Morgunblaðið - 20.10.2002, Síða 43

ur stuðningsmaður var Hermann há-
skólaútgáfum um íslensk fræði í Kan-
ada, Bandaríkjunum og víðar. Hann
var aðalstofnandi Alþjóðaþings um
íslenskar fornsögur (The Inter-
national Saga Conference). Fyrsta
þingið var saman kallað í Edinborg
árið 1971 og hefur síðan verið haldið
þriðja hvert ár víða um lönd. Hefur sú
stofnun skilað íslenskum fræðum
drjúgum feng. Síðara atriðið veit að
sagnaþýðingum Hermanns og félaga
hans á enska tungu.
Á sjötta áratug næstliðinnar aldar
leituðu þeir Magnús Magnússon og
Hermann Pálsson álits hjá for-
stöðumönnum Penguin Classics-
bókaforlagsins í Englandi um það
hvort þeir vildu taka Njáls sögu til út-
gáfu í nýrri þýðingu á ensku. Fljót-
lega barst þeim svar þess efnis að þar
sem Njáls saga væri ekki klassískt rit
gæti Penguin Classics ekki gefið
hana út á ensku. Þýddu þeir Magnús
og Hermann þá nokkra kafla úr
bókinni, sendu nefndu bókaforlagi og
fengu í það sinn annað svar um að
Njáls saga væri klassísk og sjálfsagt
að forlagið gæfi hana út á ensku.
Þýðingin birtist á prenti árið 1960 og
var helguð prófessor Einari Ólafi
Sveinssyni. Í þessum nýja búningi
varð Njáls saga metsölubók í sínum
flokki. Má með sanni segja að þeir fé-
lagar hafi með útgáfu sinni stigið
heilladrjúgt skref til kynningar á ís-
lenskri menningu og bókmenntum
meðal enskumælandi þjóða. Veikist
sú staðhæfing síst við að í kjölfar
Njálu fylgdu hjá Penguin Classics
þýðingar þeirra félaga á allmörgum
Íslendingasögum. Hrafnkels sögu
þýddi Hermann einn, en auk Magn-
úsar Magnússonar voru meðþýðend-
ur hans á öðrum sögum Paul Ed-
wards og Denton Fox (báðir látnir).
Sagnaþýðingar Hermanns og fé-
laga hans þriggja urðu um tuttugu
talsins. Meðal þeirra er að finna Ís-
lendingasögur, konungasögur og
fornaldarsögur. Að hverri þýðingu
skrifuðu þeir greinargóða formála.
Þýðingastíllinn er nútíðarlegur, hlað-
inn frásagnargleði og leikandi léttur.
Hermann Pálsson var meistari orðs
og stíls, hvort heldur sem um var að
ræða móðurmál hans eða ensku. Er
þar stuðst við álit þeirra sem dóm-
bærir eru.
Skylt er að geta þess að lokum að
meiri hluta bóka sinna og ritgerða
skrifaði Hermann á íslensku og þau
verk þess vegna hluti af íslenskum
þjóðararfi. Fyrir rúmum tveim árum
kom út eftir hann um það bil þrjú
hundruð síðna bók sem nefnist Háva-
mál í ljósi íslenskrar menningar. Þar
segir að Hávamál séu „eitt þeirra
fornkvæða sem allir hugsandi Íslend-
ingar ættu að kynnast sem best“. Svo
einföld eru þau orð. Í sérstökum kafla
ræðir Hermann um „andstæðuna
milli dauða og orðstírs“ og enn má
vísa til þáttar hans um „vináttu“. Allt
þetta og miklu fleira leitar nú á huga
vina hans og vandamanna. Minningar
um hann varðveita þeir en taka þær
þó að lokum smám saman með sér við
hinstu brottför. Verk Hermanns
munu hins vegar njóta lengri lífdaga
og þar með orðstír höfundarins.
Bók Hermanns um Suðureyjar,
sem vitnað var til í byrjun þessarar
greinar, ber með sér að reynslu af
sorg og trega við dauða ættmenna og
vina hafa eyjaskeggjar löngum deilt
með Íslendingum. „Tregróf“ heitir
gömul kveðskapargrein. Sæmundar-
Edda og dróttkvæði geyma um hana
fögur dæmi. „Söngvum frá Suðureyj-
um“ lauk Hermann Pálsson með þýð-
ingu sinni á írsku (gelísku) tregrófi.
Upphafslínur þess hljóða svo:
Við brottför þína brugðu fjöllin lit,
og blámi himins varð að mistri gráu, …
Ekki get ég gert manninum Her-
manni Pálssyn viðhlítandi skil í
stuttri minningargrein. Það bíður
betri tíma. Við Margrét og börnin
okkar öll kveðjum með söknuði mik-
inn höfðingja og gagnmerkan samtíð-
armann. Við þökkum honum órofa
tryggð og vináttu og sendum Stellu,
Steinvöru, Helenu og öðrum ætt-
mennum innilegar samúðarkveðjur.
Haraldur Bessason.
Allt hefur sinn tíma, segir Prédik-
arinn, og þá líka að lifa og að deyja.
Það virðist samt ótímabært að Her-
mann Pálsson farist í slysi í Búlgaríu,
á ferð með ástvinum sínum, eigin-
konu, dóttur og dótturdóttur. Að
feigðin ráðist svona að honum: með
klofinn hjálm og rofinn skjöld /
brynju slitna, sundrað sverð og
syndagjöld, eins og Bólu-Hjálmar
komst að orði við mannslát.
Hermann var hreint ekki búinn að
ljúka lífsstarfi sínu. Hann var með
tvær bækur í smíðum og engan bil-
bug á honum að finna. Fyrr í sumar
heyrði ég útvarpsviðtal við hann frá
Ísafirði. Hann var þá eldhress á ferð
umhverfis landið með lystiskipi og
fræddi farþega um Íslendinga, menn-
ingu þeirra og sögu.
Fékkst hann ekki einmitt við það
alla tíð með einum eða öðrum hætti?
Hermann var hámenntaður og fjöl-
menntaður maður. Hann lauk há-
skólaprófum á Íslandi og Írlandi, var
doktor frá þriðja háskólanum í Ed-
inborg þar sem hann gegndi síðan
prófessorsembætti. Hann var gisti-
prófessor í Kanada og Bandaríkjun-
um, flutti fyrirlestra vítt og breitt um
heiminn, kenndi, fræddi, gladdi.
Hann var hamhleypa við skriftir, ekki
hef ég tölu á bókum hans, útgáfum,
þýðingum, ritgerðum, greinum.
Fræðafólk í nútíð og framtíð mun
meta lífsstarf hans og aðrir bara
njóta þess. Tvívegis sótti Hermann
um stöðu við Háskóla Íslands en var
hafnað. Hann var ekki maður henti-
skoðana. Hann studdist við eigin
verðleika, ekki hinar og þessar hækj-
ur. Háskólinn gerði hann að heiðurs-
doktor 1987. Það var gaman.
Þegar við Hermann vorum í
Menntaskólanum á Akureyri undir
miðbik síðustu aldar urðu margir
nemendur víðsvegar af landinu að
leggja hart að sér til þess að geta sótt
skólann. Ef síldin brást til dæmis
komu ekki allir að hausti. Einu sinni
kom Hermann ekki fyrr en eftir jól.
Nemendur voru upp til hópa auralitl-
ir og gerðu sér enga rellu út af því.
Færi einhver að slá um sig og splæsa
út og suður var horft á hann með vor-
kunnsemi, hann þótti dálítið hallær-
islegur. Nemendur þjáðust ekki af
gullgirnd. Þeir sem skrifuðu bestu
ritgerðirnar nutu virðingar. Þessi
andi úr skólanum hefur sjálfsagt haft
áhrif á verðmætamat nemenda, það
viðhorf að þekking og menntun sé
eini fjársjóðurinn sem maður eigi æv-
inlega og enginn geti tekið frá manni.
Og sýna peningum hæfilega virðingu,
eða hæfilegt virðingarleysi eftir at-
vikum.
Hermann var afburða námsmaður,
þroskaðri en mörg okkar hinna.
Hann var logandi klár, rökfastur og
hugmyndaríkur. Í minningunni lifir
hann ekki síst sem sögumaður, húm-
oristi með fágæta frásagnargáfu,
einsog þjappast hefðu saman í honum
þessir írsku og íslensku sagnaeigin-
leikar. Á góðum stundum hallaði
hann sér fram í sætinu, hallaði undir
flatt og spann og spann og augun
glóðu af gáska og prakkaraskap.
Hermann var einn af þessum
mönnum sem er bara svo gott að vita
að séu til, séu þarna einhvers staðar,
og maður geti hlakkað til að hitta aft-
ur einhverntíma.
Hermanni Pálssyni varð mikið úr
lífinu. Hlutskipti hans varð að starfa
erlendis, kannski hefur enginn setið á
vængjum hans þar.
Margrét Indriðadóttir.
Þau sviplegu tíðindi bárust nýlega,
að Hermann Pálsson prófessor hefði
farizt af slysförum suðrí Búlgaríu.
Við Hermann urðum stúdentar
vorið 1943, hann að norðan og ég að
sunnan, og settumst um haustið að
námi í íslenzkum fræðum við Háskóla
Íslands.
Ég minnist þess, að við vorum um
hríð eitt sumar saman í vegavinnu
norður á Vatnsskarði, en hann hvarf
þaðan fljótlega til annarrar vinnu
syðra, er var betur launuð en vega-
vinnan fyrir norðan.
Hermann var mikill námsmaður,
lauk cand. mag.-prófi frá Háskóla Ís-
lands 1947 á mun skemmri tíma en
við hinir, og hóf þá um haustið nám í
keltneskum fræðum við University
College í Dyflinni. Hann lauk þar
B.A.-prófi 1950, sama ár og hann var
settur lektor í íslenzku við Edinborg-
arháskóla í Skotlandi.
Þegar það réðst, að ég yrði nokkra
mánuði í London fyrri hluta árs 1951,
lagði ég leið mína þangað um Edin-
borg og heimsótti vin minn Her-
mann, fékk inni í sama húsi og hann
og stanzaði þar seinustu vikuna í jan-
úar.
Hermann var að heiman kvöldið
sem ég kom, en í dagbók sem ég á frá
þessum tíma segi ég svo: ,,kl. 12 kom
Hermann og lentum við þá á heilla-
ngri kjaftatörn og urðum svo hálf-
andvaka á eftir. Lá mjög vel á Her-
manni, alls staðar sjáandi ný og
girnileg verkefni, en jafnframt feginn
að fá fréttir að heiman.“ Þarna var
Hermann Pálsson lifandi kominn í
brennandi áhuga sínum, er hann hélt
til hinztu stundar, enda þau verk er
hann samdi um dagana orðin mörg og
fjölbreytileg. Fornsögurnar íslenzku
urðu honum kærasta viðfangsefnið,
enda helgaði hann mörgum þeirra
einstök rit, svo sem Hrafnkels sögu,
Laxdælu, Njálu o.fl., og glímdi við til-
urð verkanna, og þann jarðveg, er
þau væru vaxin úr. Margt í orðalagi,
ekki sízt í málsháttum og spakmæl-
um ýmsum, taldi hann tilkomið við
þýðingar úr latneskum ritum, er
menn hefðu þekkt og stuðzt við. Gekk
hann þar stundum, að því er mér
fannst, nokkuð langt. Lífsreynsla og
lífsspeki þjóða speglast og kristallast
í tungum þeirra og því eðlilegt, að þar
megi sjá ýmis líkindi, þótt ekki sé um
beint lán að ræða.
Hermann vann merkilegt starf
sem þýðandi fornsagnanna á enska
tungu, oft með öðrum mönnum, svo
sem Magnúsi Magnússyni, Paul
Edwards o.fl., og eru þar kunnastar
þýðingarnar er út komu í flokknum
Penguin Classics. Hann dvaldist og
stundum við erlenda háskóla sem
gistiprófessor og beitti sér fyrir forn-
sagnaþingum svo nefndum, er urðu
mjög til eflingar fræðunum.
Ég á margar góðar minningar um
Hermann, var löngum í bréfasam-
bandi við hann og kom oft til hans í
Edinborg á hið fagra heimili hans og
konu hans, Guðrúnar Þorvarðardótt-
ur.
Að henni og dóttur þeirra Stein-
vöru og dóttur hennar er nú þungur
harmur kveðinn við hið sorglega frá-
fall Hermanns.
Ég votta þeim hér með innilega
samúð mína og Helgu Laufeyjar
dóttur minnar.
Finnbogi Guðmundsson.
„Snúðu Grótta sólarsinnis, sólar-
sinnis, mundu það“.
Með þessum orðum kvaddi Her-
mann mig í síðasta bréfi. Tímans
kvörn malar án afláts. Við vorum
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. OKTÓBER 2002 43
Dr. Hermann Pálsson,prófessor í íslenskumfræðum við háskólann íEdinborg og einn af
virtustu fræðimönnum sinnar kyn-
slóðar, er látinn. Lést hann á
sjúkrahúsi í Búlgaríu af völdum
slyss, sem hann varð fyrir er hann
var þar í sumarleyfi með fjölskyldu
sinni.
Hermann kenndi íslensk fræði
við Edinborgarháskóla frá 1950 og
þar til hann settist í helgan stein
árið 1988.
Hann var fæddur á Sauðanesi á
Ásum, skammt frá Blönduósi, og
var sjötta barn foreldra sinna af
tólf börnum alls. Lærði hann að
lesa þriggja ára gamall með því að
fylgjast með lestrarkennslu eldri
bræðra sinna og tók snemma
miklu ástfóstri við bækur.
Hermann var tíu ára er hann
missti föður sinn. Tóku þá við erf-
iðir tímar hjá fjölskyldunni en
Hermann sýndi hvað í honum bjó í
Menntaskólanum á Akureyri og
ekki síður í því námi, sem við tók.
Lauk hann námi í íslenskum fræð-
um við Háskóla Íslands 1947 og
lagði síðan stund á írsk fræði við
ríkisháskólann í Dyflinni. Veitti
það honum mikla innsýn í írsk
áhrif í norrænum bókmenntum og
kveðskap en á þessum tíma voru
rannsóknir á því sviði að mestu
óplægður akur.
Hermann var skipaður fyrirles-
ari í íslenskum fræðum við ensku-
deild Edinborgarháskóla 1950 og
barst hróður hans fljótlega langt
út fyrir veggi skólans. Af þeim
sökum sóttust nemendur eftir að
komast til hans og segja má, að
sjálfur hafi hann verið öfundarefni
margra annarra menntastofnana.
Auk kennslunnar hélt Hermann
áfram rannsóknum sínum á keltn-
eskum bókmenntaarfi og raunar
voru fyrstu tvær bækurnar, sem
hann lét frá sér fara, þýðingar á
írskum sögum. Írskar fornsögur
komu út 1953 og Söngvar frá Suð-
ureyjum, skemmtilega skrifuð bók
um hinn keltnesk-norska menning-
ararf á Suðureyjum, kom út 1955.
Þar er meðal annars að finna mörg
keltnesk ljóð í þýðingu Hermanns.
1971 skipulagði Hermann fyrstu
alþjóðlegu Sögu-ráðstefnuna, sem
haldin var í Edinborgarháskóla og
sótt af meira en 100 fræðimönnum
víðs vegar að úr heimi. Meginstefið
var „Íslendinga sögur og vestræn
bókmenntahefð“ og tilgangurinn í
raun sá að skilgreina og festa í
sessi stöðu sagnanna sem rann-
sóknarefnis við háskóla. Þótti ráð-
stefnan takast með eindæmum vel
og hún varð undanfari ráðstefna,
sem haldnar hafa verið á þriggja
ára fresti í ýmsum löndum, Íslandi,
Noregi, Svíþjóð, Danmörku,
Þýskalandi, Frakklandi, Ítalíu og
Ástralíu. Næsta ráðstefna verður
haldin í Bonn að ári.
Á langri starfsævi varði Her-
mann mestum kröftum sínum í
rannsóknir á íslenskum mið-
aldabókmenntum og á tengslum
þeirra við evrópska forn-
menntastefnu. Hann gaf út nokkr-
ar bækur þar sem hann sýndi fram
á, að sögurnar væru ekki sjálf-
sprottnar úr íslenskri mold, ekki
bara einangraður afrakstur ís-
lenskrar snilligáfu eins og margir
fyrri fræðimenn höfðu haldið fram,
heldur hefðu höfundar þeirra nært
anda sinn við útlendar lindir. Þeir
hefðu ekki aðeins orðið fyrir írsk-
um áhrifum, heldur ekki síður frá
þeim bókmenntastraumum, sem
þá ríktu á meginlandinu.
Hermann gaf út rannsóknir sín-
ar á mörgum helstu sögunum og
Eddukvæðunum auk mjög upplýs-
andi bóka og greina um upphaf og
eðli sagnaritunar (og sagnalesturs)
á Íslandi á miðöldum. Setti hann
saman og hafði um það orðið
sagnaskemmtun.
Sjálfur vil ég nefna hinn ómet-
anlega þátt Hermanns í að kynna
enskumælandi fólki Íslendinga
sögurnar. Það gerði hann með sín-
um óviðjafnanlegu þýðingum á
„Hinum fimm stóru“: Njáls sögu,
Egils sögu, Grettis sögu, Laxdæla
sögu og Eyrbyggja sögu. Höfðum
við samstarf um þýðingu tveggja
þeirra fyrir Penguin Classics.
Hann lét þó ekki staðar numið við
það, heldur þýddi í samvinnu við
aðra Orkneyinga sögu, Hrafnkels
sögu Freysgoða, Gunnlaugs sögu
ormstungu, Gísla sögu Súrssonar
og margar aðrar. Af þeim má
nefna Fornaldarsögur og Land-
námabók, sem jafna má við Dóms-
dagsbókina ensku, tólftu aldar
samantekt um 440 landnámsmenn
og afkomendur þeirra.
Síðasta bók Hermanns, sem
kom út í júní, var Sólarljóð, rann-
sóknir hans á þessu 13. aldar helgi-
eða leiðslukvæði eftir ókunnan
munk. Er þar um að ræða mjög
merkilegan kveðskap, sem hefur
almennt ekki verið mjög aðgengi-
legur hingað til.
Þegar að kveðjustundinni kom
hafði Hermann afhent handrit að
öðru brautryðjandaverki, sem er
Grettis saga og íslensk siðmenn-
ing, rannsóknir á þeim erlendu
áhrifum, sem áttu þátt í ritun sög-
unnar. Kemur hún út í haust og
óhætt er að segja, að hennar er
beðið með eftirvæntingu.
Hermann átti margt í fórum sín-
um óútgefið er hann féll frá, eink-
anlega ljóð. Hann var mikill orða-
smiður og ágætt skáld þótt aldrei
væri hann sjálfur nógu ánægður.
Kaldhæðnin og gráglettnin í ljóð-
um hans minnti mig að sumu leyti
á Norman MacCaig og þá kann ég
ekki að mæra neinn meira.
Með fráfalli Hermanns hefur ís-
lensk fræðaiðkun misst einn af
máttarstólpunum. Nú eiga margir
að sakna vinar í stað manns sem
var ávallt reiðubúinn að leggja öðr-
um lið, vera þeim skemmtilegur og
uppörvandi félagi. Sjálfur met ég
það mikils að hafa fengið tækifæri
til að vinna með fræðimanni, sem
aldrei miklaðist af sínum lærdóms-
hróðri.
Hávamál, spakmæli, sem eignuð
eru Óðni, voru eftirlætiskvæði
Hermanns. Í einu þeirra segir:
Cattle die, kinsmen die,
You yourself must one day die;
But one thing never dies –
Word-fame, if truly earned.
(Deyr fé,
deyja frændur,
deyr sjálfur ið sama.
En orðstír
deyr aldregi
hveim er sér góðan getur.)
Hermann gat sér góðan orðstír
og hann á skilið þann óbrotgjarna
bautastein, sem hann lætur eftir
sig.
Ástríkan eiginmann og föður
kveðja nú kona hans, Stella (Guð-
rún) Þorvarðardóttir, dóttir
þeirra, Steinvör, og dótturdóttirin
Helena.
Magnús Magnússon.
Hermann Pálsson prófessor