Morgunblaðið - 20.04.2002, Page 6

6 ∼ Lesbók Halldór Laxness 2002 Morgunblaðið
Og gleymið aldrei, aldrei,
að út við Norðurpól
þið eigið heimahúsin
og hásett feðra ból.
Þá er talið það fernt sem vitað er til, að H.
Guðjónsson frá Laxnesi hafi birt í blöðum á Ís-
landi og í Kanada undir eigin nafni sumarið og
haustið 1916.
Athygli beint að Snæ svinna
Nýjar vísbendingar um elstu skrif Halldórs
sem birst hafa á prenti komu fram í bók Auðar,
konu hans, og Eddu Andrésdóttur, skrásetjara
og meðhöfundar hennar, Á Gljúfrasteini, sem
við hjá bókaforlaginu Vöku gáfum út haustið
1984. Þar segir Auður:
„Við Halldór sitjum oft við Sjónvarpið á
kvöldin nú orðið. Halldór segir mér þá margt af
því sem ég hef aldrei heyrt áður. Innan við
fermingu var hann farinn að skrifa í blöðin.
Hann skrifaði undir dulnefni smásögur í Dýra-
verndarann og fékk prentaðan kvæðabálk í
Morgunblaðinu þegar hann var tólf ára. Ég
vissi ekki fyrr en nýlega að hann skrifaði þá
undir nafninu Snær svinni.“
Mér var eins farið og flestum öðrum, að um
huldumanninn Snæ svinna hafði ég ekki heyrt
né séð nefndan fyrr en Auður gat hans í bók-
inni. Það var því eðlilegt að Snæ bæri á góma
eftir að við Halldór fórum að hittast reglulega
hálfu öðru ári eftir útkomu bókarinnar Á
Gljúfrasteini. Þá var ég orðinn útgefandi hans
samhliða kaupum bókaútgáfunnar Vöku á
bókaforlaginu Helgafelli sem Ragnar Jónsson í
Smára hafði stýrt rúma fjóra áratugi.
Í minnispunktum mínum frá þessum tíma
kemur fram, að ég hef spurt Halldór um Snæ
svinna á vordögum 1986.
Halldór sagðist hafa verið löngu búinn að
gleyma þessu fyrsta „brambolti“ sínu á síðum
blaðanna undir dulnefninu Snær svinni en það
hefði svo allt í einu rifjast upp í kvöldrabbi við
Auði.
„Það er svo einkennilegt, að því eldri sem
maður verður þeim mun fleira flökrar að manni
frá fyrstu æviárunum og sitthvað sem hefur
legið gleymt og grafið áratugum saman skýst
upp í vitundina.“
Manstu hvers vegna þú valdir dulnefnið
Snær svinni fremur en eitthvað annað?
„Nei, það man ég ekki gjörla en til þess greip
ég vafalaust af nauðsyn en ekki sérstakri löng-
un. Mér þykir ekki örgrannt um, að ég hafi not-
að dulnefni sökum þess, að hæpið eða nánast
útilokað hafi verið að blöð eða tímarit létu
hvarfla að sér að birta á prenti efni eftir ungling
um fermingu. Þess vegna var stóra málið að
finna leiðir til þess að fela aldur þessa blek-
bera,“ segir hann dálítið sposkur á svip. „Með
því að senda textana til þeirra í pósti undir dul-
nefni urðu hæstráðendur á blöðunum að meta
efnið eitt og sér án tillits til þess hver væri höf-
undur þess eða hve margra vetra hann væri.“
Ég hafði orð á því, að hæpið væri að ungling-
ar almennt nú um stundir væru svo sjálfsörugg-
ir, að þeir teldu hugmyndir sínar eða skáldskap
eiga erindi í dagblöðin.
„Sjálfstraustið skorti mig ekki á unglingsár-
unum enda skrifaði ég ótrauður marga hjól-
börufarma af sögum og taldi mig hafa fullan
þroska til þess þótt nú orðið líti ég öðrum aug-
um á þessi bernskubrek mín,“ sagði Halldór.
Ég rifjaði í þessu sambandi upp að í fyrsta
kafla bókarinnar Úngur eg var segði hann frá
því að á siglingu frá Íslandi til Danmerkur árið
1919 hefði hann reynt að bera sig fullorðinslega
í fötum frá Andrési skraddara. Þar segðist
hann í raun hafa verið „dulklæddur krakki“
eins og Strindberg ku hafa verið þegar hann
hefði fyrst farið að láta mynda sig.
Halldór sagði mér að í Kaupinhöfn hefði
hann verið sýnilegur og orðið að vera með til-
gerðarlegan fullorðinssvip. Snær svinni hefði
gagnstætt því verið ósýnilegur og getað haldið
sig eins og hvert annað venjulegt barn í föð-
urhúsum í Mosfellsdal án þess að nokkur tengdi
það barn við efni í blöðunum eftir Snæ svinna.
„Virðulegir ritstjórar blaðanna hafa eflaust
talið að skrif mín undir þessu dulnefni væru
komin frá einhverjum fullþroska og ráðsettum
manni, kannski frá bústnum klerki í sveit, ann-
ars hefðu þau líklega ekki verið prentuð og sett
fyrir augu almennings,“ sagði Halldór.
En í þetta sinn og einnig síðar þegar ég impr-
aði á hinum dularfulla Snæ svinna gat Halldór
með engu móti munað meira en hann hafði sagt
Auði um það hvað hann hefði sent frá sér undir
þessu nafni.
„Á unglingsárunum orti ég heilmikið af ljóð-
um,“ sagði hann, „þótt sagnaformið hafi heillað
mig meira og verið mér meiri ögrun að fást við
það. Mörgu af þessu dóti brenndi ég sjálfur og
annað fór forgörðum heima í Laxnesi á meðan
ég var á flandri um heiminn, jafnt ljóð og stórar
skáldsögur eins og stórbókin Afturelding. Hana
skrifaði ég á þrettánda árinu, mörg hundruð
síður og átti að vera einhvers konar mótsvar við
endurlausnarkenningunni og sennilega skáld-
sögu Thorfildar Hólm, Eldingu. En eftir ferm-
ingu fannst mér skáldsagan sú heldur ókristileg
og nánast andkirkjuleg og fargaði henni.“
Ég beindi spjallinu nánar að ljóðasmíð Hall-
dórs og minnti hann í því sambandi á erindin
sem hann hefði fellt inn í kveðju sína til vestur-
íslenskra barna 1916. Hann kvaðst hafa rekist á
þann kveðskap síðast í „einhverju afmælis-
skrifi“ um sig en taldi ekki mikið til hans koma.
„Önnur ljóð frá þessum dögum eru að ég held
öll löngu komin í glatkistuna og sennilega
hvergi finnanleg. Mig rámar þó eitthvað í þenn-
an kvæðabálk sem fór í Morgunblaðið. Hann
hefur varla verið upp á marga fiska þótt hann
kæmist í blöðin. Svo faldi ég mig á bakvið þenn-
an sama Snæ með sögur af íslenskum húsdýr-
um sem eflaust hafa verið einfeldningslegar.
Þetta efni skrifaði ég nálægt fermingu og tel
ólíklegt, að langt hafi verið milli birtingar þess
og greinarinnar um gömlu klukkuna í Morg-
unblaðinu.“
Sem fyrr segir var sú grein prentuð árið
1916, merkt H. Guðjónssyni frá Laxnesi.
Dagar, vikur og ár liðu áður en ég fór að
grennslast nánar fyrir um Snæ svinna og leitast
við að fylla í þá eyðu sem verið hefur varðandi
skrif Halldórs undir þessu dulnefni.
Upphaf skáldferils á prenti
Nú hefur komið á daginn, að skáldskapur frá
hendi Halldórs birtist á prenti tæpum fimm
mánuðum fyrr en margnefnd klukkugrein, og
tveimur dögum áður en bréf hans til íslenskra
barna í Vesturheimi var þrykkt í Sólskini,
barnablaði Lögbergs.
Á dimmgráu kvöldi, haustið 2001, runnu
bernskuljóð Halldórs upp á skjá skrýtilegs
tækis sem nefnt hefur verið örfilmulesvél í
Þjóðarbókhlöðunni. Í tækið hafði verið smeygt
„... því hvað er auður og afl og hús ef eingin jurt vex í þinni krús?“
1924 Laugardaginn 13. desember 1924 var viðtal við Halldór Kiljan Laxnessí Morgunblaðinu vegna þess að daginn eftir ætlaði hann að lesa upp úr
Heiman ek fór, sem hann hafði þá í smíðum, en kom síðan ekki út fyrr en haustið 1952.
Í upphafi viðtalsins sagði blaðamaðurinn: „Mun mörgum forvitni á að sjá þetta unga
skáld, augliti til auglitis, en um hann hafa, eins og kunnugt er, verið allskiptar skoðanir
meðal manna, enda þótt enginn hafi efast um, sem annars nokkuð til hans þekkir, að
hann hafi hæfileika til að bera.“
Skáldið sagði að það væri fyrir áskoranir góðra manna að hann færðist það í fang að
lesa upp. „Ég bjóst nefnilega varla við að fólk í Reykjavík mundi hafa áhuga á að heyra
til manns sem í fyrsta lagi er kaþólskur, í öðru lagi sakaður um ofmetnað, í þriðja lagi
persónulega ókunnugur flestum hér – hefi ekki dvalið hér neitt að staðaldri síðan ég var
krakki – nú og í fjórða lagi – ritdómarnir um bækur mínar hafa ekki allir verið til þess
fallnir að vekja áhuga manna fyrir mér.“ Halldór var 22 ára, hafði farið til útlanda fimm
árum áður en eitthvað komið heim og gefið út þrjár bækur, Barn náttúrunnar, Nokkrar
sögur og Undir Helgahnúk.
Aðspurður neitaði Halldór því að kaþólskunnar gætti í upplestrinum: „Fyrir mér eru
sannfæringaratriðin eitt, listin annað.“ Þegar Halldór var spurður hvort hann væri sest-
ur að hér á Íslandi fyrir fullt og allt sagði hann: „Nei, nei, nei. Á hér ekki einu sinni
heima. Það stóð til að ég dveldi hér aðeins eitt misseri mér til skemmtunar en nú eru all-
ar líkur á að ég dveljist hér til vors mér til leiðinda.“ Í lok viðtalsins spurði blaðamað-
urinn hvert ferðinni væri heitið og fékk afdráttarlaust svar: „Suður, alfarinn. Ég er
vantrúaður á pólarloftslagið.“
Vantrúaður á pólarloftslagið
1927 „Af öllu því merkilega fólki sem ég hef kynnst síðustu vikurnar varðmér einna furðulegast við að kynnast Bill Cody. Hann er heimsfrægasti
kúreki,“ sagði Halldór Laxness í grein í Morgunblaðinu 18. desember 1927, en hann var
þá staddur vestanhafs. Þegar Halldór hitti Bill Cody var honum sagt að Halldór kæmi
frá Íslandi. „Þá varð hann allur að einu brosi og sagði: Þaðan kem ég líka.“ Halldór
komst brátt að því að Bill var af fátæku fólki í Kanada og var bróðir listmálarans Emile
Walters, sem fjallað hafði verið um í blöðum á Íslandi.
„Frá Íslandi á ég mínar skemmtilegustu endurminningar,“ sagði Bill Cody við Hall-
dór. „Það var þar sem ég lærði fyrst að sitja hest. Ég var sendur til ættlands foreldra
minna sjö vetra gamall drengur, munaðarlaus. Ég dvaldi á Íslandi á annað ár. Ég er nú
því miður búinn að týna íslenskunni minni alveg niður, nema einu orði, og það er harð-
fiskur.“ Halldór sagði síðan frá því í greininni að þessi þekkti kúreki hefði átt heima á
Húsabakka við Sauðárkrók og að hann „væri ákveðinn í því að skreppa til Íslands innan
skamms“.
Skagfirðingur í Hollywood
1923 Fyrsta smásaga Halldórs Laxness í íslensku dagblaði birtist í Morg-unblaðinu 6. mars 1923. Hún hét Jarðarför Laugu í Gvöndarkoti. Fram
í júní birtust ellefu aðrar sögur eftir Halldór frá Laxnesi, eins og hann nefndi sig þá. Þær
voru síðan gefnar út í bókinni Nokkrar sögur, sem sérprentun úr Morgunblaðinu. Hall-
dór sagði rúmri hálfri öld síðar: „Hjartagóður kunningi minn, gamalt skáld, sem þá réði
fyrir blaði, bauðst til að prenta þær í blaðinu og lofaði að láta sérprenta þær síðan.“ Hér
er átt við Þorsteinn Gíslason skáld (f. 1867, d. 1938) sem var ritstjóri blaðsins á þessum
árum.
Ein af smásögunum í Morgunblaðinu var nefnd Barn náttúrunnar, eins og fyrsta bók
skáldsins fjórum árum áður, og var tileinkuð Jóhanni Jónssyni (f. 1896, d. 1932), skáldi
og skólabróður Halldórs. Þessi sama smásaga hafði verið birt í sunnudagsblaði Berl-
ingske Tidende 19. október 1919, þegar Halldór var sautján ára, og hét þá Den tusind-
aarige Islænding. Hún mun einnig hafa birst í þýsku tímariti undir heitinu Ein Nat-
urkind. Í Nokkrum sögum hét smásagan enn Barn náttúrunnar, en þegar bókin var
endurútgefin um miðja öldina var sagan nefnd Heiðbæs, eftir einni persónunni.
HALLDÓR LAXNESS OG MORGUNBLAÐIÐ
Nokkur nöfn á sömu sögu