Morgunblaðið - 14.04.2002, Page 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14. APRÍL 2002 21
Kæli-
og frystiskápar
Eldunartæki
Þvottavélar
og þurrkarar
Uppþvottavélar
OD
DI
HF
I1
92
7
með barni, en hún svaraði: „Heldurðu
það?“ Er hann gekk fastar á hana
sagði hún að „seint myndi það koma í
ljós“.
Húsaröðin á Hnjúki í Skíðadal var
um miðja nítjándu öld þannig að bæj-
ardyr voru nyrstar, þá nýlegt stofu-
hús, síðan skemma og syðst kofi.
Nokkru fjær var svo fjós.
Miðvikudaginn 19. nóvember 1845
var norðanhríð, hvassviðri mikið, tals-
verð snjókoma og vægt frost.
Þau Jón og Ingibjörg húsbændur á
Hnjúki lögðu sig er líða tók að kvöldi
og það gerði einnig Elená sem látin
var sofa inni hjá þeim – gát hefur sem
sagt verið höfð á henni.
Þunginn var horfinn
Ingibjörg vaknaði svo undir nótt og
var þá Elená ekki lengur inni í her-
berginu. Ingibjörg spratt þá á fætur
og fann Elená aðgerðarlausa í eldhús-
inu. Ingibjörgu til léttis var hún jafn-
gild og hún hafði verið. Elená reikaði
síðan út og fram bæjargöngin en
Ingibjörg elti hana með hægð. Elená
fór út í hríðina og leið svo nokkur
stund þar til Ingibjörg sá hvar hún
gekk í snjónum suður hlaðið. Hún
fékk illan grun og hrópaði á mann
sinn að vitja um Elená. Jón kom þá á
sokkaleistum og nærfötum í sama
mund og Elená var að bogra við að
loka bæjardyrunum. Þau Jón og Ingi-
björg sáu strax að þungi hennar var
horfinn og spurðu hana hvað orðið
hefði af barninu.
Dró allsnakið barnið
upp úr snjónum
Jón þreif ómjúklega í öxlina á
henni og hrópaði að hún væri búin að
fyrirgera lífi sínu.
Þessu svaraði Elená engu, heldur
vék þegjandi út úr bæjardyrunum og
suður hlaðið. Jón fylgdi henni eftir
þar til hún kom að skafli við vegg sem
í var ofurlítil gróf. Jón sópaði snjón-
um frá veggnum í flýti og dró fljótlega
út allsnakið barnið upp úr snjónum.
Virtist honum ekkert líf vera með því.
Jón hljóp með barnið í höndum sér
á móti hríðinni til Ingibjargar sem
tók við því og hljóp með það inn í bað-
stofuna. Hún spretti frá sér bolföt-
unum og stakk barninu inn á sig til að
ylja því. Brátt fór það að sýna lífs-
mark og nokkru síðar var það laugað,
var ekki annað að sjá en það væri með
fullu fjöri. Það var nokkru síðar lagt á
brjóst hjá móður sinni, sem sýndi því
síðan ástúð og umhyggju.
Þegar Elená var spurð hvað hún
héldi að myndi leiða af þessu atburð-
um svaraði hún: „Blóð fyrir blóð.“ Í
réttarhöldum öllum sem af þessu
leiddi var hún sérstaklega fáorð og
gagnorð.
Naflastrengurinn
slitnaði við fallið
Í dómi í sökinni nr. 1/1846, sem
sýslumaður Th. Guðmunsen kvað upp
gegn Elenáu Jónsdóttur á Hnjúki í
Eyjafjarðarsýslu, segir svo um fæð-
inguna:
„…og fæddi rétt á eftir sveinbarn
þar standandi á hlaðinu tvo faðma frá
bæjardyrum. Naflastrengurinn slitn-
aði við fallið, og tók hún barnið svo
strax upp og bar það milli handa
sinna fjær bæjardyrum nokkra
faðma og lét það þar allsnakið í snjó-
skafl ofan við útihúsvegg og sópaði
nokkrum snjó ofan á.“
Einnig segir í dómsorðunum:
„Fangaða hefur ekki viljað við
kannast, að neinn hafi hvatt sig til
þess illverknaðar að fæða í dul og fyr-
irfara barninu, og sér í lagi finnst ekki
það í réttargerðunum, sem veki grun
um, að barnsfaðir hennar og fyrrver-
andi húsbóndi, Vigfús bóndi Jónsson
á Sveinsstöðum, hafi neitt að því
stuðlað í orði eða verki.“
Elená bar að hún hefði lengi vel
ekki trúað því að hún væri með barni
en eftir að hún skildi að svo var ákvað
hún að fæða barnið í dul og fyrirfara
því svo. „Þessi ásetningur, segir hún,
hafi vaknað hjá sér bæði til þess, að
hin fyrri neitun sannaðist, og líka til
þess, að hún losazt gæti við að ala önn
fyrir uppfóstri og uppeldi barnsins.“
Réttinum fannst ástæða til að sýna
þá linkind „sem forordning 4. okt.
1833 14. gr. seinasti hluti heimilar, og
það þess heldur sem hér er að dæma
um illa upplýstan ungling, sem að
sönnu hefur játað sig að hafa haft
ásetning til að tortýna lífi barns síns,
en sem þó ekki finnst að hafi fyrir-
hugað neina vissa aðferð til þess,
skaðað barn sitt heldur ekki aðöðru
leyti, og hefur síðan sýnt barni sínu
móðurlega ástsemi“.
Því dæmist rétt vera
Því dæmist rétt vera:
Fangaða, Elená Jónsdóttir, á að
vinna 4 ár í Kaupmannahafnar betr-
unarhúsi.“
Áður hafði Elená verið dæmd í lífs-
tíðarfangavist á Akureyri 2. febrúar
1846 en umræddur dómur í Lands-
yfirrétti féll 6. apríl það sama ár.
Hæstiréttur dæmdi síðan Elená til
dauða 4. desember 1846 en konung-
urinn úrskurðaði í árslok að hún
skyldi í fangelsi „paa Vor Naade“.
Elená sat fjögur ár í spunahúsinu í
Kaupmannahöfn en var látin laus
samkvæmt konungsúrskurði 5. maí
1851.
Eftir það fór hún fljótlega á sínar
heimaslóðir norður í Svarfaðardal.
Elená fæddi Vigfúsi
son og giftist
Eftir nokkurn tíma gerðist hún aft-
ur vinnukona hjá Vigfúsi á Sveins-
stöðum og fæddi honum svo annan
son sem Jósep nefndist. Ekki er að
sjá að Una fóstursystir Elenáar hafi
amast við þeim mæðginum því á
Sveinsstöðum voru þau næstu árin.
Næst er þar til að taka að Elená
giftist 1858 rosknum ekkjumanni í
Svarfaðardal sem hét Jón Bergsson,
hún var þá rösklega þrítug en brúð-
guminn á sextugsaldri.
Þau hjón voru síðan í húsmennsku
á ýmsum bæjum og eignuðust saman
nokkur börn, af þeim héldu lífi þau
Vilhelmína og Ágúst.
Í fátækt sinni nokkrum árum síðar
greip Elená til þess ráðs að gerast
sauðaþjófur og lenti aftur í mála-
rekstri vegna þess. Hún fékk sama
verjanda og áður, hét sá Ari Sæ-
mundsson, og lagði hann áherslu á
flónsku hennar, eins og hann hafði
gert er hann varði hana í dulsmálinu
forðum daga. Málalok urðu þau að
Elená var dæmd til að þola tuttugu
vandarhögg.
Salómon snjókonungur
dó úr holdsveiki
Nokkru eftir þetta skildu þau
Elená og Jón Bergsson, að því er
virðist mest fyrir fátæktar sakir, og
átti Jón þá fá ár ólifuð.
Elená var eftir þetta í húsmennsku
og barðist áfram með þau börn sín
sem hjá henni voru. Börn hennar
fjögur sem lifðu urðu svo smám sam-
an sjálffær.
Salómon Vigfússon var fyrstu árin í
fóstri á Hnjúki og síðan á Sveinsstöð-
um hjá föður sínum. Börn hans tvö
sem upp komust eignuðust ekki af-
kvæmi. Salómon dó úr holdveiki. Jós-
ep Vigfússon ólst upp á Sveinsstöðum
hjá föður sínum og kvæntist í Svarf-
aðardal. Vilhelmína Jónsdóttir ólst
upp með móður sinni og giftist síðar
og bjó í Skagafirði. Ágúst átti svarf-
dælska konu en drukknaði ungur í
selaróðri. Öll áttu börn Elenáar af-
kvæmi og á hún nú marga niðja sem
lifa og starfa í samfélaginu.
Augun leiftruðu
og skutu gneistum
Sagan af Elená Jónsdóttur er sögð
af Jóni Helgasyni í Íslensku mannlífi
og leitaði hann víða fanga til þess að
gera hana sem gleggsta.
Ein af heimildum hans er frásögn
Björns R. Árnasonar á Grund í Svarf-
aðardal, sem mundi vel eftir Elená
sem gamalli konu, en hún var í vin-
fengi við foreldra hans.
„Elená var vinföst og trygg, mjög
góðgerðarsöm, svo sem efni leyfðu,
sívinnandi úti og innan dyra. Heilsan
afbragð – lítt kvellisjúk, enda hlífði
hún sér ekki, hvort sem hún vann fyr-
ir sjálfa sig eða aðra,“ segir Björn.
„En hiklaus gat hún verið í svörum, ef
henni fannst ástæða til, og fór þá ekki
að mannvirðingum. Fráleitt er að
ætla að hún væri heimskingi að nátt-
úru. Hún var sérstaklega barngóð og
lét sér annt um lítilmagna.
Hún var í lægra meðallagi á vöxt,
en nokkuð þrekin, stutthöfði og útlim-
anett. En það sem sérstaklega ein-
kenndi hana voru augun – meðallagi
stór, móbrún, og ef henni bjó gremja í
huga, var sem þau leiftruðu og skytu
gneistum.“
Elená Jónsdóttir andaðist af elli-
hrörnun 20. nóvember 1899, „ekkja í
Hólsbúð“, – upp á dag 54 árum eftir
að hún ól sveinbarnið úti í norðanhríð-
inni og skildi það eftir í snjóskaflin-
um.
Anna Pálsdóttir bókavörður á Hér-
aðsbókasafni Sauðárkróks er af-
komandi Elenáar Jónsdóttur og hef-
ur tekið saman niðjatal þessarar
formóður sinnar.
„Elená var móðir föðurömmu
minnar eða með öðrum orðum
langamma mín,“ sagði Anna þegar
blaðamaður Morgunblaðsins ræddi
um hið nýja niðjatal sem hún tók
saman og gekk endanlega frá árið
2000.
„Raunar hef ég síðan bætt þeim
við sem fæðst hafa nýlega í þessari
ætt og ég veit um,“ hélt Anna áfram.
En hvað eru margir niðjar Elenáar
í niðjatali Önnu?
„Þeir eru rúmlega 420 sem ég
veit um nú,“ sagði hún.
En hvers vegna fór Anna að taka
þetta niðjatal saman?
„Það byrjaði á því að ég og dóttir
mín, Guðrún Ingólfsdóttir, vorum að
bæta inn í niðjatal langafa hennar
fyrir ættarmót sem haldið var á
Steinsstöðum fyrir fáum árum. Mér
fannst svo gaman að þessu að ég
ákvað að gera niðjatal frá langöfum
og langömmum barnanna minna.
Þarna var sem sagt kominn einn
langafi og ég bætti hinum þremur
við. Um þetta leyti fékk ég tölvu og
það gerði þetta starf mun þægi-
legra. Einnig hef ég haft góða að-
stöðu á mínum vinnustað og á hér-
aðsskjalasafninu sem er í sama húsi.
Ég vissi ekkert um ömmubræður
mína úr Svarfaðardal eða þeirra af-
komendur og langaði til að leita að
þeim að gamni mínu. Ég byrjaði á
sögu Dalvíkur og bókinni Svarfdæl-
ingar. Þar var heilmikið efni. Ég þekki
líka konu á Dalvík sem veitti mér
upplýsingar. Ég leitaði uppi niðjatöl
venslafólks og fékk upplýsingar úr
þeim. Einnig skoðaði ég minning-
argreinar, vélstjóratal og fleira. Þjóð-
skráin var mjög gagnleg líka.
Þegar það dugði ekki hringdi ég í
fólk og bað um upplýsingar.“
Hvernig varð fólki við þegar það
frétti um sögu Elenáar?
„Ég talaði ekki um hana sem slíka
heldur bað bara um upplýsingar og
allir tóku því vel og sendu mér bréf
eða veittu munnlegar upplýsingar. Ég
sendi þeim sem gáfu upplýsingar svo
niðjatalið.
Upphaflega ætlaði ég að gera
þetta mér til gamans en svo sá ég að
fleiri gátu haft ánægju af þessu.“
Eru afkomendur Elenáar mjög
margir miðað við það sem gerist?
Ég veit það ekki – sumir áttu mörg
börn og aðrir ekki. Það fæddist
fyrsta barn í sjöunda ættlið frá Elená
árið 1998.“
Er mikill ættarsvipur með þessu
fólki?
„Ég hef ekki séð nema fáa afkom-
endur en ég get ekki séð neinn sér-
stakan ættarsvip með þeim. Elená
var með móbrún augu að sögn
Björns R. Árnasonar. Systir pabba var
með brún augu eins og Elená og að
minnsta kosti eitt af barnabörnum
hennar er brúneygt. Ein kona suður á
Akranesi sagðist einnig vera með
brún augu. Fleiri brúneygða af þess-
ari ætt veit ég persónulega ekki um.“
Er eitthvað sérstakt sem hefur
verið „gegnumgangandi“ í þessari
ætt sem komin er frá Elená?
„Ég hef hvergi rekist á nafn sem
tengist neinu misjöfnu. Jón Helgason
lýsir þessu fólki sem myndarlegu og
atorkusömu að sögn.“
Er þjóðþekkt fólk í þessum hópi?
„Ekki er mikið um það og enginn úr
hópi alþingismanna á ættir að rekja til
Elenáar svo ég viti. Margir af niðjum
Elenáar hafa hins vegar fallega rit-
hönd og skrifa jafnvel skrautskrift.“
Er í bígerð eða kalla saman á ætt-
armót allt þetta fólk?
„Nei, ekki frá minni hendi.“
Manstu eftir að hafa heyrt um
Elená í æsku þinni og uppvexti?
„Nei, ég hafði engar sögur heyrt af
henni fyrr en ég las um hana í bókum.
Hún dó þegar pabbi var þriggja ára
og mamma hans og dóttir Elenáar dó
þegar hann var sjö ára. Hann talaði
aldrei um Vilhelmínu móður sína eða
ömmu sína Elená. Hann ólst upp með
föður sínum á ýmsum bæjum í
Hjaltadal. Pabbi dó 1981 þá 85 ára
gamall.“
Niðjar Elenáar á fimmta hundrað