Morgunblaðið - 14.04.2002, Side 24

um aðrar listgreinar? Getur
verið að sú tilfinning mín eigi
við einhver rök að styðjast, að
oft séu bestu fræðararnir
nautnafullir listunnendur sem
hafa ekki endilega formlega
menntun í faginu, heldur ein-
ungis þá menntun sem log-
andi áhugi getur verið, þar
sem menn leggjast í persónu-
legt grúsk og finnast þeir
knúnir til að miðla þekking-
unni áfram; fullvissir um að
aðrir séu að fara á mis við
stóran sannleika? Víst getur
þó fólk menntað í sögu tiltek-
inna listgreina og í fagurfræði
komið áherslum listamanna
og því merkilega í listinni á
framfæri þannig að óvígðir
fyllist áhuga og taki skírn.
Gott dæmi um slíka fræðslu
mátti sjá hjá Birni Th.
Björnssyni, rithöfundi og list-
fræðingi, meðan hann var að
breiða út boðskap myndlist-
arinnar. Hann stýrði áhuga-
verðum sjónvarpsþáttum og
skrifaði bækur um liststefnur,
listamenn og listaverk; bækur
sem eru stórskemmtilegar af-
lestrar um leið og þær út-
skýra fyrirbærið myndlist og
virka sem eldiviður á þá sem
lesa; fólk vill sjá meira, vita
meira. Og fyrirlestrar Björns
Th. í Háskólanum þóttu mér
engum líkir; hann kunni að
koma boðskapnum á framfæri. Myndlistin
þarf á fleiri slíkum að halda. Fólki sem hrífst
og reynir að hrífa aðra með.
Við að fylgjast með myndlist-arumræðunni hér hef oft velt fyrirmér frösum um að tilteknar list-stefnur séu einungis fyrir innvígða
og þá sem skilji listina; að áhorfendur þurfi
að þekkja leyniorð til að fá aðgang að og
geta upplifað og notið listar. List hvers tíma
endurspeglar samtíma sinn og er sem slík
mjög áhugavert fyrirbæri, nokkuð sem gam-
an og gagnlegt getur verið að velta fyrir sér.
Samtímalistin hefur á hverjum tíma mætt
skilningsleysi – sem er í raun oftast áhuga-
leysi. Fólk nennir ekki eða hefur ekki áhuga
á að spá í hvert listamaðurinn sæki myndefni
sitt eða aðferðir; hvað hann er að hugsa.
Hræðist jafnvel hið óþekkta. Þá er auðveld-
ast að halla sér að einhverri listsköpun sem
er hvorki né; laglegar umbúðir en lítið
meira. Eða einfaldlega halda sig við hið
gamla og viðurkennda. En hér er alltaf þörf
fyrir fræðslu og vilja til að læra, til að skilja.
Það er jú einn af hæfileikum mannsins að
F
YRIR nokkrum árum var ég
búsettur í þeirri margbrotnu
borg New York. Af öllum lífs-
ins lystisemdum sem þar voru
í boði, þótti mér einn af helstu
kostum borgarinnar vera út-
varpsrásirnar sem buðu upp á
allt það besta í djassi; og ekkert nema
djass. Á hverjum morgni vaknaði ég með
stöð þar sem mættur var Phil Schaap, mik-
ill djasstrúboði, og bar saman sólóa Charlie
Parkers í hálfa klukkustund. Á afmæl-
isdögum liðinna stórmeistara var einungis
leikin tónlist eftir þá eða með þeim, og þeg-
ar um þá allra merkustu var að ræða, jafn-
vel ekkert annað í tvo,
þrjá daga. Þáttagerð-
armennirnir voru hver
öðrum betri og buðu
upp á þemaþætti; ræt-
ur djassins og blúsinn,
swing, bebop, spuna,
nýjan djass, frjálsan
djass; allt þetta og miklu meira, ásamt út-
skýringum, viðtölum við hljóðfæraleikara
og alhliða fræðslu sem ég naut að hlýða á.
Það kom þó fyrir að ég slökkti á þess-um fræðaþulum í heimaborg djass-tónlistarinnar og setti í stað þeirrakassettur í tækið. Kassettur með
útvarpsþáttum á Rás eitt sem vinur minn
einn hér heima hafði tekið upp og sent mér.
Það voru djassþættir Jóns Múla Árnason-
ar. Hann vissi sem var að ég var aðdáandi,
að djasstrúboð Múlans á gömlu gufunni
hafði opnað eyru mín fyrir þessari heillandi
tónlist. Ég hlýddi aftur og aftur á þessar
spólur, og geri enn af og til. Tónlistin er frá-
bær, Jón Múli kunni að velja hana, en ekki
síður eru það kynningarnar sem unun er að
hlusta á: þessi drafandi, djúpa rödd segir frá
tónleikum bigbands hertoga Ellingtons í
Þjóðlistasafninu í Washington einhverntím-
ann á sjötta áratugnum, þessi og þessi munu
blása sólóa og það er fjallað um hrynsveit-
ina, sagt frá því sem gerðist á sviðinu og
baksviðs og bent á sérkenni í útsetningunni.
Svo er hertoginn látinn gefa tóninn og sveifl-
an brestur á. Hrein klassík, í tónlist og út-
varpsmennsku. Vitaskuld var það skandall,
menningarlegt slys, að Jóni Múla skyldi ekki
gert kleift að halda áfram með þættina um
djassinn þótt hann væri kominn á aldur; eins
og ég heyrði söguna þá átti hann að hafa
hætt þar sem honum þótti greiðslan ekki
fullnægjandi. Ef satt er, þá gerðu yfirmenn
þessarar annars góðu útvarpsrásar mikil
mistök með því að borga þessum stórmeist-
ara ekki nokkrum krónum meira en öðrum,
svona undir lok ferilsins.
Jón Múli átti sín áhugasvið innan tónlist-
arinnar og lék sína menn óspart; bigböndin
og miklir blásarar, sérstaklega frá því fyrir
og um miðja öld voru áberandi. Þannig er
því líka farið með boðendur; vilja koma boð-
skapnum á framfæri og þeir sem hafa hæfi-
leika ná að smita einhverja þeirra sem til
heyra. Þeir eru örugglega ófáir sem geta
sagt sömu sögu og ég, hvað þetta varðar,
fyrr mætti líka vera, þrautseigjan við þátta-
gerðina og spilun á djasstónlist á milli dag-
skrárliða var slík í alla þessa áratugi. Og svo
skrifaði hann líka ágæta bók sem heitir ein-
faldlega Djass og kom út árið 1985. Þar
bendir höfundur á áhugaverð hlustunardæmi
um leið og hann segir frá öllum þessum
djassmönnum, sigrum þeirra, sorgum og öllu
hinu sem fylgdi; „fyllirí og hopp og hí um
borg og bý.“
Það er náðargáfa að geta miðlað áhuga og
nautn fyrir listum á þann hátt að aðrir hrífist
með, fræðist og fyllist áhuga á að kynna sér
betur um hvað er að ræða. Íslendinga vantar
fleiri slíka uppfræðara. Djassinn hefur átt
hauka í horni þar sem voru Jón Múli á Rík-
isútvarpinu og síðar Vernharður Linnet, sem
hefur í mörg ár staðið sig vel við að fræða
hlustendur og lesendur um djass. En hvað
geta haldið áfram að bæta við sig þekkingu,
og maður skyldi ætla að þeir sem mennti sig
vilji halda áfram og vita sífellt meira. Alltaf
finnst mér því jafn skrýtið að hitta fólk sem
hefur hlotið góða menntun, getur flaggað há-
skólagráðum en er gjörsamlega laust við lág-
marks þekkingu á listum síðustu áratuga, og
það sem meira er, þegar list er annarsvegar
sýnir það af sér hroka hins menntunars-
nauða sem ekkert vill læra. Enn hittir maður
vel menntað fólk á sínu sviði, sem lætur sem
svokölluð formbylting myndlistarinnar hafi
aldrei orðið, þrátt fyrir að meira en hálf öld
sé liðin síðan frumherjar á borð við Svavar
Guðnason og Þorvald Skúlason létu að sér
kveða. Vissulega eru sífellt nýjar og nýjar
formbyltingar; ný efni birtast, nýjar aðferð-
ir, ný hugsun. Listamenn reyna að vera
frumlegir og þeir svara ríkjandi stefnum
sem þeir telja staðnaðar. Það er eðli
framþróunar og áhugavert að reyna að
fylgja hugsunum listamannanna eftir. Skóla-
kerfið hefur ekki fært nemendum lykla að
listinni. Auðvitað er þaðmeingallað þegar
kemur að uppeldi í listum og skapandi hugs-
un; það er grátlegt að sjá viskubrunna fram-
haldsskólanna gata aftur og aftur á einföld-
ustu spurningum um listir eftir að þeir hafa
talið upp frumefni og formúlur eðlisfræð-
innar, höfuðborgir bandarískra ríkja og nöfn
ráðuneytisstjóra.
Að listin gefur lífinu gildi er vissamargra eldhuga sem reyna að boðahugmyndir sögunnar og kynnaskapandi listamenn sem end-
urspeglað hafa tímana og auðgað menningu
þjóða. Listin er ekki bara fyrir söfn og sali,
heldur fyrir einstaklinginn að njóta; það hef-
ur verið leiðarljós fræðara á borð við Jón
Múla sem gat miðlað þjóðinni af þekkingu
sinni og áhuga á djassinum. Hann hafði víst
áhuga á mörgu öðru og vildi deila því, eins
og pólitík, en ég er fákunnandi um slíka hluti
og finnast þeir í raun hálfómerkilegir – alla-
vega í samanburði við djassinn. Jón Múli var
alþýðufræðari sem við stöndum í þakk-
arskuld við.
Í bókinni um djassinn, upphafi kaflans um
Duke Ellington, sem virtist vera eftirlæt-
isdjassskáld höfundar, skrifaði Jón Múli: Í
djassheimi hafa ríkt margir konungar, fáir
hafa þó eignast ríkið að verðleikum – flestar
hátignirnar verið sæmdar nafnbótinni í
hrifningu auglýsenda og umboðsmanna sem
buðu kónga sína til sölu. En það er eins í
djasssögunni og í mannkynssögunni að stól-
konungar fá litlu að ráða þegar lægri höfð-
ingjar hrifsa til sín öll völd. Í djassheimi
ríkti einn hertogi ofar öllum konungum í
hálfa öld.
Hér er eins og höfundur lýsi sjálfum sér í
íslensku djasslífi; trúboðshertogi sem barð-
ist fyrir málstaðnum og lét sveifluna ríkja.
Af trúboðum listanna
AF LISTUM
Eftir Einar Fal
Ingólfsson
efi@mbl.is
Djasstrúboðinn - Jón Múli Árnason með Louis Armstrong, sem
hann sagði ósjaldan, í ræðu og rituðu máli, hafa verið einn besta
og mesta djasssnilling veraldar.
24 SUNNUDAGUR 14. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÉG ÆTLA að fá koff-ínlausan, fitulausan,soja-latte með kar-mellubragði, á klaka
takk.“ Stelpan á undan mér
í röðinni á kaffihúsinu bíður
með eftirvæntingu eftir
drykknum sínum, fær hann
í hendur, tekur stóran sopa,
andvarpar og segir við vin-
konu sína, ,,Guði sé lof fyrir
kaffi! Ég kem sko engu í
verk áður en ég fæ kaffið
mitt.“ Það er nefnilega það.
Ég spái stundum í það
hvort þessir drykkir sem
eru hvað vinsælastir á kaffi-
húsum hér í Berkeley,
mekka heilsufríkanna, geti í
raun talist kaffi. Þeir heita
kaffi, eða réttara sagt kaffi-
drykkir, en eru sumir
komnir svo langt frá upp-
runa sínum að manni finnst
svolítið sérstakt að fólk telji
sig vera að drekka kaffi
þegar það svelgir þá í sig.
Ekki að það komi mér svo
sem neitt við hvað þetta
fólk telur sig vera að
drekka, það fer samt í taug-
arnar á mér að fyrir vikið
skuli varla vera hægt að fá
almennilega ,,venjulega“
espresso drykki hér. Nú
hljóma ég líklega eins og
prinsessan á bauninni, sem
er orðin kaffi-fasisti í of-
análag, en mér finnst lág-
mark að geta fengið al-
mennilegt capuccino eða
kaffi latte á húsum sem sér-
hæfa sig í gerð kaffi-
drykkja. En hér er það
hægara sagt en gert. Menn
eru svo uppteknir við að af-
greiða fólk sem pantar sér
tvöfaldan koffínlausan
espresso, skýtur honum í
sig við afgreiðsluborðið og
biður svo um annan, og fólk
sem vill fitulausan hvítan
mokkadrykk með jarð-
arberjabragði, að þeir geta
ekki afgreitt mig þegar ég
bið um ,,venjulegan“ kaffi
latte, búinn til með nýmjólk.
Þetta síðasta er ekkert grín.
Á öllum kaffihúsum hér í
bæ þarf að taka fram að
maður vilji nýmjólk annars
eru léttmjólk notuð sjálf-
krafa (mér skilst að þetta sé
einsdæmi í Bandaríkjunum
og örugglega í heiminum ef
út í það er farið). Kaffihúsin
eiga reyndar fæst nýmjólk,
þannig að ég er búin að
kenna körlunum á uppá-
haldskaffihúsinu mínu að
setja smárjóma út í létt-
mjólkina þegar þeir búa til
kaffi handa mér.
Þar með er ég hins vegar
orðin að því sem ég fyrirlít
hvað mest við áðurnefnd
heilsufrík, það er að segja;
manneskja með sérþarfir.
Það er ekkert nema sjálf-
sagt að hugsa um heilsuna,
huga að henni með inntöku
bætiefna, neyslu hollrar
fæðu sem er jafnvel lífrænt
ræktuð og svo framvegis.
Ekkert að því að kaupa allt
sitt í heilsubúðum og gera
hollustutilraunir í eldhúsinu,
sleppa því að borða alls-
konar fæðutegundir ef
manni sýnist og þar fram
eftir götunum. Einnig er
sjálfsagt að hafa varann á
við val á kjöt- og mjólk-
urvörum í landi þar sem
vaxtarhormónum og sýkla-
lyfjum virðist dælt í húsdýr
eins og fóðurbæti.
Hér í Norður-Kaliforníu
er heilsuæðið hins vegar
komið út í þær öfgar að það
er enginn maður með mönn-
um nema að hann sé með
allar mögulegar tegundir
sérþarfa. Fólk skilgreinir
sig jafnvel sem týpur eftir
fæðutengdum frávikum sín-
um; ,,já ég er bara þannig
persónuleiki að það hentar
mér ekki að borða fiskmeti.
Kjötið læt ég náttúrlega al-
veg vera, ég er svona að spá
í hvað ég á að gera með
eggin…“. Ef fólk hér um
slóðir heldur matarboð þarf
að vera með nokkrar út-
gáfur af aðalréttinum, fyrir
öll stig grænmetisæta og
salatið er haft í bútum á
borðinu, því það eru nátt-
úrlega ekki allir sem borða
gráðost, eða hnetur, eða
lauk…
Umræðuefnið undir borð-
um er svo gjarnan sérþarfir
hvers og eins, þar sem fólk
skiptist á með fyrirlestrum
um fæðuóþol og mat-
arpólitík sína og lífsstíl. Satt
að segja finnst mér þetta af-
ar óáhugavert og ekki mjög
kurteis umræða í boðum.
Ég er alin upp við að borða
það sem er borið fram fyrir
mann, sérstaklega þegar
maður er gestur í annarra
manna húsum. Hér virðist
hins vegar sjálfsagt mál að
fúlsa við því sem húsráð-
endur bera á borð og þykir í
raun nokkuð undarlegt að
vera ekki með einhverskon-
ar sérþarfir. Sérþarfir vekja
áhuga og þykja hið besta
umræðuefni. Til dæmist
þykir heiftarlegt ofnæmi
mitt fyrir baunum (sem mér
tekst stundum ekki að leyna
í matarboðum þar sem
baunir eru á borðum) alveg
stórsniðugt. ,,Vá, hvernig
lýsir þetta sér?“ ,,Hvernig
uppgötvaðist þetta?“ Mér
þvert um geð, neyðist ég til
að útskýra þetta allt saman
í smáatriðum, verð fyrir vik-
ið miðpunktur athyglinnar;
sérþarfadrottning kvöldsins.
Nokkuð öfugsnúið og líklega
alveg gott á mig fyrir að
láta heilsuæðið fara svona í
taugarnar á mér.
Kannski eru þetta bara
fordómar í mér. Ég hef
aldrei smakkað jarð-
arberjamokka, hvað þá kar-
mellusojalatte á klaka. Ég
ætti nú kannski að bragða á
einhverju af þessu, svona til
að lækka aðeins í mér rost-
ann. Ókei, ég fæ mér soja-
latte næst þegar ég fer á
kaffihús. Nei annars… ég
get það ekki, ég er með of-
næmi fyrir baunum.
Morgunblaðið/Ásdís
Soja-latte
og sérþarfir
Birna Anna
á sunnudegi