Morgunblaðið - 20.11.2003, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 20. NÓVEMBER 2003 B 9










































































































NVIÐSKIPTI E
instaklingar gera ým-
islegt sem skaðar
aðra, hvort sem það er
af ásettu ráði eða
ekki. Til að þjóðfélag-
ið geti gegnt hlutverki sínu þarf það
að hvetja einstaklingana til að gera
ekki öðrum mein – beita til þess
umbun og refsingu, reglum og sekt-
um. Með því að menga loftið skaðar
maður þá sem anda því að sér.
Dómskerfið gegnir mikilvægu hlut-
verki í þessum efnum. Meiði ég
mann ætti hann að geta lögsótt mig.
Einstaklingum ber auðvitað sið-
ferðisleg skylda til að gera ekki öðr-
um mein. Ef til vill er mikilvægasta
siðareglan sú að svo sem þér viljið
að aðrir menn gjöri við yður, svo
skuluð þér og þeim gjöra.
Kjarninn í siðfræði Immanuels
Kants, hið skilyrðislausa skylduboð,
lagði grunninn að heimspekilegum
siðareglum fyrir þá sem sem vildu
byggja siðfræði sína á öðru en
trúarlegum spakmælum. En nú-
tímaþjóðfélag getur ekki aðeins
treyst því að einstaklingarnir breyti
„rétt“ og gerir það ekki. Það beitir
umbun og refsingu.
Það er jafnvel enn erfiðara að
örva fyrirtæki til réttrar breytni.
Þegar öllu er á botninn hvolft eru
fyrirtækin ekki með samvisku; þau
búa aðeins yfir samvisku þeirra sem
reka þau og hún víkur oft fyrir
gróðavoninni, eins og hneyksl-
ismálin í bandarísku viðskiptalífi
hafa sýnt.
Dómskerfið í Bandaríkjunum get-
ur tryggt að fyrirtæki, sem fram-
leiða gallaða eða jafnvel hættulega
vöru, verði gerð ábyrg fyrir afleið-
ingunum. Fyrirtæki eru í miklu
betri aðstöðu en neytendur til að
meta öryggi vörunnar; við höfum öll
hag af því að dómskerfið hefur séð
fyrirtækjunum fyrir hvata til að
gefa gaum að öryggi þess varnings
sem þau framleiða.
Umhverfisverndarlög gera fyr-
irtæki ábyrg fyrir eiturúrgangi
þeirra og mörg lönd, þeirra á meðal
Bandaríkin, hafa tekið upp þá reglu
að fyrirtækin sem menga eigi að
borga og bæta fyrir skaðann sem
þau valda. Þetta snýst bæði um
hvata og samfélagslegt réttlæti.
Hvað önnur svið áhrærir erum
við aðeins nýbyrjuð að hugsa um
ábyrgð fyrirtækja í dómskerfinu. Í
síðari heimsstyrjöldinni voru þýsk
fyrirtæki of fús til að græða á
þrælkunarvinnu þeirra sem hneppt-
ir voru í fangabúðir nasista og sviss-
neskir bankar tóku með glöðu geði
við gulli sem tekið var af gyðingum
í útrýmingarherferð nasista. Í ný-
legum dómsmálum hafa fyrirtækin
neyðst til að skila að minnsta kosti
hluta þess sem þau tóku.
Á undanförnum árum hefur lítið
borið á samvisku olíufyrirtækja sem
sjá skæruliðahreyfingum fyrir pen-
ingum – það eina sem þau virðast
hugsa um er að gæta hagsmuna
sinna. Þegar hugrakkt fyrirtæki,
BP, vildi breyta rétt í Angóla með
því að reyna að tryggja að pening-
arnir fyrir olíuvinnsluleyfin rynnu í
ríkissjóð, ekki í vasa spilltra emb-
ættismanna, neituðu önnur olíu-
fyrirtæki að fara að dæmi þess.
Hagnaður námafyrirækja í
Kongó, sem hét áður Zaire, auð-
veldaði Mobuto Sese Seko, fyrrver-
andi forseta, að halda völdunum í
áratugi – gerði honum kleift að
sölsa undir sig peninga þjóðarinnar,
að því er virðist með því að nota
leynilega reikninga í löndum eins og
Sviss, Cayman-eyjum og Kýpur.
Peningar frá Alþjóðabankanum og
Alþjóðagjaldeyrissjóðnum hjálpuðu
einnig Mobuto að halda völdunum.
Þessar stofnanir vissu, eða áttu að
vita, að lán þeirra og önnur aðstoð
hjálpuðu ekki fátæka fólkinu í landi
einræðisherrans. Lánin urðu aðeins
til þess að þjóðin sökk dýpra í
skuldafenið.
Við teljum núna að einstaklingar,
fyrirtæki og stofnanir eigi að bera
ábyrgð á gerðum sínum. En hvað
þýðir þetta, ef það á ekki að vera
eintómt orðagjálfur? Í fyrsta lagi
þýðir þetta að afskrifa þarf skuld-
irnar: alþjóðlegir lánardrottnar geta
ef til vill ekki bætt að fullu fyrir
þann skaða, sem peningar þeirra
ollu þegar þeir stuðluðu að því að
viðurstyggilegir einræðisherrar
héldu völdunum, en það minnsta
sem þeir geta gert er að sjá til þess
að fjárausturinn íþyngi ekki fórn-
arlömbunum.
Færa má rök fyrir því að í Suður-
Afríku hafi efnahagslegi þrýsting-
urinn vegna refsiaðgerða að lokum
orðið til þess að aðskilnaðarstefnan,
apartheid, var afnumin; en það var
líka efnahagslegur stuðningur frá
öðrum löndum – meðal annars lán
fjölþjóðlegra banka – sem stuðlaði
að því að kynþáttaaðskilnaðurinn
hélst svona lengi. Ef til vill má segja
það sama um Írak á síðasta áratug.
Draga ætti þá til ábyrgðar sem
stuðluðu að því að aðskiln-
aðarstefnan hélt velli svona lengi –
og einkum þá sem virtu ekki refsi-
aðgerðirnar eftir að Sameinuðu
þjóðirnar samþykktu þær. Ekki er
víst að sannleiks- og sáttanefndinni
í Suður-Afríku takist að græða sár-
in, en ef örva á fyrirtækin til réttrar
breytni þurfa þau að gjalda þess að
hafa hagnast á aðskilnaðarstefn-
unni.
Væru fyrirtækin með samvisku
myndu þau gera það sem þeim ber,
án þess að vera þvinguð til þess:
áætla hagnað sinn af apartheid-
kerfinu og endurgreiða landinu,
með vöxtum. Þótt apartheid-kerfið
hafi liðið undir lok hafa efnahagsleg
vandamál landsins ekki verið leyst
og atvinnuleysið er nú meira en
25%.
Enn sem komið er virðist fyr-
irtækjunum ekki liggja mikið á að
bæta ráð sitt í Suður-Afríku. Þar og
víðar bendir fátt til þess að sam-
viska stjórnenda fyrirtækjanna risti
mjög djúpt. Vonandi verður sú
breyting á dómskerfum Vest-
urlanda að þau tryggi endurkröfu-
rétt, sem ræður ekki aðeins bót á
gömlu óréttlæti, heldur fær einnig
fyrirtækin til að hugsa sig tvisvar
um áður en þau reyna að hagnast á
grimmum einræðisstjórnum í fram-
tíðinni.
Ábyrgð fyrir-
tækja í
mannrétt-
indamálum
© Project Syndicate.
Reuters
Á undanförnum árum hefur lítið borið á samvisku olíufyrirtækja sem sjá skæruliðahreyfingum fyrir peningum.
Joseph E. Stiglitz fékk Nóbelsverðlaunin
í hagfræði 2001. Hann er hagfræðipró-
fessor við Columbia-háskóla og var for-
maður ráðs efnahagsráðgjafa Bills
Clintons, fyrrverandi Bandaríkja-
forseta, og aðalhagfræðingur og vara-
forseti Alþjóðabankans. Nýjasta bók
hans heitir „The Roaring Nineties: A
New History of the World’s Most
Prosperous Decade.
..................
Í S u ð u r - A f r í k u o g
v í ð a r b e n d i r f á t t t i l
þ e s s a ð s a m v i s k a
s t j ó r n e n d a f y r -
i r t æ k j a n n a r i s t i
m j ö g d j ú p t .
..................
Eftir Joseph E. Stiglitz