Morgunblaðið - 29.07.2001, Qupperneq 2

2 B SUNNUDAGUR 29. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
GEITUNGAR eru í daghluti íslenskrar skor-dýrafánu, en þeirnámu ekki land hérfyrr en á 20. öld.
Húsageitungur uppgötvaðist
fyrstur. Það var í Reykjavík, í janú-
ar 1937, en bara um eina flugu að
ræða. Næst fannst húsageitungs-
drottning á Akureyri, veturinn 1967,
og síðan urðu menn tegundarinnar
varir haustið 1973, við Menntaskól-
ann við Tjörnina í Reykjavík, sem
þá var til húsa í gamla Miðbæjar-
skólanum. Var um töluverðan fjölda
að ræða, og þótt ekkert fyndist geit-
ungabúið telja menn næsta víst að
eitt slíkt hafi verið þar í grenndinni.
Sóttu geitungarnir nokkuð inn í
skólann og fyrir kom að þeir stungu.
Hefur tegundin fundist á nær
hverju ári síðan, í fyrstu þó aðeins
stöku dýr, en þegar á leið fóru menn
að rekast á bú. Þau eru grafin í jörð,
eða þeim komið fyrir í húsum.
Húsageitungur er mjög algengur
í Evrópu, norður til 65° N, auk þess
sem hann er m.a. að finna á Kan-
aríeyjum og Madeira, í Norður- og
Suður-Afríku, Litlu-Asíu og þaðan
austur eftir Asíu. Á síðustu áratug-
um hefur tegundin ennfremur borist
til Nýja-Sjálands, Tasmaníu (1959)
og meginlands Ástralíu (fyrst aust-
urhlutans, 1977, en er nú kominn
bæði suður og vestur), sem og til
Suður-Ameríku (a.m.k. Argentínu
og Chile) og nokkurra fylkja í Norð-
ur-Ameríku (a.m.k. New York, Ind-
íana, Illinois og Nebraska) og Suð-
austur-Kanada.
Holugeitungurinn uppgötvaðist
næstur hér á landi, þegar ein drottn-
ing fannst dauð í glugga í Bóka-
verslun Snæbjarnar í Reykjavík, 3.
nóvember árið 1970. Svo fréttist af
tegundinni árið 1977, við Laugar-
nesveg 44 í Reykjavík, og ári síðar
fannst bú þar í grasivöxnum mold-
arvegg í húsgarðinum. Skordýra-
fræðingur náði 83 geitungum við op
búsins, þ.e.a.s. tveimur drottning-
um, 63 þernum og 18 karldýrum, og
loks var það grafið upp og reyndust
vera í því alls 250 geitungar í viðbót,
þ.e.a.s. níu drottningar, 210 þernur
og 31 karldýr, auk fjölda lirfa og
púpna. Er talið að einhverjar
drottninga búsins hafi þá verið
flognar burtu. Eru óstaðfestar sagn-
ir á kreiki um að geitungar hafi ver-
ið á ferli víða annars staðar í
Laugarneshverfinu fyrir þann tíma.
Búin eru grafin í jörð, eða þeim
komið fyrir í húsum.
Holugeitungur er algengur um
alla Evrópu, frá Miðjarðarhafi og til
nyrstu héraða Skandinavíu. Þá er
hann einnig að finna austur eftir As-
íu, sem og í Norður-Ameríku, suður
til Norður-Karólínufylkis, Nýju-
Mexíkó, Arisóna og Kaliforníu, sem
og á Hawaii, auk þess sem hann er
kominn til Nýja-Sjálands, Tasmaníu
og meginlands Austur-Ástralíu
(1958). Virðist húsageitungurinn
ætla að ná tryggari fótfestu og út-
breiðslu í Ástralíu en holugeitung-
urinn, þrátt fyrir að tegundirnar séu
í mörgu æði líkar.
Sá algengasti nam land fyrir
tveimur áratugum
Trjágeitung fundu menn á tveim-
ur stöðum árið 1980; það var í
Skorradal og í Neskaupstað. Í kjöl-
farið hófst mjög árangursrík dreif-
ing um landsbyggðina alla, fyrst á
láglendi og síðar upp í hálendisbrún-
ir. Árið 1984 fundust t.d. önnur tvö í
Neskaupstað og síðar í Jökulfjörð-
um og við Þeistareyki í Suður-Þing-
eyjarsýslu og hafa síðan þá fundist
enn víðar. Meira að segja rákust
menn á eina þernu við Kárahnjúka, í
600 metra hæð; það mun vera
óvenjulegt, en sýnir vel aðlögunar-
hæfni trjágeitungsins. Mun hann
enda vera orðin algengasta geit-
ungategundin á Íslandi, sem ræðst
m.a. af því að hann þarf ekki nema
2–2½ mánuð til að framleiða nýjar
drottningar; þess vegna er hið ör-
stutta sumar á landsbyggðinni eng-
inn tálmi. Hinar tegundirnar þurfa
a.m.k. fjóra góða mánuði til að klára
ferlið, og eru því bundnar við höf-
uðborgarsvæðið. Meindýraeyðar úti
á landsbyggðinni halda því stundum
fram að þeir séu að fást við holugeit-
unga, en þá er um að ræða trjágeit-
unga sem eru með bú í jörðu – í
skurðbökkum eða þúfnakollum.
Mun það vera algeng staðsetning
búa þeirra úti á landi, þar sem ekki
er mikið um trjágróður.
Trjágeitungur er algengur í Evr-
ópu og Asíu, og er norðlægari teg-
und en hinar, með útbreiðslu allt að
70° N. Hann er fátíður sunnan Mið-
Frakklands.
Holugeitungur er yfirleitt talinn
næstalgengasta geitungategundin á
Íslandi, en vegna árstíðabundinna
sveiflna getur húsageitungurinn þó
verið algengari á stundum; hinn
fyrrnefndi er þó alla jafna skrefi á
undan. Roðageitungurinn er hins
vegar sjaldgæfastur íslensku geit-
ungategundanna allra. Hann upp-
götvaðist ekki hér fyrr en árið 1986,
í Hafnarfirði. Þá fundust tvær þern-
ur, sem komu inn í eitt og sama hús-
ið þar í bæ. Búið fannst þó ekki, en
hefur að líkindum verið þar einhvers
staðar nærri, grafið í jörðu, að því er
fróðir menn telja. Síðan finnst ekki
bú fyrr en árið 1998, í Kópavogi, en
ári síðar fannst annað á Arnarnesi.
Og í hittiðfyrra eitt í Reykjavík. Eru
þetta einu búin sem hafa fundist.
Ekkert fannst t.d. í fyrra.
Roðageitungur á heimkynni sín í
Evrópu, að 69° N, og þaðan austur
um Síberíu, að 130°A. Fjölda und-
irtegunda hans eða náskyldra teg-
unda er síðan að finna í Austur-Asíu
og Norður-Ameríku.
„Englarnir“ og „púkarnir“
Hunangsflugur og geitungar
koma víða fyrir í erlendum þjóðsög-
um, og draga menn þar oftar en ekki
taum þeirra fyrrnefndu á kostnað
hinna síðarnefndu. Ein sagan er t.d.
á þá leið, að eftir að guð hafði skap-
að hunangsfluguna, hafi kölski reynt
að herma eftir. Það lukkaðist ekki
betur en svo, að úr varð það, sem við
nú þekkjum sem geitungakyn
heimsins, og er þar ólíku saman að
jafna, bæði hvað innræti snertir og
yfirbragð. En þrátt fyrir töluverðan
mun er fólk gjarnt á að rugla þess-
um tegundum saman. Erling Ólafs-
son skordýrafræðingur á Náttúru-
fræðistofnun Íslands er öðrum
fróðari um íslenskar hunangsflugur
og geitunga, og hann var því beðinn
um að segja hvað aðallega greinir
þessar frændættir í sundur.
„Hunangsflugur eru sakleysis-
grey og ljúflingar, en geitungar eiga
það til að verða illir viðureignar,“
segir hann um leið og spurningin er
fram borin. „Annað er það, að hun-
angsflugurnar gera bú sín úr vaxi,
sem þær framleiða sjálfar, en geit-
ungar úr pappír, sem þeir búa til,
með því að naga spýtur og tré. Og
síðan eru hunangsflugur með svarta
kítínskel, en hárin eru lituð – gul,
svört og hvít – og það eru hárin sem
mynda randamynstrið. Geitungar
eru hins vegar með litaða skel; hár-
in, yfirleitt svört að lit, eru lítt áber-
andi. Einnig er vaxtarlag þessara
tegunda ólíkt. Hunangsflugurnar
eru mjög breiðar, helst mætti líkja
þeim við nögl á þumalfingri, en geit-
ungarnir eru mjóslegnir. Lengdin er
hins vegar svipuð. Hunangsflugurn-
ar lifa eingöngu á frjói og blómasafa,
og fullorðnir geitungar taka einnig
blómasafa sem orkugjafa, en þar
skilur á milli að geitungalirfurnar
nærast á skordýramauki, sem lirfur
hunangsflugna gera ekki. Geitungar
eru duglegir við að hirða skordýr í
görðum, s.s. fiðrildamaðk af trjám,
og eru því ekki með öllu gagnslausir.
Þeir stinga, ef um stærri bráð er að
ræða, en láta annars nægja að bíta.
Gaddurinn, sem er falinn, er yfirleitt
bara til varnar. Fullorðnir geitungar
leita einnig í hrátt kjöt, ef þeim býð-
ur svo við að horfa. Þetta er svona
helsti munurinn,“ segir Erling.
Hins vegar er svipað lífsmynstur
hjá tegundum beggja þessara ætta.
Drottningin fer á stjá á vorin og
eyðir nokkrum dögum í að byggja
upp orku en fer síðan að leita sér að
stað fyrir bú og þvælist gjarnan inn í
Ljósmynd/Stephen Dalton
Holugeitungur, þerna, að lenda á óþroskuðu brómberi. Tegundin nam hér land á miðjum 8. áratug 20. aldar, og mun alla
jafna vera næstalgengasta geitungategund á Íslandi. Litur búanna getur verið ólíkur frá einni geitungategund til annarrar,
og ræðst það einkum af því hvaða efniviður er notaður í pappírinn. Holugeitungurinn er oft með ljósbrún bú, enda er hann
gjarn á að naga fúavið. Á innfelldu myndinni sést dæmigert holugeitungsbú, komið fyrir undir þaki innanhúss.
Ljósmynd/John B. Free
Húsageitungur í könnunarleið-
angri á blómi hraunbúa. Húsa-
geitungur uppgötvaðist fyrstur
geitungategundanna á Íslandi.
Það var í Reykjavík, í janúar
1937. Húsageitungur grefur bú
sín í jörðu eða er með þau inni í
húsum, oft á háaloftum eða við
þaksperrur. Á innfelldu mynd-
inni sést eitt niðurgrafið. Jarð-
vegurinn hefur verið fjarlægður,
til að sjá betur legu gangnanna
og staðsetningu búsins.
Ljósmynd/D. C. Thomson

GEITUNGAR tilheyra flokki skor-
dýra, en þar er að finna 10-80 millj-
ónir tegunda, að því er fræðimenn
ætla. Af þeim hafa á Íslandi einungis
fundist tæplega 1.300 tegundir. Ætt-
bálkar skordýra eru 32 talsins og er
geitungum skipað í þann er nefnist
æðvængjur (Hymenoptera). Honum
er skipt í tvo undirættbálka, annars
vegar sagvespur (Symphyta) og hins
vegar broddvespur (Apocrita); einn
helsti útlitsmunurinn á þeim er sá, að
þær fyrrnefndu eru breiðar um mitt-
ið, en hinar örmjóar. Broddvespur
skiptast svo í tvo meginhópa, sníkju-
vespur (Parasitica) og gaddvespur
(Aculeata). Geitungaættin (Vespidae)
tilheyrir þeim síðarnefnda og raunar
býflugnaættin líka (Apidae), þar sem
m.a. hunangsflugurnar er að finna.
Geitungar og hunangsflugur eru því
skyldar tegundir, en á þeim er samt
töluverður munur í ýmsum atriðum.
Hver geitungategund hefur ein-
kennandi litmynstur, röndótt, oftast
svart og gult, og má nota það við
greiningu, en töluverður breytileiki
getur þó verið innan tegundanna. Í
hvíldarstöðu eru framvængirnir
brotnir saman eftir endilöngu, en svo
er ekki hjá býflugnaættinni. Þá eru
augu geitunga einkennandi nýrna-
laga, með djúpu viki næst enninu, en
augu býflugna eru hins vegar aflöng
og mjó.
Þekktar eru í heiminum rúmlega
20.000 geitungategundir en þær
sem fundist hafa með bú á Íslandi eru
húsageitungur (Vespula germanica),
holugeitungur (Vespula vulgaris), trjá-
geitungur (Dolichovespula norwegica)
og roðageitungur (Vespula rufa).
Fjórar tegundir landlægar









 
 
 



   
 




 !
 
 
" 

 
 




 !
 #
 !
"$

 
  




# 
 #
 
%
& 


'
 ($&&)
*




     
           !""   ##$$$ 
  #%  Ljósmynd/F. Kantak