Morgunblaðið - 20.04.2002, Page 12

gaman af boltaleik og öðrum algengum leikjum
og í flestu farið aðrar leiðir en hin börnin í upp-
vextinum.
Ég rifja þetta upp er við Halldór spjöllum
saman í júnímánuði 1990 og spyr hvort hann
hafi hugsanlega verið svolítið skrítinn í æsku.
„Þetta er eflaust rétt hjá Þorsteini. Ég var
ekki mikið leikjabarn og eflaust mun meiri
bókabéus en jafnaldrar mínir í sveitinni; var all-
ur í bókum. Ég las mikið mér til gagns og
ánægju, bækur ýmsra höfunda, en ekki allar
góðar. Ég las líka fyrir heimilisfólkið í Laxnesi;
það var reyndar heldur lítil nautn enda hefð-
bundnir húslestrar. Bækur virtust berast að
mér úr öllum áttum, jafnvel þótt ég væri ekki að
bera mig sérstaklega eftir þeim. Áhugi minn
beindist inn á önnur svið en almennt gerðist um
börn á mínum aldri og má eflaust til sanns veg-
ar færa að ég hafi verið talinn eitthvað und-
arlegur ef beitt hefði verið á mig viðteknum
mælistikum.“
Í viðtalinu við Þorstein kom fram að á æsku-
árum þeirra Halldórs hefði vegurinn um Mos-
fellsdal legið um áreyrarnar neðan við túnið í
Laxnesi og fremst í því hefði verið kargaþýfi.
Fólk sem komið hefði ríðandi heim veginn ein-
hverju sinni hefði sagst hafa séð smágerðar
hendur og fætur standa upp úr þúfunum. Þar
hefði verið kominn sonur hjónanna í Laxnesi að
horfa upp í himininn og yrkja eða búa til sögur!
Þessa frásögn ber ég undir Halldór.
„Ég var sískrifandi, fyllti hverja stílakomp-
una af annarri og var óþreytandi við að ryðja úr
mér sögum.“
Varstu þá skrifandi allt frá því að þú gast
haldið á blýanti eða penna?
„Eiginlega frá því að ég fór að skríða. Ég var
ekki fyrr kominn á fjóra fætur en ég var byrj-
aður að pára, heillaður af bókstöfum. Fljótlega
fyllti ég öll blöð sem ég komst yfir af sögum.
Það var eins og þessi skriftarárátta væri mér í
blóð borin og ég þyrfti enga forskrift.“
Halldór hefur orð á því í þessu sambandi að
margt borgfirskra skálda hafi verið í ætt föður
hans en móðurfólkið hyggur hann ekki hafa
verið „skáldafólk“ þó margt af því hafi verið
lærdómsfólk.
Halldór lýsir skriftargleði sinni á þessum ár-
um í minningasögunni Í túninu heima í þriðju
persónu eins og oft þegar hann talar um sjálfan
sig í fortíð með þeim orðum, að strákurinn í
Laxnesi sitji 10 klukkutíma á dag og pári út
stílabækur. Honum verði ekki haldið frá þessu.
„Hann er ekki einsog fólk er flest. Það hlýtur að
vera mikil mæða fyrir hjónin. Sveitin komst
við,“ segir þar. Hann bætir við, að skáldsögur
hafi hrúgast upp kringum hann hvar sem hann
var látinn, og móðir hans hafi horft með skelf-
ingu upp á bókmenntaafrekin vaxa hjá barninu.
Til er samtímaheimild um lífið í Laxnesi á
þessum tíma og hegðun drengsins þegar hann
er tæplega níu ára. Það er langt bréf Guðjóns
föður hans, til Halldóru systur sinnar, dagsett
12. febrúar 1911.
Þar lýsir Guðjón ástandi jarðarinnar í Lax-
nesi, tíðarfari, „fénaðareign“ sinni, búskapnum
og daglegu lífi:
„Venjulegast förum við til vinnu kl. 6 á
morgnana um sláttinn og hættum kl. 9 á kvöld-
in, 3 tímar fara til máltíða og kaffis, sje átt við
heyhirðingu er haldið lengur út á kvöldin þegar
þess er þörf. Á veturna er farið á fætur í kring-
um kl. 7 og vakað á kvöldin til kl. 10.“
Guðjón segir einnig frá heimilisfólki í Lax-
nesi, verkefnum þess og heilsufari í bréfinu og
byrjar á einkasyninum:
„Dóri minn er farinn að gera ýmsa snúninga
úti við þegar gott er veður, optast kann hann
bezt við að vera með bækur eða blað og penna
þegar hann er inni; hann er mjög skýr og
skemtilegur drengur, man það sem hann les og
getur sagt frá því skemtilega.“
Foreldrar Halldórs lögðu honum til pappír
og stílabækur svo að hann þurfti ekki einungis
að skrifa á sál sína eins og annað skáldmenni á
svipuðu reki, Ólafur Kárason Ljósvíkingur,
sem engan hafði pappírinn og lét sér nægja að
krota með priki í moldarflög og snjó. Það var
honum svo bannað eins og fram kemur í Heims-
ljósi og sagt að með því skrifaði hann sig til
skrattans.
Fyrstu tvær smásögurnar á prenti
Margur gæti haldið, að Halldór hefði látið sér
nægja að nota skáldanafnið Snær svinni á ljóð-
mælin í Morgunblaðinu og kastað því svo fyrir
róða þar sem annað sem hann birtir á prenti á
árinu 1916 er merkt honum sjálfum, Halldóri
frá Laxnesi eða H. Guðjónssyni frá Laxnesi.
Svo er þó ekki.
Þetta skáldanafn hefur hann ákveðið að nota
á fyrstu þrjár smásögurnar sem hann setur fyr-
ir sjónir almennings í stað þess að koma þar
fram undir eigin nafni og sama gildir um bók-
arkafla sem hann birtir undir dulnefninu. Þetta
gerðist árin 1917, 1918 og 1919.
Fyrst skal nefna smásöguna „Launin“, sem
ber undirtitilinn „Saga sveitamanns“. Fyrri
hluti hennar er birtur í Dýraverndaranum 15.
september 1917 og síðari hlutinn 15. janúar
1918. Eðli málsins samkvæmt þurftu sögur sem
menn ætluðu að fá birtar í þessu tímariti að
fjalla um dýr.
Í smásögu Snæs svinna segir frá kynnum
gamals manns af hesti, sem heitir því hvers-
dagslega nafni Gráni. Húsbóndi mannsins á ár-
um áður, sem gárungarnir kölluðu Jón dropa,
hafði farið illa með hesta sína og eiginlega allar
skepnur sem hann átti, – „að því leyti, að þegar
þær voru orðnar gamlar og lúnar, eiginlega
bara affarafé, þá seldi hann þær frá sér svo háu
verði sem hann gat,“ segir í sögunni.
Höfundur lýsir á tæpum sjö blaðsíðum í tíma-
ritinu, sem er í algengu bókarbroti, atvikum frá
ævi hestsins, svaðilförum, lífsháska, samskipt-
um hans við samferðamenn og vináttu hans og
sögumannsins í blíðu og stríðu uns hesturinn er
seldur útlendum hrossakaupmanni. Það voru
laun Grána „fyrir 20 ára trúa og holla þjón-
ustu“.
Smásagan „Seifur“, sem er örlitlu styttri en
sagan um hestinn, er svo prentuð í Dýravernd-
aranum 15. september 1918.
Seifur er fallegur og vel siðaður hundur í eigu
ungs heimspekings, Hjálmars, sem nýkominn
var utan úr heimi og baðaður hafði verið „úr
ferskum mentabrunninum“. Hjálmar trúlofast
kaupmannsdótturinni Lovísu, sem ekki kann að
meta hundinn og telur að unnustanum þyki
vænna um hundinn en hana. Hann sér sitt
óvænna og gefur Seif sjómanni nokkrum, sem
kallar hundinn Boby. Viðkynning þeirra verður
stutt og eftir nokkrar sjóferðir gefur sjó-
maðurinn kunningja sínum hundinn. „Þessi nýi
eigandi var götusnápur,“ segir í sögunni. Hann
skiptir um nafn á hundinum sem nú heitir
Svartur. Þegar götusnápurinn er látinn í
tukthúsið „lá ekki annað fyrir Seifi en guð og
„Í Hafnarfirði má maður segja sannleikann við hvern sem er. “
12 ∼ Lesbók Halldór Laxness 2002 Morgunblaðið
Auður var manni sínum líka að sjálfsögðu mik-
il stoð og stytta, en þegar frá leið gegndi hún
sífellt veigameira hlutverki í vinnuferli hans.
„Ég varð einskonar einkaritari með tímanum,“
segir hún, „en það byrjaði þannig að við vorum
í Svíþjóð og Halldór var að skrifa grein um úti-
legumenn. Svo var honum boðið í boð þar sem
voru eintómir karlmenn – það er eina skiptið
sem ég sá vín á honum um ævina – en ég hafði
farið í þetta hjá honum á meðan. Hann tók því
þó vel og var feginn að ég hafði verið að lesa
þetta. Eftir það skrifaði ég alltaf fyrir hann.“
Það kemur í ljós að uppfrá þessu atviki
hlustar Auður á bækur Halldórs verða til.
„Það gekk þannig fyrir sig að hann sat í horn-
inu og „dikteraði“ mér. En svo þegar hann var
kominn í síðustu yfirferð þá var ég að sjálf-
sögðu með allt á blöðum, enda þá búin að vél-
rita sömu bókina margsinnis. Ég tók því þátt í
hverri einustu yfirferð,“ segir hún. „Þetta var
mikil vinna.“
Aðspurð segist Auður alltaf hafa verið mikill
morgunhani, hún vaknaði á undan Halldóri, en
svo hófst þeirra vinnudagur saman. „Þetta var
um margt óvenjulega náið samlíf, en svo leið
oft langur tími þar sem hann var ekkert að
skrifa, eða var bara að búa til bók í huganum
og þá kom ég ekkert nálægt því.“
Auður segist minnast þess að hafa stundum
rætt við hann það sem hún var að hafa eftir
honum, sérstaklega á seinni árum þegar hann
var orðinn dálítið gleyminn og hún þurfti að
gæta að atriðum varðandi það. Þar gegndi hún
lykilhlutverki og hefur án efa átt sinn þátt í því
að Halldór vann jafnlengi og raun bar vitni.
„Ég man nú ekki hvað var fyrsta verkið sem
við unnum svona,“segir Auður, „en það var
frekar snemma.“ Hún segist því hafa fylgst
náið með þeim tímabilum sem Halldór gekk í
gegnum í sínum ferli.
Annars segist hún ekki hafa blandað sér
mikið í þann hluta lífs hans sem honum til-
heyrði áður en þau giftust, svo sem kaþólsk-
una. Hún kom þó einu sinni til klaustursins í
Clervaux í Lúxemborg eftir að Halldór lést og
segir það hafa verið sérstaka upplifun. „Mér
er það afskaplega minnisstætt þegar ég ávarp-
aði munk sem við vorum að versla við og sagði
honum að maðurinn minn hefði verið í klaustr-
inu og í ljós kom að hann hafði setið inni og
verið að lesa bók eftir Halldór.“
Þótt hjónin á Gljúfrasteini hafi alla tíð haft
þessar sterku rætur í sinni sveit, Mosfells-
sveit, dvöldust þau oft langdvölum erlendis.
Líf þeirra var því óvenjuleg blanda af þeirri
kyrrð sem fylgir íslenskri náttúru og heims-
borgarlífi. „Ég ferðaðist mikið með Halldóri
áður en ég átti stelpurnar, en við vorum búin
að vera gift í 5 ár þegar þær [Sigríður og
Guðný] komu til sögunnar. Á meðan þær voru
pínulitlar fór ég eiginlega ekkert, en svo fór
ég að ferðast aftur þegar þær komust á legg,“
segir Auður. „Minnisstæðust er að sjálfsögðu
þessi mikla heimsferð sem við fórum. Halldór
fór á undan mér með skemmtiferðaskipi til
New York, en ég flaug þangað á eftir honum
ásamt Höllu Bergs sem hafði verið ráðin sem
einkaritarinn hans. Það var óskaplega gaman
í Ameríku og við hittum marga. Við fórum
með lest þvert yfir landið og það stórkostlega
landslag sem við sáum þar er ógleymanlegt.
Ég man líka að þegar við komum á einhvern
vissan blett á þeirri leið fór Halldór að vera
svo kátur því honum þótti svo gaman að vera
að koma til San Francisco. Hann fór að syngja
gamla slagara sem hann kunni frá þeim tíma
þegar hann var þar fyrst, og við skemmtum
okkur mikið yfir því. Frá San Francisco fórum
við svo á skipi yfir Kyrrahafið. Og síðan lá leið
okkar víða um Austurlönd; til Indlands og
Kína, og síðan til Egyptalands, en ferðalagið í
heild tók hálft ár og Halldór skipulagði það
allt saman.“
Auður segir þessi ferðalög í rauninni hafa
verið einn skemmtilegasta þátt þess fjöl-
breytta lífs sem framtíðin bar svo óvænt í
skauti sér í upphafi hjónabands hennar. „Það
var afskaplega gaman að ferðast með Halldóri,
við vorum alltaf á bestu hótelum, enda má
segja að hann hafi alltaf eytt öllum sínum pen-
ingum í hótel og sjálfan sig,“ segir hún og
brosir. „Enda var hann ekkert ríkur, ég var oft
að prjóna upp í úthaldið.“
Nú erum við Auður búnar að ræða bæði um
hennar störf utan heimilis sem og húsmóð-
urstörf hennar á Gljúfrasteini, en höfum þó
ekki enn vikið að því opinbera hlutverki sem
þau hjónin gegndu sem fulltrúar íslensku
þjóðarinnar um margra áratuga skeið. Hvern-
ig kom sú þróun til?
„Ja, þetta var í rauninni dálítið Halldóri að
kenna, því þegar hann þurfti að tala við menn
eða þeir spurðu hvort þeir gætu hitt hann,
sagði hann alltaf; „þið komið bara til mín“, –
hann svaraði alltaf svona,“ segir Auður. Hún
segist bara hafa verið viðbúin því og ekkert
sparað sér umstangið í kringum þessar heim-
sóknir. „Enda hafði ég lengi stúlkur, annars
hefði þetta verið óvinnandi vegur.“
Hún vill þó ekki gera mikið úr sínu opinbera
hlutverki í þágu þjóðarinnar, en játar að það
hafi ekki margir menn sem kvað að komið til
Íslands án þess að heimsækja þau að Gljúfra-
steini. „Það kom voðalega mikið af fólki,“ segir
hún og gefur lítið út á það hvort þetta hafi ver-
ið erfiður starfi að sinna.
Enda er það deginum ljósara að hún hefur
ekki legið á liði sínu í því mikla starfi sem fylgt
hefur hjónabandi hennar og Halldórs Lax-
ness, starfi sem hún sinnir enn þann dag í dag
af mikilli elju. Nú í kringum hundrað ára af-
mæli Halldórs hefur verið óvenju mikið um að
vera hjá Auði, en hún segist ætla að taka á
móti mörgum á heimili sínu á morgun, sunnu-
dag. „Þá kemur Davíð Oddsson ásamt fleiri
gestum til að taka við húsinu,“ segir hún. „Ég
er búin að taka héðan það sem ég ætla mér, en
það sem eftir er fylgir húsinu. Þennan stól
þarna ætla ég þó að taka líka,“ heldur hún
áfram og bendir á sérstaklega fallegan stól,
útsaumaðan rósamunstri, „því mamma saum-
aði hann.“ Ekki er þó að sjá að við miklu hafi
verið hróflað á heimilinu, allt er á sínum stað,
skrautmunir, húsgögn og málverk eftir þekkta
listamenn, sem prýða alla veggi hússins.
Það er farið að líða á morguninn og ljóst að
Auði er ekki til setunnar boðið þessa daga
fram að hundrað ára afmæli skáldsins. Hún
segist dálítið hissa á því hvað mikið hefur verið
gert úr afmælinu, en það sé ágætt að þjóðin
skuli vilja eigna sér hann. Fyrir sér sé afmælið
þó fyrst og fremst einskonar endahnútur á því
lífi sem lifað hefur verið í Gljúfrasteini. „Þetta
var afskaplega yndislegt líf sem lifað var
hérna og í rauninni engu við það að bæta,“
segir hún, „nema ef vera skyldi að ég var af-
skaplega frjáls í mínu lífi og gat gert hvað sem
ég vildi.“