Morgunblaðið - 20.04.2002, Page 16

16 ∼ Lesbók Halldór Laxness 2002 Morgunblaðið
S
AGAN af Guðbjarti Jónssyni,
þessum sjálfstæða íslenska
bónda, er með sterkustu mann-
lýsingum norrænna bókmennta.
Hún lýsir frumkraftinum sem
býr í íslenskri alþýðu, hinni stöð-
ugu baráttu gegn miskunnarlausri náttúrunni
og drauminum um sjálfstæði sem ýtir til hlið-
ar öllum öðrum kröfum og tillitssemi. Þegar
maður þekkir söguna um Bjart úr Sum-
arhúsum skilur maður af hverju þessi litla
þjóð hefur ekki bara haldið velli þrátt fyrir
óblíð náttúruskilyrði, heldur er nú í hópi efn-
aðri og öflugri lýðræðisþjóða, með sterkar
menningarhefðir – og sjálfstraust og þrjósku
sem ekki leyfir neinar málamiðlanir.
Halldór Laxness samdi Sjálfstætt fólk árið
1934 þegar hann var 32 ára. Árið eftir kom
út síðara bindið, Ásta Sóllilja. Þessar tvær
bækur koma nú í fyrsta sinn út saman í
danskri útgáfu. Laxness vildi koma með and-
svar við Gróðri jarðar eftir Knut Hamsun frá
1917. Hamsun lofsöng hið frumstæða sveitalíf
og lét sögu sína enda með friðsæld í sveitinni.
Það gerir Sjálfstætt fólk ekki: Bjartur hlýtur
sjálfstæðið sem hann barðist fyrir alla sína
ævi. En að lokum verður hann að yfirgefa fá-
tæklega bóndabæinn og byrja upp á nýtt, án
annarrar vonar en draumsins eilífa um sjálf-
stæði.
*
Ég hef oft gengið um íslenskar heiðar, fylgt
laxinum upp straumharðar flúðir árinnar þar
til hann gefst upp og nemur staðar. Á einni
heiðinni gekk ég fram á gamlar hústættur
fjarri byggð og vegaslóðum. Vindur og vetr-
arhörkur hafa farið illa með þær. Torfþakið er
samanfallið, sperrurnar hrundar, steinhleðsl-
urnar grasi grónar og tóftin útspörkuð kinda-
sporum. Tóftin ber vitni um erfiða ævi ís-
lenska heiðabóndans. Ég settist niður á
hraundranga við lækinn og hugsaði með mér
sem svo að það hefði geta verið hér sem Bjart-
ur í Sumarhúsum lifði sjálfstæðu lífi í hörðum
heimi. Hér í stekkjartúninu hefði hann, ásamt
vinnulúnum konum og börnum, getað stund-
að heyskap á meðan blómaangan síðsumarins
fyllti loftið. Hér gætu kindur hans hafa gefist
upp fyrir snjó og kulda vetrarins. Og hér gæti
hann hafa neyðst til að slátra magurri kúnni
til að hafa nóg hey fyrir kindurnar. Sagan af
Bjarti orkar svo sterkt á hugann að maður
verður allt að því var við Kólumkilla og norn-
ina Gunnvöru við heiðarásinn. Kólumkilla
sem lagði á norrænu landnámsmennina að í
þessu landi skyldu þeir aldrei þrífast.
Maður dáist þar af leiðandi enn frekar að
Íslendingum fyrir að hafa þraukað – og kom-
ið á fót fyrirmyndarsamfélagi þrátt fyrir alla
fjötra og bannfæringar.
*
Halldór Kiljan Laxness var fæddur Halldór
Guðjónsson. Eftirnafnið tók hann upp eftir
sveitabæ í nágrenni Reykjavíkur þar sem
hann ólst upp. Faðir hans bætti tekjur af bú-
rekstrinum með vinnu við vegaframkvæmdir.
Hann var tónelskur og kenndi syni sínum að
spila á fiðlu. Á unga aldri dreymdi Halldór
um að verða tónlistamaður áður en hann
sökkti sér ofan í ritstörfin. Hann var 17 ára
þegar fyrsta bók hans var gefin út. Fjöl-
skyldan var tiltölulega efnuð þannig að hann
nam við Lærða skóla og fékk tækifæri til að
ferðast um heiminn. Eftir fyrri heimsstyrjöld-
ina ferðaðist Halldór um Evrópu og Bandarík-
in, þar sem hann reyndi án árangurs að kom-
ast að sem handritahöfundur í Hollywood.
Halldór tók kaþólska trú 1923 og tók upp
nafnið Kiljan eftir írska dýrlingnum Heilögum
Kilian. Hann dvaldi um tíma í klaustri munka
Benediktareglunnar í Clervaux, nam við jes-
úítaskóla í London og stúderaði í Lourdes og
Róm. Hann samdi fjölda skáldsagna á trúar-
legum nótum áður en efinn náði völdum á
honum og hann sneri frá guðstrúnni – til að
ganga á vit nýrrar trúar: marxismans.
Hann sneri aftur til Íslands, sem hafði hlot-
ið sjálfstæði 1918. Engu að síður var haldið
uppi konungssambandi við Danmörku og lýð-
veldi fyrst komið á 1944. Í nokkur ár ferðað-
ist Laxness um Ísland, fullur áhuga á póli-
tísku og félagslegu umróti kreppuáranna.
1929 var vegabréf hans gert upptækt er hann
dvaldi í Los Angeles og honum hótað að
hann yrði rekinn úr landi. Hann fékk vega-
bréfið aftur eftir ívilnun manna á borð við
rithöfundinn Upton Sinclair sem átti eftir að
hafa mikil áhrif á þroska hans sem rithöf-
undur.
Laxness settist að í Reykjavík, gifti sig árið
1930 og með höfundarlaunum frá ríkinu gat
hann helgað sig ritstörfunum. Með Sölku
Völku, þar sem ævi kvenverunnar úr litla
sjávarþorpinu nær bæði yfir deiluna milli
kaupmanna og fiskiðnaðarins og uppvöxt
verkalýðshreyfingarinnar – öðlaðist hann al-
menna viðurkenningu. Verk hans einkennast
af sósíalískum viðhorfum og þjóðfélagsspenn-
unni sem ríkti á Íslandi á fjórða áratugnum.
Þetta er líka þemað bak við söguna af
Bjarti í Sumarhúsum.
*
Bjartur settist fyrst við eigið borð á fullorð-
ins árum. Hann var vinnumaður hreppstjór-
ans á Útirauðsmýri í átján ár áður en hann
keypti litla jörð og flutti þangað með brúði
sinni, hrossi og tryggri hundtík. Og það er
stolt stund þegar hann rekur tvær kinda
hreppstjórans sem kroppa í stekkjartúns-
grænkuna úr túni sínu í fyrsta sinn: þetta er
jörðin mín!
Þessu sjálfstæði berst hann fyrir ævina á
enda. Það er barátta gegn náttúruöflunum og
þeim lífsskilyrðum sem gilda í samfélagi er
hefur þurft að laga sig að þeim kjörum sem
umhverfið býður. Svo fyllist hann drambi.
Lífið gengur vel, kindurnar þrífast og börnin
fá kjöt á beinin – og hann leyfir of mörgum
lömbum að lifa í von um að styrkja fjárhóp-
inn. En svo kemur snjórinn – Svona fylgir
hríðardögum vorsins mikil alvara á litlum bæ í
dali. Það er eingin furða þótt sálin verði snauð
að gleði, vonin smá í hjarta þjóðarinnar, lítil
huggun í andvöku á næturþeli. Jafnvel fegurstu
minníngar missa sinn ljóma einsog glampandi
silfurpeníngur sem safnar spanskgrænu, því
hann hefur týnst.
Svo kemur heimsstríðið. Verð á kindakjöti
hækkar. Fátæki bóndinn fyllist aftur drambi.
Hann byggir þrílyft hús við hlið bæjarins, en
hefur ekki heppnina með sér. Stríðinu lýkur
og þegar útlendingarnir hætta að drepa hvern
annan snögghrapar allt: – Það var nýr þáttur í
hans eilífa frelsisstríði, baráttan við hið venju-
lega ástand sem hlýtur að skapast á ný í megun
þjóðarinnar eftir að hin óvenjulega hamíngja
styrjaldanna er um lok liðin, eftir að hin óeðli-
lega bjartsýni er þorrin, sem hefur glapið kot-
únginn útí firn sem þau, að ætla að fara að
eiga heima í húsi. ... hinn frjálsi maður húng-
uráranna var orðinn vaxtaþræll veltiáranna.
Allt gengur á afturfótunum hjá Bjarti. Hann
rak Ástu Sóllilju, ástkæra dóttur sína, að
heiman eftir að hún varð ófrísk. Konan deyr
frá honum. Synirnir halda til fyrirheitna
landsins í Ameríku eða hverfa á heiðinni. En
þegar hann hefur misst allt nær hann í Ástu
Sóllilju í bæinn þar sem hún býr við mikla fá-
tækt, og ásamt gamla hrossinu halda þau af
Frumkraftur íslenskrar alþýðu
Eftir Uffe Ellemann-Jensen
Morgunblaðið/Börkur Arnarson
Meðlimir sænsku akademíunnar, sem veitti Halldóri bókmenntaverðlaun Nóbels, sóttu skáldið heim í ágúst-
mánuði 1989. Fremstur á myndinni er Sture Allén fastaritari akademíunnar.
„Dáið er alt án drauma og dapur heimurinn.“