Morgunblaðið - 14.04.2002, Síða 14

14 SUNNUDAGUR 14. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Á SÍÐASTLIÐNUM árumhefur umræða um eineltiog leiðir til að bregðastvið því farið vaxandi.Upphaflega beindist at-
hyglin aðallega að einelti barna í
skólum en nú hefur einelti fullorð-
inna á vinnustöðum komið meira inn í
umræðuna. Rannsóknir hafa sýnt
fram á algengi eineltis á vinnustöðum
og skaðsemi þess bæði á þolanda og
annað starfsfólk.
Í könnun sem gerð var af Evrópu-
stofnun um bætt kjör og starfsað-
stæður kom fram að 2% launþega
telja sig verða fyrir kynferðislegri
áreitni á vinnustað en 9% launþega
telja sig lagða í einelti á vinnustað en
tíðni eineltis er mismunandi eftir
sviðum atvinnulífsins og er einelti á
vinnustöðum algengast við ýmiss
konar þjónustustörf.
Engin heildarrannsókn hefur verið
gerð á tíðni eineltis á vinnnustöðum
hér á landi. Nokkrar kannanir hafa
þó verið gerðar og er sú nýjasta frá
vorinu 2001 þar sem spurningalistar
voru lagðir fyrir í átta ólíkum fyr-
irtækjum á höfuðborgarsvæðinu og á
ráðstefnu Sambands íslenskra
bankastarfsmanna. Niðurstöður úr
þessari könnun voru þær að 10,9%
aðspurðra töldu sig hafa orðið fyrir
einelti á vinnstað síðastliðið ár.
Í ritgerð sinni fjallar Sigrún um
réttindi þolenda eineltis á vinnustöð-
um og skoðar sérstaklega hvernig
frændþjóðir okkar, Norðmenn, Dan-
ir og Svíar haga málum sem þessum.
Þar hafa verið sett í löggjöf ákvæði
sem sérstaklega vernda starfsmenn
gegn áreitni, þ.á m. einelti á vinnu-
stöðum. Meðal annars var gerð
reglugerðarbreyting í Danmörku 15.
október 2001 þar sem segir að koma
skuli í veg fyrir að vinna hafi í för með
sér hættu á líkamlegri eða andlegri
heilsurýrnun vegna eineltis, þar á
meðal vegna kynferðislegrar áreitni.
Alþjóðlegt átak
gegn einelti á vinnustöðum
Sigrún fjallar í upphafi ritgerðar
sinnar um einelti frá félagsvísinda-
legu sjónarhorni og skoðar hvernig
félagsvísindamenn skilgreina það.
Greinir hún frá því að Alþjóðavinnu-
málastofnuninni, ILO, hafi hrundið
af stað átaki gegn ofbeldi á vinnu-
stöðum. Á alþjóðaráðstefnu stofnun-
arinnar fyrir rúmu ári var kynnt
skýrsla um málefnið. Þar er ýmis
háttsemi talin upp undir samheitinu
ofbeldi á vinnustöðum og má þar
nefna morð, líkamsárás og nauðgun,
en einnig fellur undir hugtakið kyn-
ferðisleg áreitni annars konar áreitni
s.s. vegna kynþáttar og síðast en ekki
síst er talað um bæði bullying sem á
íslensku gæti þýtt t.d. yfirgangur og
mobbing en íslensk þýðing gæti verið
meinfýsni. Í orðinu yfirgangur felst,
eins og kemur fram í ritgerðinni,
háttsemi þar sem reynt er á illgjarn-
an eða niðurlægjandi hátt að gera lít-
ið úr starfsmanni eða hópi starfs-
manna, sem hugsanlega gætu ógnað
stöðu gerandans, með því að öskra á
starfsmanninn, vera með stöðuga
gagnrýni, neita að skoða aðrar leiðir
að settu marki en eigin leiðir eða
neita að miðla fróðleik.
Meinfýsni felst í því að vera stöð-
ugt með neikvæðar athugasemdir og
gagnrýni, útiloka einstaklinginn frá
félagsskap annarra eða breiða út
slúður eða lygar um hann.
Í þessu samhengi kemur fram að
fræðimenn telja megináherslu skil-
greiningarinnar á einelti vera á
ójöfnum styrk geranda og þolanda en
það ójafnvægi leiði til þess að þol-
anda finnst hann eiga í erfiðleikum
með að verja sig. Það sé þannig mjög
mikilvægt að greina á milli eineltis og
deilna eða hagsmunaárekstra milli
tveggja jafnsterkra einstaklinga. Í
ritgerðinni kemur fram að hugtakið
einelti, í þeirri merkingu sem hér um
ræðir, hefur ekki ákveðna lögfræði-
lega merkingu hér á landi. Sigrún
skilgreinir því hugtakið einelti í rit-
gerð sinni í samræmi við áðurnefnd-
ar félagsvísindalegar skilgreiningar,
og skoðar lagalega stöðu þess sem
verður fyrir þess háttar háttsemi.
Sigrún skilgreinir einelti í ritgerð
sinni þannig að það taki til allrar nei-
kvæðrar háttsemi sem beint er að að-
ila á vinnustað hvort sem er í formi
orða, athafna eða athafnaleysis.
Háttsemin þurfi að vera kerfisbundin
og endurtekin og megi nefna að undir
hana falli að vera stöðugt með gagn-
rýni, lítilsvirðingu og hæðni um per-
sónu eða störf þess sem fyrir einelt-
inu verður, vinna gegn honum með
því að setja honum óraunhæf mark-
mið við vinnu sína og jafnvel eyði-
leggja þegar unna vinnu.
Undir hugtakið fellur einnig
áreitni s.s. kynferðisleg, vegna kyn-
þáttar, kynhneigðar og fötlunar og
einnig félagsleg útskúfun. Líkamlegt
ofbeldi sé hins vegar ekki nauðsyn-
lega talið falla undir hugtakið þótt
hugsanlega geti einelti magnast upp í
þess háttar ofbeldi.
Er hægt að neita að vinna
með geranda eineltis?
Sigrún skoðar í ritgerðinni réttar-
stöðu starfsfólks hér á landi til að
krefjast umbóta á vinnustaðnum.
Kemur fram að það hvílir sú ábyrgð á
vinnuveitanda að tryggja að gætt sé
fyllsta öryggis og góðs aðbúnaðar og
hollustuhátta á vinnustað m.a. við
framkvæmd vinnu. Koma þessi
ákvæði fram í lögum um aðbúnað,
hollustuhætti og öryggi á vinnustöð-
um. „Sú skylda hvílir því á vinnuveit-
anda að bæta úr ástandi sem ekki
getur talist í samræmi við ákvæði
laganna. Er starfsmanni heimilt að
neita að hlýða fyrirskipunum vinnu-
veitanda, sem brýtur gegn lögum eða
velsæmi, og eru þarflausar eða
hættulegar. Það vaknar því sú spurn-
ing hvort starfsmanni sé heimilt að
neita að vinna þar sem aðstæður á
vinnustað eru ekki með forsvaranleg-
um hætti og hvort starfsmanni sé
þannig heimilt að neita að vinna með
geranda eineltis.“ Sigrún segir for-
dæmi fyrir slíku í Noregi en hæsti-
réttur þar í landi hafi viðurkennt rétt
starfsmanna til þess að neita að vinna
með aðilum sem hafa í frammi
áreitni, mismunun eða einelti á
vinnustað. „Var talið heimilt að neita
að vinna með starfsmanni sem lesið
hafði grófa hótun inn á símsvara
vinnufélaga síns og var gerandinn
rekinn umsvifalaust og bótalaust úr
starfi, svo dæmi sé tekið. Einnig var
tveimur nýnasistum, sem héldu skrá
yfir pólitískar skoðanir starfsfélaga
sinna, vikið fyrirvaralaust og bóta-
laust úr starfi.“
Sigrún greinir einnig frá dómi sem
féll í Danmörku árið 1996 en forsaga
þess máls var sú að starfskona í
blómabúð hafi orðið fyrir óásættan-
legri áreitni af hálfu sambýliskonu
eiganda búðarinnar. Starfskonan
kvartaði oft um þetta við eigandann
og að lokum sagðist hún ekki koma til
vinnu nema tryggt væri að hún þyrfti
ekki að þola áreitnina. Dómurinn
féllst á að starfskonunni hefði verið
heimil þessi neitun á vinnuframlagi,
þar til aðstæður hefðu verið lagaðar.
Ekki hægt að taka tillit til
þeirra „viðkvæmu“
Í ritgerðinni kemur fram að vinnu-
veitanda beri undir öllum kringum-
stæðum að koma tilhlýðilega og
sómasamlega fram við starfsmann
sinn og þarf starfsmaður ekki að
sæta því að sjálfsvirðingu hans sé
misboðið með því t.d. að vinnuveit-
andi eða yfirmaður lítilsvirði hann
eða tali niður til hans. Sigrún segir að
það felist því í virðingar- og trúnaðar-
skyldum vinnuveitanda að hann leggi
ekki starfsmann sinn í einelti.
Í ritgerð sinni segir Sigrún jafn-
framt, að leggi starfsmaður sam-
starfsmann í einelti og hafist vinnu-
veitandi ekki að þrátt fyrir að hafa
vitneskju um eineltið myndi það telj-
ast veruleg vanefnd af hálfu vinnu-
veitanda sem heimilaði þolanda ein-
eltis að rifta ráðningarsamningi.
Sigrún rekur hvernig þessi mál
hafa þróast m.a. í Danmörku og segir
að í seinni tíð hafi mál komið fyrir
danska dómstóla þar sem óviðunandi
atferli vinnuveitanda hafi staðið yfir
um langa hríð. Hafi starfsmenn
neyðst til að fara í veikindafrí þess
vegna. Þá vakni sú spurning hverra
kosta starfsmaðurinn eigi völ í stöð-
unni. Er hann nauðbeygður til að
segja starfi sínu lausu, á hann að vera
lengi í veikindafríi eða er riftun á
starfssamningi af hans hálfu heimil?
Í ritgerðinni kemur fram að jafnvel
þótt óumdeilt sé að starfsmaður hafi
orðið fyrir andlegu tjóni vegna hátt-
semi vinnuveitanda þá sýni dönsk
dómaframkvæmd að það sé mjög erf-
itt að fá dómstóla til að fallast á að um
svo verulega vanefnd hafi verið að
ræða af hálfu vinnuveitanda að hún
heimili riftun ráðningarsamnings.
Í dómi Vestra Landsret í Dan-
mörku árið 1997 var riftun ráðning-
arsamnings þó heimiluð. Í málinu
þótti sannað að vinnuveitandi stefn-
anda sem var stúlka, hafi niðurlægt
hann svo mikið með skömmum og
einstaklegu ókurteisu og dónalegu
tali, að hún hafi haft rétt til þess að
rifta ráðningarsamningi sínum.
Vinnuveitandinn neitaði flestöllum
ásökunum en sagðist oft vera með
skot á starfsfólkið en hann hefði aldr-
ei sagt þá hluti sem stúlkan bar á
hann.
Varðandi sönnun í þessu máli þá
segir Sigrún að það hafi haft mikil
áhrif að framburður fulltrúa stéttar-
félags stúlkunnar studdi framburð
hennar og að stúlkan hafði skrifað
hjá sér allt sem vinnuveitandinn
sagði við hana og hafði hún sagt sam-
starfsfólki sínu frá því.
Sigrún bendir einnig á að sú staða
geti komið upp að allt starfsfólkið
verði fyrir áreitni af hálfu sama ein-
staklings. „Slíkt mál kom fyrir rétt í
Danmörku. Í dómsniðurstöðunni
kom m.a. fram að stefnandi hafði ver-
ið lærlingur á sama vinnustað og
hafði því vitað fyrirfram hvernig
vinnuveitandi hans var. Tekið var
fram í dómnum að þótt stefnandi hafi
tekið háttsemi stefnda mun nær sér
en aðrir starfsmenn sé ekki hægt að
taka sérstakt tillit til þeirra „við-
kvæmu“ á vinnustaðnum.“
Dæmdar skaðabætur
vegna eineltis á vinnustað
Í ritgerðinni kemur fram hvernig
skaðabótaábyrgð vegna eineltis er
háttað. Þannig getur þolandi eineltis
ýmis krafist skaðabóta úr hendi ger-
anda eða úr hendi atvinnurekanda.
Sá sem krefst skaðabóta verður að
sanna að hann hafi orðið fyrir tjóni og
hvert tjón hans sé. Hvað snertir kröf-
ur á gerandann sjálfan þá verður þol-
andinn að sanna að gerandi að einelt-
inu hafi viðhaft saknæma háttsemi og
sanna orsakatengsl á milli tjóns og
athafna geranda. Sigrún segir að í
þeim dönsku dómum sem hún hafi
lesið, þar sem krafist er skaðabóta
vegna óviðunandi aðstæðna á vinnu-
stað, séu læknisvottorð oft lögð fram,
þar sem kemur fram að viðkomandi
sé andlega og eða líkamlega veikur
og jafnvel staðfesting um veru við-
komandi á sjúkrahúsi vegna ástands
hans.
Segir hún jafnframt að í 26. gr.
skaðabótalaga komi fram að heimilt
sé að láta þann sem ábyrgð ber á
ólögmætri meingerð gegn frelsi,
friði, æru eða persónu annars manns
greiða miskabætur.
Hvað varðar að sanna slíkt tjón þá
segir Sigrún að líklegt sé að svipuð
sjónarmið gildi um sönnun og gildi
um ærumeiðingar. „Það leiðir af eðli
ærumeiðinga að alltaf er mjög erfitt
að upplýsa hvort tjón hafi hlotist af
þeim. Venjulegar sönnunarreglur
Á að banna einelti
á vinnustöðum með lögum?
Morgunblaðið/Sverrir
Sigrún H. Kristjánsdóttir lögfræðingur.
Í lokaritgerð Sigrúnar H. Kristjánsdóttur við lagadeild HÍ kemur fram að hún telur eðlilegt að taka upp í íslensk lög
ákvæði sem banna hvers kyns ótilhlýðilega áreitni hvort sem er í formi eineltis, kynferðislegrar áreitni eða annars konar
áreitni. Hildur Einarsdóttir skoðaði ritgerðina og ræddi við Sigrúnu um helstu rökin á bak við slíka lagagerð.
„Er starfsmanni heimilt að neita að hlýða
fyrirskipunum vinnuveitanda, sem brýtur
gegn lögum eða velsæmi, og eru þarflausar
eða hættulegar. Það vaknar því sú spurning
hvort starfsmanni sé þannig heimilt að neita
að vinna með geranda eineltis.“