Morgunblaðið - 18.02.2001, Side 32

32 SUNNUDAGUR 18. FEBRÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
18. febrúar 1945:
„Samgöngumálaráðherra,
Emil Jónsson, upplýsti á Al-
þingi á dögunum, að stjórn
Eimskipafjelags Íslands
hefði skrifað ráðuneytinu
brjef – og einnig Nýbygging-
aráði – þar sem farið var
þess á leit, að fjelaginu yrði
trygður gjaldeyrir til þess að
kaupa alt að sex ný skip að
stríðinu loknu. Lagði stjórn
Eimskips í brjefi sínu
áherslu á, að hafist yrði
handa um framkvæmdir í
þessu efni eins fljótt og auðið
væri.
Allir sannir Íslendingar
munu af einlægni fagna
þessum tíðindum. Fagna
þeim stórhug, sem hjer kem-
ur fram og þeim skilningi á
þörfum þjóðfjelagsins, sem
lýsir sjer í þessu brjefi
stjórnar Eimskips.
Þó voru til menn á Alþingi,
sem fanst ekki ástæða til að
fagna þessum tíðindum. Það
voru hinir þröngsýnu aft-
urskurfar í Framsókn-
arflokknum, undir forystu
Eysteins Jónssonar. Þessir
menn vildu svifta Eimskip
öllum möguleikum til aukn-
ingar skipastóls lands-
manna. Þeir vildu láta ríkið
taka af Eimskip gróðann,
sem fjelaginu áskotnaðist
1943, en einmitt vegna þessa
óvænta happs getur fjelagið
nú ráðist í þau stórfeldu
skipakaup, sm ráðgerð eru.
Og þeir vildu ganga lengra
afturhaldskurfarnir. Þeir
vildu skattleggja svo Eim-
skip í framtíðinni, að örugt
væri að fjelagið næði aldrei
því takmarki, sem að var
stefnt í upphafi, er fjelagið
var stofnað: – Að sjá þjóðinni
fyrir nægum skipakosti, svo
að hún þyrfti ekki að vera
upp á aðra komin í því efni.
Þannig var hugarfar ráða-
manna Framsóknarflokksins
á fyrsta ári hins íslenska lýð-
veldis.“
Fory s tugre inar Morgunb lað s ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
LISTGAGNRÝNI ER
ÞJÓNUSTA VIÐ LESENDUR
Talsverð umræða hefur fariðfram um listgagnrýni í fjölmiðl-um undanfarið, einkum þó leik-
gagnrýni. Slík umræða er oft áhuga-
verð og fagnaðarefni á blaði eins og
Morgunblaðinu þar sem gagnrýni er
stór þáttur í menningarumfjölluninni.
Það vekur eigi að síður athygli að um-
ræða um gagnrýni hefur lengi verið í
sama farinu. Má glöggt merkja það á
grein í blaðinu í gær um hinn „full-
komna gagnrýnanda“ sem birtist fyrst
í tímaritinu Ný leikhúsmál árið 1963
en mikill samhljómur er með henni og
þeirri umræðu sem fer fram nú.
Nokkur atriði í þessari umræðu
snerta grundvallarforsendur gagn-
rýni, sem birtist í Morgunblaðinu. Á
málþingi um leiklistargagnrýni í
Borgarleikhúsinu fyrir skömmu var til
dæmis rædd spurningin um það fyrir
hvern gagnrýni væri. Einnig lýstu
menn áhyggjum af því að gagnrýnend-
ur sem þyrftu að skila dómi í fjölmiðil
sinn daginn eftir tiltekinn menningar-
viðburð hefðu lítinn tíma til að yfir-
vega afstöðu sína. Í kjölfarið hefur svo
inntak og hlutverk listgagnrýni í fjöl-
miðlum verið rædd og gagnrýnd harð-
lega af sumum.
Morgunblaðið gengur út frá því að
listgagnrýni sé fyrst og fremst þjón-
usta við lesendur blaðsins. Gagnrýni
er ætlað að leiðbeina eða upplýsa les-
endur um verkið, efni þess og form,
inntak, nýmæli o.s.frv. Jafnframt á
hún að birta mat gagnrýnandans á
verkinu, erindi þess við samtímann,
afstöðu þess gagnvart eldri verkum og
á gæðum þess. Slíka umfjöllun eiga
lesendur blaðsins að geta nýtt sér í
daglegri umgengni sinni við menningu
og listir.
Morgunblaðið er ekki fagtímarit og
birtir því ekki ýtarlega fræðilega
gagnrýni undir venjulegum kringum-
stæðum. Samt sem áður er stundum
deilt á gagnrýni blaðsins fyrir að vera
ekki nægilega ýtarleg. Í þessu tilliti
ber að benda á að í blaðinu fer fram
margvísleg umræða um menningu og
listir af öðru tagi, bæði almenn og sér-
tæk. Í blaðinu birtast viðtöl við lista-
menn og fræðimenn og aðra sem koma
að listum og menningu. Hér birtast
einnig greinar um einstök verk og
sýningar, auk annarra greina um
menningarástandið almennt. Það er
stefna blaðsins að auka þessa umfjöll-
un.
Það verður einnig að hafa í huga að
gagnrýni sem birtist í Morgunblaðinu
er í mörgum tilfellum fyrstu viðbrögð
sem listamenn og lesendur fá við verki
en markvisst er unnið að því að birta
dóma um einstök verk og viðburði við
fyrsta tækifæri, í sem flestum tilfell-
um daginn eftir frumsýningu, tónleika
og opnun sýningar. Þetta setur vissu-
lega mark sitt á umfjöllunina, tíminn
sem gagnrýnendur hafa til þess að
vinna greinar sínar er oft og tíðum lít-
ill. Með þessu sinnir blaðið hins vegar
mikilvægu hlutverki gagnvart lesend-
um sínum, sem eru njótendur þeirra
verka sem um er fjallað, og einnig
gagnvart listamönnunum sem vilja
gjarnan fá skjót viðbrögð frá þeim
sem þeir fremja list sína fyrir.
Síðastliðin ár hefur það orðið æ
þyngri krafa lesenda og listamanna að
gagnrýni sé birt svo fljótt sem auðið
er. Sjaldgæft er að óskir um annað
komi fram en það er þá einkum með
þeim rökum að gagnrýnandi hafi meiri
tíma til þess að skrifa umfjöllun sína.
Þetta er gilt sjónarmið en Morgun-
blaðið telur sig geta sinnt hlutverki
sínu sem dagblað betur með núver-
andi fyrirkomulagi. Einnig hafa komið
fram þau sjónarmið að gagnrýni ætti
að birtast um myndlistarsýningar
þegar þeim er að ljúka en þannig
mætti auka aðsókn að þeim. Slík
vinnubrögð myndu hins vegar varla
teljast fagleg á dagblaði.
Það er rétt sem fram kemur í grein
Sveins Einarssonar leikhússfræðings
hér í blaðinu í gær að dagblaðsgagn-
rýni er fyrst og fremst skrifuð fyrir al-
menning. Í því felst þó ekki að hún geti
ekki haft og hafi ekki þýðingu fyrir
listamennina og aðra umræðu um
menningu og listir. Sem fyrstu yfir-
veguðu viðbrögð við verki – en dag-
blaðsgagnrýni er vissulega yfirveguð
viðbrögð – gegnir gagnrýni ákveðnu
aðhaldshlutverki. Sem slík hefur
gagnrýni líka oft og tíðum mótandi
áhrif á umræðuna sem fylgir í kjölfar-
ið. Um þetta eru fjölmörg dæmi, bæði
gömul og ný.
Gagnrýni í fjölmiðlum er mikilvæg-
ur þáttur í menningarumræðunni og
því brýnt að henni verði haldið uppi
með metnaðarfullum hætti.
N
iðurstöður launakönnunar,
sem Félagsvísindastofn-
un Háskóla Íslands vann
fyrir Verzlunarmanna-
félag Reykjavíkur, fjöl-
mennasta stéttarfélag
landsins, hafa vakið tals-
verða athygli og umræð-
ur. Mesta athygli verðskuldar sá hluti niður-
staðnanna, sem snýr að launamun kynjanna.
Með vandaðri greiningu á niðurstöðunum hefur
Félagsvísindastofnun sýnt fram á að hinn marg-
umtalaði og umdeildi launamunur karla og
kvenna er sannarlega til staðar og verður ekki
skýrður með ýmsum þáttum, sem oft hafa verið
tíndir til, s.s. lengd vinnutíma, menntunarmun,
ábyrgð og stöðu í starfi o.s.frv.
18% launamun-
ur kynjanna
Niðurstöður Félags-
vísindastofnunar um
launamun kynjanna
byggjast eingöngu á
svörum fólks í fullu starfi og miðast við laun í
september á síðasta ári. Fram kemur m.a. að
hærra hlutfall karla en kvenna fær greiddan
bílastyrk og þeir fá að meðaltali greiddan hærri
bílastyrk en konur. Jafnframt hafa fleiri karlar
en konur afnot af bíl á vegum vinnuveitanda, en
andvirði bílahlunnindanna er það sama hjá körl-
um og konum. Þá hefur tæpur helmingur karla
símahlunnindi í vinnunni en aðeins um fimmt-
ungur kvenna. Þessi kynjamunur er til staðar í
öllum starfsstéttum. Könnunin sýnir fram á að
karlar eru í miklu meira mæli í stjórnunar- og
sérfræðingsstöðum en konur. Konurnar eru hins
vegar í miklum meirihluta í skrifstofu-, sölu- og
afgreiðslustörfum. Mjög svipað hlutfall karla og
kvenna í VR er með háskóla- eða framhalds-
skólamenntun, en konur eru betur staddar en
karlar að því leyti að þær hafa miklu frekar stutt
starfsnám að baki en mun fleiri karlar en konur
hafa eingöngu grunnskólapróf. Þá vinna karlar
lengri vinnudag en konur; karlar í fullu starfi
vinna að meðaltali 46,2 klst. á viku en konur í
fullu starfi 42 klst. á viku. Þegar litið er á heild-
arlaun fólks í fullu starfi, kemur í ljós að karlar
hafa 26% hærri heildarlaun en konur að
meðaltali.
Í kynningu á niðurstöðum könnunarinnar á
kjaraþingi VR tók Kristjana Stella Blöndal,
deildarstjóri rannsókna hjá Félagsvísindastofn-
un, fyrir þá algengu gagnrýni á umfjöllun um
launamun kynjanna að störf kvenna og karla séu
ósambærileg: „Til dæmis séu konur í störfum
sem feli í sér minni ábyrgð og kröfur en karlar.
Þeir séu frekar í stjórnunar- og sérfræðistörfum
en þær frekar í störfum sem ekki krefjist fag-
menntunar. Þess vegna sé ekki nóg að skoða
launamun eins og hann kemur fyrir þegar
meðallaun karla og kvenna séu borin saman
beint heldur þurfi að taka tillit til þess að störfin
séu ósambærileg.“
Kristjana útskýrði að Félagsvísindastofnun
hefði með svokallaðri aðhvarfsgreiningu getað
svarað þessari gagnrýni: „Niðurstöður hennar
sýna að þegar tekið hefur verið tillit til starfs-
stéttar, vinnutíma, starfsaldurs og aldurs minnk-
ar kynbundinn launamunur meðal fólks í fullu
starfi en er samt sem áður ennþá 18%. Með öðr-
um orðum: Þegar við skoðum laun karla og
kvenna í samsvarandi starfsstéttum, með sam-
bærilegan starfsaldur, aldur og vinnutíma hafa
karlar 18% hærri laun en konur. Þessi launa-
munur helzt áfram 18% þótt einnig sé tekið tillit
til menntunar ... Það sem enn er eftir af launa-
muni karla og kvenna verður ekki skýrt með
öðru en kyni.“
Þá benti Kristjana á að athyglisvert væri þeg-
ar tengsl menntunar við laun væru skoðuð að
karlar hefðu hærri heildarlaun en konur á öllum
menntastigum, eftir að tekið hefði verið tillit til
starfsstéttar, vinnutíma, aldurs og starfsaldurs,
jafnframt að kynbundinn launamunur virtist
svipaður á öllum menntastigum. Þannig kemur
fram að háskólamenntaðar konur eru mun nær
meðalheildarlaunum karla, sem lokið hafa fram-
haldsskólaprófi, en karla með háskólapróf.
Hvort sem konur hafa lokið framhaldsskólanámi
eða stuttu starfsnámi eru þær með lægri meðal-
laun en karlar með grunnskólapróf.
Niðurstöður könnunar VR eru svipaðar hvað
varðar launamun karla og kvenna og niðurstöður
ýmissa annarra launakannana; munurinn er t.d.
sá sami og í annarri könnun, sem gerð var fyrir
VR árið 1999. Þannig hafa laun beggja kynja
hækkað verulega, en ekkert dregið saman með
konum og körlum. Það er því nokkuð ljóst að
ákvæði jafnréttislaganna um sömu laun fyrir
sambærileg og jafnverðmæt störf eru ekki upp-
fyllt á vinnumarkaðnum.
Djúpstætt
gildismat
Í lokaorðum fyrir-
lestrar síns á kjara-
þingi VR sagði Krist-
jana Blöndal: „Við
erum að fá svipaðan launamun ár eftir ár þrátt
fyrir breytt landslag. Konur mennta sig meir og
meir og eru frekar í stjórnunar- og sérfræði-
störfum en áður. Til dæmis í VR er hærra hlut-
fall karla en kvenna með enga menntun. Samt
virðist kynbundinn launamunur ekki minnka.
Það finnst mér benda til þess að kynbundinn
launamunur byggist á mjög djúpstæðu gildis-
mati í þjóðarvitundinni sem hreinlega endur-
speglar ólíkt verðmætamat á vinnuframlagi
karla og kvenna. Þetta er gildismat sem hefur
fylgt okkur lengi og því tekur langan tíma að
breyta því og þeim viðhorfum, sem því fylgja.“
Hvert er þetta gildismat og þessi viðhorf, sem
útskýra launamun kynjanna? Í könnun, sem
Félagsvísindastofnun gerði fyrir Skrifstofu jafn-
réttismála vorið 1995, var kannaður munur á
launum og kjörum kynjanna í fjórum opinberum
stofnunum og fjórum einkafyrirtækjum og jafn-
framt kafað dýpra í málin með viðtölum við
starfsfólk og stjórnendur. Í viðtölum við stjórn-
endur, sem taka launaákvarðanir, kom sterkt
fram það sem kalla má hefðbundið viðhorf til
hlutverka kynjanna. Þrátt fyrir sókn kvenna inn
á vinnumarkaðinn á undanförnum áratugum eru
konur álitnar ótryggari starfskraftur en karlar
af því að þær þurfi að sinna heimili og börnum.
Það hafi m.a. í för með sér að þær séu frá vinnu
mánuðum saman vegna barneigna og oft í fríi
vegna veikinda barna. Barneignir og fjölskylda
er hins vegar alls ekki talið neikvætt þegar um
karla er að ræða, frekar þvert á móti enda er það
viðhorf sterkt að þeirra meginhlutverk sé að
vinna fyrir fjölskyldunni. Það viðhorf er allút-
breitt að karlar sækist beinlínis eftir löngum
vinnutíma.
Þetta viðhorf á sér ákveðna stoð í raunveru-
leikanum. Á undanförnum áratugum hafa konur
í stórauknum mæli sótt út á vinnumarkaðinn og
atvinnuþátttaka kvenna er óvíða meiri en hér á
landi. Þannig eru 87% kvenna á aldrinum 25-54
ára á vinnumarkaði, en um 96% karla. Engu að
síður hefur verkaskiptingin inni á heimilunum
ekki jafnazt að sama skapi og ábyrgðin á barna-
uppeldi og heimilishaldi að meginhluta hvílt á
herðum kvenna. Fjöldinn allur af konum, sem
hafa farið út á vinnumarkaðinn, hefur ekki unnið
fulla vinnu vegna þessa. Í VR-könnuninni kemur
fram að 99% karlanna í úrtakinu vinna fulla
vinnu, en aðeins 68% kvenna. Það hefur líka ver-
ið alþekkt að konur hafa síður viljað taka að sér
yfirvinnu en karlar og hafa frekar en þeir tekið
sér frí úr vinnu til að sinna veikum börnum. Og
sú staðreynd að konur ganga með börn, fæða þau
í þennan heim og gefa þeim brjóst fyrstu mán-
uðina í lífi þeirra, hefur óhjákvæmilega orðið til
þess að þær hverfa af vinnumarkaði um lengra
eða skemmra skeið vegna barneigna.
Þótt hér sé alls ekki ætlunin að réttlæta launa-
mun kynjanna má út frá þessu segja sem svo að
það megi að sumu leyti virða atvinnurekendum
til vorkunnar að hafa við launaákvarðanir, sem í
mörgum tilfellum byggjast á huglægu mati, met-
ið karla sem verðmætari starfskrafta en konur
og byggt það mat á líkum á fjarvistum, líkum á
að viðkomandi sé til í að taka að sér aukaverkefni
og yfirvinnu o.s.frv. Þessir þættir hafa þótt
skipta máli í umhverfi, þar sem vinnutími og við-
vera hafa verið einn helzti mælikvarðinn á gagn-
semi starfsmanna fyrir fyrirtækið. Um leið hafa
karlar náð ákveðnu forskoti á konur í samkeppni
um ábyrgðar- og stjórnunarstöður.
Aftur á móti fer það ekki á milli mála að um
leið og hin hefðbundna verkaskipting kynjanna
hefur að sumu leyti skapað launamuninn, hefur
launamunurinn stuðlað að því að viðhalda verka-
skiptingunni. Sökum þess að konur fá almennt
lægri laun en karlar er líklegt, þegar hjón eða
sambýlisfólk ákveða hvort þeirra eigi að verja
meiri tíma heima með ungum börnum, að konan
verði fyrir valinu en karlinn sé áfram í því hlut-
verki að vera aðalfyrirvinnan.
Á síðustu árum hafa hins vegar æ fleiri, bæði
karlar og konur, orðið ósátt við þessa verka-
skiptingu og reynt að komast upp úr fari hefðar-
innar. Æ fleiri pör líta á það sem sjálfsagðan og
eðlilegan hlut að skipta jafnt með sér bæði
ábyrgð á heimili og börnum og fyrirvinnuhlut-
verkinu. Úti á vinnumarkaðnum hefur þetta fólk
hins vegar rekið sig á veggi. Vel menntaðar kon-
ur hafa sótzt eftir metorðum í fyrirtækjum og
stofnunum og skiljanlega þykir þeim óþolandi að
vera ekki metnar á eigin forsendum og að staða
þeirra og möguleikar á vinnumarkaðnum séu
þess í stað skilgreind út frá hefðbundnum hlut-
verkum kynjanna í kjarnafjölskyldunni. Og