Morgunblaðið - 20.04.2002, Side 5

Hann þagnar og veltir vöngum stundarkorn
en heldur svo áfram:
„Úr hvaða orðum sem vill getur maður búið
til klaufalega útkomu sem enginn verður stolt-
ur af, en stöku sinnum getur það haft sinn til-
gang. Kristileg stemmningsbrúkun fellur til að
mynda stundum allvel inn í trúmálagutl og grín.
En út úr slíku getur líka komið einhver ann-
arleg endaleysa. Yfirleitt reynir höfundur að fá
góða útkomu út úr vinnu sinni við að raða sam-
an orðum og flétta hugsun sína en útkoman má
aldrei vera sú sama. Skáldsögur mínar eru hver
með sinni stílsetningunni og minningasögurnar
eru af allt öðru sauðahúsi. En það er feikna erf-
itt að skipa þessu niður í dalla.“
„Ungæðislegt og hálf bjálfalegt“
Halldór Guðjónsson fékk snemma áhuga á ís-
lenskri tungu og beitti sér fyrir málrækt í Mos-
fellsdal þegar hann var barn að aldri. Á þetta
var minnt í samsæti sem sveitungar Auðar og
Halldórs héldu þeim hjónum í Hlégarði í Mos-
fellssveit 14. febrúar 1956 í tilefni af afhendingu
Nóbelsverðlaunanna tveimur mánuðum fyrr.
Meðal þeirra sem þar tóku til máls var Ólafur
Þórðarson á Varmalandi sem rakti minningar
frá æskudögum sínum og skáldsins þar í sveit-
inni en þeir voru leikfélagar. Kom fram hjá
Ólafi að þegar Halldór litli í Laxnesi var níu ára
hafi hann beitt sér fyrir stofnun félags meðal
leiksystkina sinna og nefndi það Barnafélag
Mosfellsdals. Halldór var ritari félagsins og
samdi lög þess. Ólafur dró plaggið fram í sam-
sætinu, ritað af Halldóri, og las lög félagsins.
Meginboðorðin voru þau að ekki mætti taka
egg fugla, ekki blóta en temja sér að tala hreina
og góða íslensku.
„Þetta er nú heldur ungæðislegt og hálf
bjálfalegt,“ segir Halldór þegar við rifjum þetta
upp yfir kaffisopa í borðstofunni á Gljúfrasteini
í maí 1988. „Ég var einbirni fyrstu sjö ár ævinn-
ar og hafði vanist að umgangast mér eldra fólk
og hef því snemma verið hátíðlegur og háfleyg-
ur í tali. Mér þótti tungumáið þegar í bernsku
afar áhugavert tæki og var víst næmur að
henda á lofti orð og orðtök og geyma í huga
mér. Ég kunni ekki annað mál en það sem talað
var á götunni í Reykjavík enda lítið farinn að
gefa gaum að tungunni áður en við héldum á vit
sveitarinnar. Af fólki sem kom austan úr
Hornafirði og var langdvölum hjá okkur í Lax-
nesi lærði ég aftur á móti nýtt afbrigði af ís-
lenskri tungu, austurskaftfellsku, sem mér
fannst á margan hátt sannari íslenska en það
mál sem talað var hér fyrir sunnan.
Annars koma efnisatriðin í plagginu gamla
mér ekki á óvart. Ég man að blótsyrði voru mér
sífellt til ama og dýravinur hef ég ætíð verið, –
amma mín gamla kenndi mér að aldrei mætti
tala illa um dýr.“
Að kynna sig með klukkugrein
Þegar á unglingsárum er ljóst að Halldór
hefur verið farið að langa til að koma einhverju
af skrifum sínum frá sér á prent og fer brátt
galvaskur að skrifa greinar í blöð.
Oftast hefur verið talað um, að fyrsta grein
hans sem birst hafi í blöðum hafi tengst fornri
standklukku, sem var ættargripur í fjölskyldu
hans og prýðir nú anddyri Gljúfrasteins.
Í viðtali Jóns úr Vör við Halldór sem birt var í
Útvarpstíðindum síðla árs 1944 ber þessa
klukku á góma þegar skrásetjari kemur í íbúð
Halldórs við Vesturgötu í Reykjavík:
– Þarna sérðu klukku, sem hefur slegið í
minni ætt í 150 ár, segir Halldór Kiljan Lax-
ness, og um hana skrifaði ég fyrstu blaðagrein-
ina mína og það fyrsta, sem eftir mig kom á
prenti. Þá hef ég líklega verið 12 ára. Þessi
grein kom, ef ég man rétt, í Morgunblaðinu. Og
vinur minn, Sigurður Guðmundsson skóla-
meistari, hefur sagt, að með henni hafi ég kynnt
mig fyrir þjóðinni, því þar sagði ég nafn mitt og
ætt. Klukkan var fyrst í eigu Ísleifs Einars-
sonar í Brekku á Álftanesi, en hann var langa-
langömmubróðir minn í móðurætt. Hann var
yfirdómari í Landsyfirréttinum, en klukkan er
frá Edinborg.
Tveimur árum skeikar hjá Halldóri í viðtal-
inu því greinin sem um ræðir birtist í Morg-
unblaðinu 7. nóvember 1916 en þá var hann 14
ára. Greinin bar yfirskriftina „Gömul klukka“
og fyllir tæplega helming textarýmisins á einni
síðna blaðsins sem á þessum tíma var aðeins
fjórar blaðsíður. Þótt Halldór væri ungur var
Morgunblaðið þó yngra, aðeins þriggja ára, í
nóvember 1916.
Um klukkugreinina hefur margt verið ritað
og því ekki ástæða til að fjölyrða um efni hennar
á þessum vettvangi. Þess má þó geta til gam-
ans, að í viðtali við Jens Benediktsson í Morg-
unblaðinu 4. september 1946 ber þessa grein á
góma og kveðst skáldið hafa haft af henni
nokkra mæðu eftir að hún birtist því að „um
skeið æptu jafnaldrar mínir þetta á eftir mér:
Gamla klukka!“ segir Halldór.
Er greinin var prentuð fyrir tæpum 86 árum
var fyrri heimsstyrjöldin í algleymingi og gat að
lesa í dálknum vinstra megin við fyrirsögn
greinarinnar fregnir af kafbátahernaði Þjóð-
verja fyrir Austurlandi sem blaðinu var „símað
um“ frá Seyðisfirði. Með fljóta tíðindi úr Ís-
landssögu er gerðust þennan dag: „Höggvinn
Jón Arason og synir hans 1550.“ Og til marks
um hve bæjarbragur í Reykjavík var ólíkur því
sem nú gerist er auglýsing á sömu síðu: „Sauð-
um og dilkum úr Borgarfirði verður slátrað á
Laugavegi 13 miðvikudaginn 8. og fimmtudag-
inn 9. þessa mánaðar. Pantið slátur í tíma.“
„Þar sem fjólan angar og ljómar eins og
stjarna himins …“
Greinin um gömlu klukkuna í Morgunblaðinu
var ekki hið fyrsta sem birtist á prenti undir
nafni Halldórs Guðjónssonar frá Laxnesi.
Fyrr hafði þetta 14 ára piltbarn í Mosfells-
dal skrifað greinarkorn í júníhefti barnablaðs-
ins Æskunnar 1916. Fyrirsögn þess var:
Barnablaðið „Sólskin“ og er höfundur sagður
H. Guðjónsson frá Laxnesi. Hann fjallar um
börnin í byggðum Vestur-Íslendinga og nýtt
blað þeirra, Sólskin, barnablað Lögbergs.
Halldór birtir dæmi um greinarkorn vestur-
íslensku barnanna í blaðinu og annað efni sem
frá þeim hafi borist og segir: „Samvinna og
þýðleiki milli systkinanna austan og vestan
hafs ætti að þrífast með þeim smærri eins og
hefir sýnt sig að þrífst með þeim stærri.“ Hall-
dór segir í Æsku-greininni, að hann hafi ný-
lega sent „Sólskinsbörnunum“ í Ameríku
nokkrar línur um íslenska vorið og sumardýrð-
ina sem íslensku börnin eigi nú í vændum.
Efni Halldórs birtist í Sólskini, 1. árgangi, 37.
tölublaði sem dagsett er 15. júní 1916, tæpum
fimm mánuðum áður en greinin um gömlu
klukkuna kom í Morgunblaðinu. Fyrirsögnin
var: „Sólskinsbörn“ og undir stóð: „Kveðju-
sending frá landa ykkar og vini austur á Ís-
landi“.
Halldór byrjar þennan fyrsta pistil sinn sem
birtur er utan heimalandsins á að segja frá því
að hann hafi séð barnablaðið, lesið smágrein-
arnar sem börnin hafi sent því „og það liggur
við að ég sé hissa yfir því hve vel þið eruð að
ykkur – að geta ritað svo indælar og liðugar
skrítlur og frásagnir“. Hann segir síðan börn-
unum í Vesturheimi ítarlega frá Íslandi, „land-
inu sem ykkur á að vera allra kærast“.
Í vetrarbyrjun sama ár, 9. nóvember 1916,
birtist nýr boðskapur skáldsins unga vestur-
íslenskum blaðalesendum í Winnipeg, raunar
tveimur dögum eftir að greinin um gömlu
klukkuna var prentuð í Morgunblaðið í Reykja-
vík. Þessi skrif bera yfirskriftina „Til Sólskins-
barna“ en í undirfyrirsögn stendur: „H. Guð-
jónsson frá Laxnesi sendir“.
Halldór segir Sólskinsbörnum nánar frá
sumrinu, sumarstörfum, búskap, íslenskum
húsdýrum, heyskap og öðru er tengist undir-
búningi fyrir veturinn. En síðan segir hann:
„Ef þið væruð komin hingað til mín núna
skyldi ég á augabragði koma með ykkur upp í
fjallið, upp í berjamóinn, upp í hlíðina, þar sem
fjólan angar og ljómar eins og stjarna himins og
birkitrén lágu, lykja kringum smáu, fögru
fjallablómin …“ og á eftir fylgja hástemmdar
lýsingar á íslenskri náttúru með tilvitnum í ís-
lensk skáld, kvæði þeirra og ættjarðarljóð.
Undir lok pistils síns birtir Halldór eigið ljóð,
„Til Sólskinsbarna“, sem hann segist þó biðja
lesendur fyrirgefningar á.
Að bylgjan, sú hin bláa
þess biður heitt mín önd,
flytji kæra, kæra
kveðju að vesturströnd
og óskir hinum ungu
Íslendingum þar
til happa og láns á lífsins
leiðum alstaðar.
uldumaðurinn Snær svinni
Morgunblaðið 13. júní 1916. Það fyrsta sem birtist eftir
Halldór Kiljan Laxness á prenti var ljóðadálkur og
undir stendur: Snær svinni. Halldór var þá fjórtán ára.
Lesbók Halldór Laxness 2002 Morgunblaðið ∼ 5