Morgunblaðið - 20.04.2002, Page 14

Ég sá afrit af stílnum einhverju sinni liggja á
skrifpúlti Halldórs á Gljúfrasteini og fékk það
lánað til þess að taka ljósrit af blöðunum sem ég
hef nú til samanburðar við rithöndina á smásög-
unni. Frumgerðin er varðveitt meðal gagna
Menntaskólans.
Einstakir stafir í stílnum eru dregnir með
sama hætti og í handskrifuðu smásögunni um
Ingólf í Skinfaxa og allt yfirbragð textans er
keimlíkt nema hvað skrifarinn virðist hafa
hraðað sér meira við innskrift sögunnar í tíma-
ritið en við vandaðan prófstílinn.
Við niðurlag sögunnar í Skinfaxa er dagsetn-
ingin 15. september 1918 og skýringin: Úr
sagnasafninu „Myndir“, hvað sem orðið hefur
um það sagnasafn.
Sagan Ingólfur er á átta þéttskrifuðum síð-
um og því erfitt að endursegja hana í mjög
stuttu máli. Þar segir frá ungum manni í
Reykjavík sem sagður er hafa verið samtíða
sögumanni einn vetur á skólaárunum og reynst
sannur vinur hans. „Ég hefi aldrei fundið sam-
úðina leggjast utan að sál minni eins og ljóshjúp
nema frá honum,“ segir sögumaður og getur
þess, að skáldskapurinn hafi verið „hið gullna
takmark beggja“.
Ingólfur er ástfanginn af Helgu, fallegustu
stúlkunni í skólanum, og upp frá því verður
hann allt annar Ingólfur en hann hafði áður ver-
ið. Eftir það fer hann að standa sig ver í skól-
anum. „Hann hætti að snerta á píanóinu og það
fór að safnast ryk á nóturnar. Það eina sem ég
varð var við að hann gerði var að yrkja ást-
arljóð.“ En vandinn var sá, að líklega hefur
Helga aldrei orðið ástfangin af Ingólfi.
Um vorið fer Helga ásamt föður sínum til
Ameríku og er gert ráð fyrir að hún dvelji þar
ár eða meira hjá frændfólki. Skömmu síðar
ákveður Ingólfur að sigla vestur um haf á eftir
Helgu. Að tveimur árum liðnum kemur Helga
til landsins aftur. Hún kveðst hafa séð Ingólfi
bregða fyrir einu sinni á stræti í New York en
hann hafi ekki séð hana. „Ég vona, að hann hafi
ekki verið að leita að mér,“ segir hún við sögu-
mann. „Jú, hann var að leita að þér,“ er svarið.
Og sögumaður veltir fyrir sér afdrifum þessa
æskuvinar síns í sögulok:
„Ef til vill er hann enn að leita Helgu, – leita
hennar um þvera og endilanga Ameríku, leita
hennar í blindri ástarörvinglan. Má líka vera, að
hann sé lokaður inni á einhverju vitfirringahæl-
inu, óþekktur af öllum, undir kollóttu leiði í am-
erískum kirkjugarði, – dáinn með draumum
sínum og vonum.“
Niðurlagsorð sögunnar kallast á við stefið
ljúfa í huldufólkskvæði Halldórs í Barni náttúr-
unnar sem hann minnist á í lokakafla minninga-
sögunnar Í túninu heima með þessum orðum:
„Þegar ég var í síðasta sinn gestur á heimili
foreldra minna í þessu túni sextán ára gamall,
þá setti ég saman huldufólkskvæði og í því
stendur:
Dáið er alt án drauma
og döpur veröldin.
Þannig mundi ég líka yrkja núna,“ segir þar.
En vert er líka að minna á, að í sögunni um
Ingólf kemur í fyrsta sinn fram í útgefnu efni,
svo mér sé kunnugt, minnið um Vesturfarann
sem birtist víða í verkum Halldórs á löngum
ferli hans. Almennt hefur það verið talið eiga
upphaf sitt í Randveri Ólafssyni, annarri aðal-
persónu Barns náttúrunnar. Hann hafði flust
með foreldrum sínum í æsku til Kanada, stund-
að þar fasteignaviðskipti, notið lífsins til hins
ýtrasta, en komið svo aftur heim til föðurlands-
ins til þess að leita lífsfyllingar. Þar kynnist
hann sannkölluðu náttúrubarni, Huldu Stefáns-
dóttur, sem töfrar hann og hrífur.
Barn náttúrunnar eftir Snæ svinna
Hið síðara sem Snær svinni birtir í handskrif-
uðu merkisriti menntaskólanema, Skinfaxa, er í
2. blaði 18. árs sem dagsett er laugardaginn 18.
janúar 1919. Það er einnig skáldskaparkyns.
Titillinn er: „Maðkurinn“ og undir honum
segir innan sviga: I. kafli úr „Barn Náttúrunn-
ar“. Aftanmáls segir: Tómas Jónsson hefur
fært inn í bók þessa. Það mun vera sá Tómas
sem varð borgarritari og seinna borgarlögmað-
ur í Reykjavík.
Texti kaflans er nánast samhljóða upphafs-
kafla fyrstu skáldsögu Halldórs, Barns náttúr-
unnar, sem gefin var út níu mánuðum síðar og
heiti kaflans hið sama og í bókinni. Bókarkafl-
inn var lesinn upp í Menntaskólanum á vegum
Framtíðarinnar en ekki liggur fyrir hver las
hann.
Ef einhver hefur velkst í vafa um, að þeir
Snær svinni og Halldór væru einn og sami höf-
undur tekur birting kaflans úr Barni náttúr-
unnar í Skinfaxa af öll tvímæli um það. Sama
efni birtist sama ár í samnefndri bók og þá er
höfundurinn Halldór frá Laxnesi.
Þá má geta þess, að til frekari glöggvunar
fletti ég fundargerðarbók málfundafélagsins
Framtíðarinnar sem varðveitt er í þjóðdeild
safnsins góða á Melunum.
„Fyrsti fundur Framtíðarinnar árið 1919 var
haldinn l.d. 18. jan. á samkomusal skólans og
hófst kl. 41⁄2 e.h.,“ segir þar efst á síðu. Eftir að
gjörðir aðalfundar hafa verið lesnar og ræddar
er lesin ljóðabók félagsins, Hulda. Greint er frá
efni hennar en því næst sagt, að Skinfaxi, blað
félagsins, hafi verið lesið. Meðal efnis er þetta
skráð: „Snær Svinni [H.Guðj.]: Maðkurinn; I.
kafli úr „Barn náttúrunnar““
Þarna er einhverra hluta vegna vísað innan
hornklofa til þess höfundar sem notar dulnefnið
Snær svinni, Halldórs Guðjónssonar, svo að
gera má ráð fyrir að gagnvart vinum Halldórs
og skólafélögum hafi tengsl þeirra Snæs ekki
verið neitt leyndarmál. Í fundargerðinni kemur
fram að á fundinn hafi mætt 27 félagar Fram-
tíðarinnar og 11 utanfélagsmenn, mest úr gagn-
fræðadeild skólans. Fundarritari er fyrrnefnd-
ur Tómas Jónsson en fundargerðina staðfestir
fornvinur Halldórs, Jóhann Jónsson, skáld, sem
þá er forseti málfundafélagsins.
Leyndarmál Tómasar Guðmundssonar
Tómas Guðmundsson, borgarskáld, var einn
þeirra sem sátu ásamt Halldóri í þeim fjórða
bekk Menntaskólans sem kenndur hefur verið
við skáld, og sögð eru hafa verið hvorki meira né
minna en sextán í bekknum. Tómas sagði í við-
tali við Valtý Stefánsson ritstjóra í jólablaði Les-
bókar Morgunblaðsins 1942 að Halldór hefði
komið heiman frá Laxnesi með fullt koffort af
handritum, skáldsögur í mörgum bindum.
„Hann orti líka um þetta leyti kvæði um
Þýskalandskeisara. En enginn mannlegur
máttur skal fá mig til að segja frá því hvar það
birtist á prenti,“ segir Tómas.
Þegar ég rakst á þetta fannst mér það synd,
að hvorugur þeirra skáldbræðra væri nú lengur
frásagnar um þetta leyndarkvæði, Tómas eða
Halldór. Mér þótti reyndar mjög áhugavert að
„Guð mundi skella uppúr ef ég færi að biðjast fyrir.“
14 ∼ Lesbók Halldór Laxness 2002 Morgunblaðið
1974 Þegar Ragnar Jónsson í Smára varð sjötugur, 7. febrúar 1974, skrifaðiHalldór Laxness langa grein í Morgunblaðið. Þar sagði skáldið: „Hann
tókst á hendur það hlutverk af hvötum sjálfs sín að gerast með nokkrum hætti ljósmóðir
að íslenskum skáldskap og listaverkum.“ Síðar sagði: „Hér hefur risið blómaskeið í ýms-
um greinum lista, sumum sem aldrei höfðu áður verið stundaðar hér af alhug. Þess er
ekki að dyljast að umskiptin áttu rót að rekja til þeirrar nýbreytni Ragnars að umbuna
listamönnum fyrir starf þeirra eins og öðrum starfsstéttum landsins.“ Í lok grein-
arinnar, sem nefnist Forleggjararolla, sagði: „Sé litið yfir starfsferil Ragnars Jónssonar
verður niðurstaðan einna líkust mynd af draumi skálda og listamanna um stofnun í þjóð-
félaginu sem hafi þær skyldur að sjá um að þeir sjálfir og snilldarandinn hafi til hnífs og
skeiðar meðan listaverk er að verða til. Það hefur aldrei komist inn í hausinn á Íslend-
ingum að list borgi sig.“
„Nú þegar hann er allur skortir mig orð. Sérstakur þráður í ævi minni hefur verið slit-
inn,“ sagði Halldór í minningargrein um þennan forleggjara sinn um nær hálfrar aldar
skeið, í Morgunblaðinu 20. júlí 1984. „Honum datt aldrei í hug að gagnrýna listamenn;
því síður græða á þeim. En hann fann af innbornu næmi hvar lá fiskur undir steini í list
og hverjir eru listamenn,“ sagði Halldór.
HALLDÓR LAXNESS OG MORGUNBLAÐIÐ
Stofnun í þjóðfélaginu
1998 Halldór Laxness, líf hans og starf, hefur verið nokkrum sinnum til um-fjöllunar í leiðurum Morgunblaðsins, meðal annars á útfarardaginn, 14.
febrúar 1998.
„Allt frá öndverðri öldinni hefur þjóðin speglað sig í skáldskap Halldórs og lært að
þekkja hver hún er,“ sagði í leiðaranum. „En í þessum skáldskap hafa Íslendingar lært
að fóta sig, í honum hefur þjóðin ratað inn í nútímann, inn í nýja veröld, að minnsta kosti
í andlegum efnum þótt framan af hafi hún ekki haft annað á sér en vaðmálsbuxur og
sauðskinnsskó.“
Leiðaranum lauk á þessum orðum: „Eins og það er íslenskri þjóð mikilvægt að hafa
átt þetta skáld er það mikilvægt að hún haldi áfram að uppgötva skáldskap þess. Það er
nauðsynlegt að við höldum áfram að finna í honum nýja heima, að við höldum áfram að
finna í honum frjómagnið, sköpunarkraftinn, og umfram allt er nauðsynlegt að við höld-
um áfram að finna okkur sjálf í honum því að þannig heldur skáldið áfram að lifa.“
Skáldið lifir áfram í okkur
1977 „Velvakanda hefur hlotnast sá heiður að fá sent bréf frá Nóbelsskáldiokkar, Halldóri Laxness, og fjallar hann hér um deilumál sem verið hef-
ur nokkuð ofarlega á baugi í vetur.“ Þannig hefst Velvakandi í Morgunblaðinu 2. júní
1977. Bréf Halldórs er þýðing á grein í þýsku blaði rúmum mánuði áður, þar sem rætt
var um bjórneyslu í heilsubótarskyni. Halldóri fannst boðskapurinn eiga erindi til land-
ans vegna þess að „hér veit almenningur ekki gjörla um hvað verið er að tala þegar bjór
er á dagskrá, þar sem drykkurinn hefir verið kríminaliseraður hjá okkur í tvær kyn-
slóðir, það er að segja látinn jafnbrýna glæp allar götur síðan árið 1915“.
Síðan fylgdi þýðingin, en þar sagði meðal annars: „Bjór hefur sérstöku hlutverki að
gegna hjá taugaveikluðu fólki sem þjáist af hugaræsingu og of miklu vinnuálagi samfara
tilhneigingu til svefnleysis. Í þessu falli kemur sterkur bjór einfaldlega til greina sem
lyf.“ Einnig var þess getið að bjór væri svo lítt áfengur drykkur „að þó hans sé neytt í
óhófi gefst maginn upp langt á undan höfðinu“. En allur er varinn góður: „Fólk sem er
vangæft í meltingarfærum ætti að vara sig á að drekka kaldan bjór óhóflega með mat; og
helst ekki drekka bjór án þess að borða eitthvað með honum.“
Veturinn áður hafði Alþingi verið að fjalla um bjórfrumvarp, og ekki í fyrsta sinn. Það
var svo í maí 1988 sem hliðstætt frumvarp var samþykkt og framleiðsla og sala á áfengu
öli var leyfð frá og með 1. mars 1989, eftir 74 ára bann.
Kríminaliseraður drykkur