var snögglega svipt inn í nútímann við inn-
rás breska hersins í seinni heimsstyrjöldinni.
En stríðið færði Íslendingum ekki einungis
nútímann. Það hafði sjálfstæði í för með sér,
skerpti þjóðarvitundina og skapaði þörf meðal
landsmanna til að einbeita sér að þeim þáttum í
sögu þjóðarinnar sem ekki voru samofnir er-
lendum yfirráðum. Og þar bar Íslendingasög-
urnar hæst, sögur sem höfðu lifað með þjóðinni
í aldanna rás og höfðu það
tilfinningalega vægi sem
þurfti til að bæta upp allt
það sem myndar menn-
ingu flestra þjóða, en Ís-
lendingar höfðu farið var-
hluta af; myndlist, tónlist, byggingarlist og
ímynd landsins gagnvart umheiminum. Hér á
landi skorti því sem næst alla hefð á flestum
þessum sviðum enda hafði þjóðin jú um alda-
raðir haft lítið umleikis og að mestu framfleytt
sér á frumstæðum landbúnaði og fiskveiðum.
Þegar ég var að alast upp á sjöunda áratugn-
um, hafði efnishyggjan náð tökum á þjóðarsál-
inni, því eitt af því sem hermenn hennar há-
tignar og síðar Bandaríkjanna báru með sér
var draumur um betra líf – ameríski draum-
urinn sem þjóðin kynntist á silfruðum tjöldum
kvikmyndahúsanna. Eftir aldalanga fátækt
voru veraldleg gæði helsta keppikefli hins
venjulega manns og Reykjavík þandist út í
flæmi svefnhverfa, oft af meira kappi en forsjá.
Sjálfsmynd Íslendinga breyttist þó ekki að ráði
í kjölfarið, því samfara augljósum andstæðum
þess nýja og gamla og stórflutningum úr sveit í
borg, myndbirtist fortíðarþráin í togstreitu þar
sem gömul gildi voru góð en ný gildi verri. Ís-
lendingar í nýstofnuðu lýðveldi voru nefnilega
fljótir að gleyma harðræði fortíðarinnar og
héldu því sem fastast í sitt gamla sjálf; hina
fornu arfleifð, dyggðir hennar og hetjuljóma.
Áherslurnar í ímyndarmótuninni tóku ekki
að breytast að ráði fyrr en á síðustu árum,
enda enn haldið fast í víkingaarfleifðina. Það
var því afar athyglisvert að fylgjast með þeirri
mótun á ímynd lands og þjóðar sem tengdist
landkynningarmálum á síðasta ári er haldið
var upp á það að þúsund ár voru liðin frá
kristnitöku og sömuleiðis að þúsund ár voru
frá því að íslenskir víkingar fundu Vínland, eða
Ameríku, í könnunarleiðöngrum sínum í vestur
um haf – eins og vart hefur farið framhjá
nokkru mannsbarni. Opinberlega er Ísland nú
kynnt þjóðum heims sem land þar sem stór-
hugur og framsýni eru þeir þættir sem taldir
eru marka þjóðarsálina, en ekki harðræði, fá-
tækt og stöðnun sem var þó það sem helst
þrengdi að mannsandanum hér frá því að land-
námsöld lauk þó stoltir og nýríkir Íslendingar
nútímans eigi erfitt með að horfast í augu við
það.
Það sem þó hélt lífinu í þjóðinni í gegn-um langvarandi erfiðleikatímabil for-tíðarinnar, þegar hungur, einangrun,óblíð veðrátta og tíðar nátt-
úruhamfarir vógu að veikum lífsneista byggð-
arinnar, var kannski fyrst og fremst ákveðin
einstaklingshyggja sem rekja má til anda vík-
ingatímabilsins. Menn trúðu á mátt sinn og
megin í stóískri baráttu við ytri öfl sem ekki
voru umflúin. Í þeirri baráttu fólst hetjuskap-
urinn helst í andlegum styrk og óbugandi stolti
yfir fornri frelsishugsjón þeirra landnáms-
manna sem flúðu ofríki í Noregi til að vera eig-
in herrar á þessu harðbýla landi. Í gegnum ald-
irnar litu Íslendingar því fyrst og fremst til
þeirra sagnahetja sem höfðu frelsi og dreng-
skap að leiðarljósi, til þeirra sem voru vitrir í
samskiptum sínum við aðra menn og nógu
stoltir til að deyja fyrir sannfæringu sína frek-
ar en að renna af hólmi.
Í samræmi við það voru vinirnir Gunnar og
Njáll mestu hetjur Íslendingasagnanna þegar
ég var í barnaskóla. Börnin klökknuðu þegar
þau lásu um það er Gunnar hættir við að flýja
land undan óvinum sínum af því að hlíðin var
svo fögur. Frekar vildi hann mæta dauða sín-
um með sæmd á Íslandi en búa annars staðar.
Minna var lagt upp úr lestri á Vínlandssög-
unum, þeim sögum er segja af landafundum Ís-
lendinga í vestri, búsetu á Grænlandi og fundi
Leifs Eiríkssonar á Ameríku. Nærri lét að
okkur börnunum fyndist þessir forfeður okkar
hafa svikið land og þjóð með því að leggjast í
víking og maður var því augnabliki fegnastur í
sögunni er Eiríkur sneri heim eftir nokkurra
ára ferðalög í Vesturheimi. Haft er fyrir satt að
Oscar Wilde hafi hrósað Íslendingum fyrir að
hafa fundið Ameríku en verið nógu gáfaðir til
að snúa hið snarasta heim aftur. Og þannig
hugsuðu flestir Íslendingar þar til fyrir stuttu.
Sú kynningarherferð sem íslenska ríkiðlagði í til að auglýsa Leif Eiríkssonsem son Íslands og þann er fann Am-eríku á undan Kristófer Kólumbusi
ber nokkurn keim af þessum breytta hugs-
anagangi á Íslandi. Áhrif hinna fornu íslensku
dyggða, hófsemi og æðruleysi, eru farin að
víkja fyrir nútímalegri víkingaímynd sem á
kannski meira skylt við það hvernig við kjósum
að aðrir líti á okkur nú, en það hvernig víking-
arnir raunverulega voru forðum. Íslendingar
eru farnir að hugsa meira í takti við umheim-
inn og orðnir meðvitaðri um ímynd sína út á við
sem framsækinnar og hetjulegrar þjóðar sem
átti sinn þátt í að móta heimsmyndina. Jafnvel
þó hún hafi um aldaraðir gleymt að segja um-
heiminum frá því nema á bók sem líkast til
varðveittist fyrir tilviljun eina. Þeim er þannig
orðið umhugaðra um hvað öðrum gæti þótt
merkilegt í sögu þjóðar sem lengi hélt hún
hefði lítið annað en fossa, eldfjöll og goshveri
til að stæra sig af gagnvart umheiminum. Það
að hafa fundið Ameríku áður en Ameríkanar
vissu af henni sjálfir er í sjálfu sér ákaflega
merkilegt í heimi markaðshyggju nútímans –
sérstaklega þar sem Ameríka hefur áunnið sér
virðingu meðal þjóða heims sem land tækifær-
anna. Tækifæra sem Íslendingar kunnu ekki
að nýta sér fyrr en nú.
Hinn 17. júní, á sjálfum þjóðhátíðardeginum,
lagði víkingaskip úr höfn í Reykjavík með mik-
illi viðhöfn, til að sigla í kjölfar hinna fornu vík-
inga, fyrst til Grænlands og síðan til Ameríku.
Skipið hafði viðkomu á nokkrum stöðum og
sigldi að lokum inn í höfn New York-borgar
þar sem Hilary Clinton sveikst því miður um
taka á móti því. Það er til marks um hina nýju
markaðssetningu á þjóðarvitund Íslandinga og
þarf ekki að koma nokkrum á óvart, að opinber
nefnd valdi skipinu heitið Íslendingur og má
ferðin því teljast táknræn fyrir sjálfsmynd
þjóðarinnar eins og hún er í dag. En ef til vill
má líta á það sem vísbendingu um að við höfum
ekki alveg glatað beintengingu okkar við land-
ið sjálft og hinar fornu vættir sem áður skiptu
sköpum í lífsbaráttu einstaklingsins, að nokkr-
um mínútum áður en Íslendingur lét úr höfn,
að viðstöddu miklu fjölmenni, reið yfir landið
mesti jarðskjálfti í hundrað ár. Hvort vættir
landsins létu hér á sér kræla í mótmælaskyni
yfir þessari nýju markaðssetningu landsins
eða af velþóknun yfir uppátækinu skal látið
ósagt.
Kristnitakan, annar stórviðburður úrforneskjunni sem Íslendingarminntust á síðasta ári olli þó sýnumeira uppnámi en sigling
víkingaskipsins til Ameríku. Enda bar
kristnitöku á Íslandi að með nokkuð óvenju-
legum hætti. Heiðnum mönnum á Íslandi var
fullkunnugt um þann ófrið sem ríkt hafði í ná-
grannalöndunum vegna tilkomu kristninnar,
þar sem þeirra eigin siðferðislögmál höfðu orð-
ið að lúta í lægra haldi fyrir því sem margir
vildu álíta pólitískan yfirgang kristinna leið-
toga. Á hinu lýðræðislega Alþingi kusu Íslend-
ingar því einn mann til að taka ákvörðun um
framtíð þjóðarinnar á þessu sviði, heiðinn goða
sem talinn var mikill stjórnvitringur. Komst
hann að þeirri niðurstöðu að líklega yrði ekki
spyrnt við útbreiðslu kristni á Íslandi frekar en
annars staðar og að vænlegra væri að ganga til
samninga um kristnitöku af fúsum og frjálsum
vilja heldur en að stofna til ófriðar og óaldar í
landinu. Það var því fyrir stjórnkænsku heið-
inna manna að friður ríkti og kristni vann sér
um síðir fylgi meðal þjóðarinnar þó lengi hafi
eimt eftir af fornum siðum og menn hafi blótað
á laun. Þó heiðnir menn séu ekki margir á Ís-
landi í dag, brugðust þeir því reiðir við þegar í
ljós kom að við skipulagningu hátíðarhaldanna
vegna kristnitökunnar á hinum forna þingstað
Alþingis á Þingvöllum var ekki gert ráð fyrir
þátttöku þeirra með þeim hætti sem þeim þótti
sæma.
Mótmæli heiðinna manna fenguhljómgrunn meðal margra semþótti þessi stefna afhjúpa tví-skinnung og hentistefnu í við-
horfum ráðamanna þjóðarinnar sem gera sér
mat út siðfræði og anda víkingatímabilsins
gagnvart umheiminum, en gangast ekki við
honum á Þingvöllum þar sem heiðnir menn
lögðu fyrstir hornstein að því lýðræði sem
flestar þjóðir vilja hafa að leiðarljósi í dag.
Ef til vill ber þetta þó allt að sama brunni og
tími til kominn að Íslendingar átti sig á því að
fortíðin ein og sér, hvort sem hún er sveipuð
dýrðarljóma eða ekki, getur ekki fært okkur
sjálfsmynd við hæfi í heimi nútímans. Vera má
að allar tilraunir okkar til að hagræða fortíð-
inni eigi rætur sínar að rekja til nagandi ör-
yggisleysis í nútíðinni þar sem loks gefst frelsi
til að velja. Eða eins og nútímahetjan okkar
Björk sagði eitt sinn á engilsaxnesku; „I
thought I could organize freedom, – how
Scandinavian of me“ (ég hélt ég gæti virkjað
frelsið, – en skandinavískt af mér)...
AF LISTUM
Eftir Fríðu Björk
Ingvarsdóttur
Sjálfsmyndin, frelsið og nútíminn
Morgunblaðið/Einar Falur
Fortíðin og nútíminn mætast. Með nafngiftinni Íslendingur er víkingaskipið táknrænt fyrir sjálfsmynd Íslendinga gagnvart umheiminum. Ef til vill er
kominn tími til að horfa meira til nútímans í mótun sjálfsvitundar þjóðarinnar.