Morgunblaðið - 12.01.2004, Qupperneq 18

UMRÆÐAN
18 MÁNUDAGUR 12. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ er ekki lítið sem á hefur
gengið að undanförnu vegna út-
komu fyrsta bindis í ævisögu Hall-
dórs Kiljans Laxness eftir vin
minn Hannes Hólm-
stein Gissurarson.
Það er eins og tiltek-
inn pólitískur hluti
hinnar sjálfskipuðu
menningarelítu telji
Hannes hafa ruðst inn
á sitt yfirráðasvæði
með því að ráðast í
þetta verk.
Fyrst fylgdist þjóð-
in með fordómum
elítumanna gagnvart
bókinni, áður en hún
kom út og áður en
þeir höfðu lesið hana.
Það var allt fremur
aumkunarvert. Þessu
fylgdi sérkennileg til-
raun fjölskyldu Hall-
dórs til að koma í veg
fyrir, að Hannes fengi
að nýta sér bréfasafn
skáldsins, sem þó
hafði án fyrirvara af þessu tagi
verið afhent Þjóðarbókhlöðu. Um
leið og aðgangur hans var tak-
markaður var tekið fram, að aðrir
nafngreindir einstaklingar, sem
voru fjölskyldunni þóknanlegir,
skyldu hafa aðgang að safninu!
Svo kom bókin út. Í ljós kom að
hún var alveg laus við allan fjand-
skap gegn skáldinu. Þetta reyndist
einfaldlega vera góð bók, þar sem
farið var hlutlægt með söguhetj-
una, eins og vera ber í ævisögum.
Hún var fremur lofgjörð um þá
margbrotnu persónu sem skáldið
var, en áfellisdómur. Í bókinni
birtist mikil vinna höfundar við
efnisöflun auk þess sem hún var
bráðskemmtileg aflestrar.
Nú urðu góð ráð elítumanna
dýr. En eitthvað varð að gera.
Niðurstaða þeirra varð sú að veit-
ast harkalega að höfundi bók-
arinnar fyrir meðferð á heimildum
að efni hennar. Lítum aðeins nán-
ar á helstu atriði málsins eins og
þau hafa birst almenningi í þessari
orrahríð.
Aðferð Hannesar
Svo stendur á, að hér er skrifuð
ævisaga um rithöfund, sem skrifað
hefur fimm skáldverk, sem allir
vita að eru byggð á endurminn-
ingum hans sjálfs.
Hannes nýtir sér
þessi verk, eins og
augljóst er að hvaða
ævisöguritari sem er
myndi gera. Í sjálfu
sér má auðvitað segja,
að bók Hannesar feli í
sér eina stóra alls-
herjartilvísun til þess-
ara endurminninga-
bóka skáldsins, að því
er snertir þau ævi-
skeið þess sem um er
fjallað í þeim. Hann
hefur þann hátt á að
vísa til einstakra
staða í bókunum, þeg-
ar hann tekur orð-
réttar tilvitnanir. Í
öðrum tilvikum nýtir
hann sér texta úr
bókunum, sem fela í
sér upplifun skáldsins
á einstökum atburðum úr lífi þess,
en umorðar þá lítillega til að falli
að frásagnarmáta ævisögunnar.
T.d. þarf hann að breyta fyrstu
persónu í þriðju persónu, auk þess
sem hann breytir textanum lít-
illega eftir sínum eigin smekk við
frásögnina. Þetta segist hann gera
til að ná fram ákveðnum hugblæ
auk þess sem eðlilegt sé að nýta
lýsingu þess sem sjálfur upplifði
þá atburði sem lýst er. Þar geti
hann ekki um bætt. Í stað þess að
hafa sérstakar tilvísanir á hverjum
stað, sem þetta er gert, lýsir hann
þessu vinnulagi með almennum
orðum í eftirmála bókarinnar, þar
sem hann segist hafa reynt að
hagnýta sér allt þetta efni (og
meira til) og fella saman í eina
heild.
Hannes hefur gefið þá skýringu
á þessum vinnubrögðum sínum við
ritun bókarinnar, að hann hafi
ekki viljað íþyngja textanum með
of mörgum og tíðum tilvitnunum
Góð ráð dýr
Jón Steinar Gunnlaugsson
skrifar um deilur vegna ævi-
sögu Halldórs Laxness
’Við blasir, aðþessu ráði blint
pólitískt of-
stæki. ‘
Jón Steinar
Gunnlaugsson
SAMTÖK verslunarinnar og for-
veri þeirra, Félag íslenskra stór-
kaupmanna, hafa í 75
ár ætíð verið í far-
arbroddi þeirra sem
barist hafa fyrir
frjálsri verslun og heil-
brigðri samkeppni. Um
miðja síðustu öld var
sú barátta erfið og
skilningur stjórnvalda
oft lítill, stundum svo
lítill að frekar var
þrengt að verslun og
viðskiptalífi með marg-
víslegum boðum og
bönnum áður en rofa
tók til upp úr 1960. Síðan hefur mik-
ið vatn runnið til sjávar og ljóst er að
opnun hagkerfisins og stóraukið at-
hafnafrelsi á sl. einum og hálfum
áratug hefur átt hvað stærstan þátt í
því að stórbæta lífskjör þjóðarinnar.
Þá er það fagnaðarefni að aukið
svigrúm til athafna hefur einnig gert
íslenskum athafnamönnum kleift að
færa út kvíarnar erlendis og hefja
þar stór og ábatasöm viðskipti.
Menn mættu minnast þess að ekki
gekk það átakalaust fyrir sig að inn-
leiða hið nýja kerfi efnahagsfrelsis
sem flestir eru nú hlynntir og lofa á
hátíðarstundum.
Frelsinu fylgir ábyrgð
Samhliða því að styðja dyggilega við
kröfur um aukið athafnafrelsi hafa
Samtök verslunarinnar lagt þunga
áherslu á að slíku frelsi fylgi mikil
ábyrgð og vandi sé með það að fara.
Samtökin eru ekki síst málsvari
smærri og meðalstórra fyrirtækja
sem telja þjóðarhag best borgið með
því að tryggja virka en jafnframt
heiðarlega samkeppni.
Um leið og fengnum
ávinningi er fagnað,
hljóta menn að meta
hvort hinar miklu
breytingar í frjálsræð-
isátt hafi einnig ein-
hverja samfélagslega
ókosti eða vandamál í
för með sér sem taka
þurfi á af heiðarleika
og festu.
Óæskileg hringa-
myndun
Um það eru mörg dæmi að hörð
samkeppni á markaði snúist í and-
hverfu sína og leiði af sér fákeppni
öflugra fyrirtækja með verðsamráði
og versnandi þjónustu. Samtök
verslunarinnar hafa ítrekað bent á
að hérlendis hafi orðið óeðlilega mik-
il samþjöppun á ýmsum sviðum at-
vinnulífsins á undanförnum árum.
Hefur þessi samþjöppun nú þegar
leitt til hringamyndunar og fákeppni
á dagvöru- og byggingavörumarkaði
þar sem tvær keðjur stórmarkaða
hafa nú nálægt 80% hlutdeild, hvor á
sínum markaði. Á fjölmiðlamarkaði
á sér einnig stað varhugaverð þróun
sem ástæða er til að fylgjast grannt
með. Því miður bendir margt til að
með þeirri samþjöppun, sem nú á
sér stað í atvinnulífinu, sé verið að
festa fákeppni á markaði í sessi og
jafnvel búa í haginn fyrir einokun.
Fákeppni er ekki bönnuð. Það er
hins vegar misnotkun á markaðs-
ráðandi stöðu sem er alltof oft fylgi-
fiskur fákeppni sem er frjálsu og
heiðarlegu viðskiptaumhverfi sem
eitur.
Eru það óneitanlega slæm tíðindi
fyrir neytendur ef slíkt gerist, ein-
mitt þegar glufur virðast jafnvel
hafa myndast í verndarmúrum sem
hafa umlukið olíuverslun, skipa-
rekstur, bankaþjónustu og trygg-
ingastarfsemi en í fyrsta skipti í
langan tíma er nú möguleiki á að
heilbrigð samkeppni myndist á þess-
um sviðum. Samtökin líta með vel-
þóknun til harðnandi samkeppni í
bankarekstri sem varð staðreynd
með einkavæðingu ríkisbankanna.
Þá hafa þau opinberlega fagnað inn-
komu nýrra fyrirtækja á olíu-
markaði, í skiparekstri og trygg-
ingaþjónustu. Þannig berjast
Samtökin gegn fákeppni í hvaða
mynd sem hún birtist.
Viðbrögð ráðamanna
Hin varhugaverða þróun í atvinnu-
lífinu snertir hvert mannsbarn og
því þarf það ekki að koma neinum á
óvart að um hana hafi verið fjallað í
ávörpum æðstu ráðamanna þjóð-
arinnar um áramótin.
Athygli vöktu ummæli Davíðs
Oddssonar forsætisráðherra, sem
birtust í Morgunblaðinu á gaml-
ársdag, um samþjöppun á mat-
vörumarkaði og í fjölmiðlun. For-
sætisráðherra sagði að nauðsynlegt
virtist að bregðast við vaxandi
hringamyndunum á ýmsum sviðum
með nýrri löggjöf sem gefa myndi
þeim, sem í hlut ættu, tiltekinn að-
lögunartíma að breyttu lagaum-
hverfi. Síðan segir forsætisráðherra:
„Öll merki benda til þess að samruni
fyrirtækja og einokunartilburðir í
kjölfarið sé að verða meinsemd í ís-
lensku viðskiptalífi. Við því er sjálf-
sagt og eðlilegt að bregðast.“
Nú hefur Valgerður Sverrisdóttir
viðskiptaráðherra einnig tekið á
málinu með eftirtektarverðum hætti
og boðar skipun nefndar til þess að
fjalla um umhverfi íslensks við-
skiptalífs, ekki síst hvernig bregðast
megi við aukinni samþjöppun og
með hvaða hætti skuli þróa reglur
þannig að viðskiptalífið sé skilvirkt
og njóti trausts.
Samtök verslunarinnar fagna
þessum ummælum ráðherranna.
Ástæða er til að hvetja aðra stjórn-
málamenn, hvar í flokki sem þeir
standa, til að taka höndum saman
með þeim og bregðast með afger-
andi hætti gegn hringamyndun og
fákeppni í atvinnulífinu. Í ljósi mik-
ilvægis málsins mætti ætla að ekki
yrði erfitt að ná samstöðu um slíkt.
Forseti Íslands, Ólafur Ragnar
Grímsson, gerði þessi málefni að
umtalsefni í nýársávarpi sínu en með
þeim hætti að ástæða er til að
staldra nokkuð við. Forsetinn varar
við því að ef tökin séu „hert um of
hérna heima“ gagnvart athafna-
mönnum kunni þeir að flytja heim-
kynni sín, skattskyldu og þjóð-
þrifaframlög úr landi. Þannig kýs
forsetinn að taka þátt í umræðu sem
nú á sér stað um samþjöppun í ís-
lensku atvinnulífi og virðist vísa í
hótanir sem heyrst hafa erlendis frá
stórfyrirtækjum og auðhringum um
að þau flytji starfsemi sína annað ef
viðkomandi stjórnvöld lúti ekki vilja
þeirra.
Vonandi er forsetinn ekki með
ummælum sínum að vara við þeim
hugmyndum ráðamanna að spornað
verði gegn hringamyndun og fá-
keppni. Orð forsetans hljóta þó að
vekja viss vonbrigði hjá þeim sem
vilja frjálsa og óhefta samkeppni í
þessu landi og tryggja þann ávinn-
ing sem frjálsræði í atvinnulífi á að
skila neytendum.
Samtök verslunarinnar hafa meiri
áhyggjur af afleiðingum þess að
keðjur stórmarkaða með 80–90%
markaðshlutdeild „herði um of“ þau
tök sem þær hafa á viðskiptavinum
sínum. Ef til vill er sú umræða þýð-
ingarlaus enda sér enginn það fyrir
sér að neytendur, smáfyrirtæki og
einyrkjar í atvinnurekstri hóti því að
flytjast úr landi ef tökin verða „hert
um of“.
Um frelsi og fákeppni – Að gefnu tilefni
Pétur Björnsson skrifar um ís-
lenskt viðskiptalíf ’Því miður bendirmargt til að með þeirri
samþjöppun, sem nú á
sér stað í atvinnulífinu,
sé verið að festa fá-
keppni á markaði í sessi
og jafnvel búa í haginn
fyrir einokun.‘
Pétur Björnsson
Höfundur er formaður Samtaka
verslunarinnar.
Í VOR fagna Reykvíkingar því að
10 ár eru liðin frá því að Reykjavík-
urlistinn vann glæstan sigur sinn á
íhaldinu í borginni. Sigurinn var
verðskuldaður, því slík var vanræksl-
an í málefnum fjölskyldnanna, fjár-
málaóreiðan og sukkið kringum
íhaldið að engin efni voru í sigur þess.
Þrisvar sinnum í röð hafa Reykvík-
ingar treyst sama stjórnmálaafli til
að halda áfram umbótum í borginni,
en íhaldsmenn sleikja sárin. Það
verður þó ekki af Hönnu Birnu Krist-
jánsdóttur aðstoðarframkvæmda-
stjóra Flokksins og borgarfulltrúa
annars minnihluta-
flokkanna skafið að
hún gerir sér upp glað-
værð. „Áramótaávarp“
hennar í Mbl. sl. mánu-
dag er í þeim dúr.
Hvers vegna er svo
gaman í Valhöll?
Áramótaávarpið er í
þeim sama dúr og
borgarbúar hafa
kynnst frá D-lista-
mönnum síðustu 10 ár.
Ekkert minnst á fram-
faramál eða nýjar hug-
myndir í þágu Reykja-
víkur. Aðeins enn eitt
fýlukastið í garð þeirra
sem borgarbúar hafa í
þrígang treyst til góðra
verka. Auðvitað er
hrein nauðung að svara
í sömu mynt. Í raun
væri best að leiða þetta
hjá sér eins og venjulega. En fyrir þá
sem vilja halda pólitískum staðreynd-
um til haga er rétt að minna á nokkur
atriði sem kunna að skýra „glaðværð-
ina“ úr Valhöll um þessi áramót:
1) Reykjavíkurlistinn
lifir góðu lífi
Frá því Reykjavíkurlistinn sigraði
svo glæsilega 1994 hafa D-listamenn
huggað sjálfa sig með því að hann
myndi aldrei lifa af. Fyrsta kjörtíma-
bilið gekk út á þá kenningu. Eftir
ósigur D-lista 1998 gekk næsta kjör-
tímabil út á að sannfæra þá sem
standa að Reykjavíkurlistanum um
það að væri þeim sjálfum fyrir bestu
að leggja niður þetta afl. Meira að
segja höfundur Reykja-
víkurbréfs Moggans lét
sig hafa það að skrifa
margar lærðar ræður
um að Reykjavíkurlist-
inn yrði að skilja þetta.
Þegar þessi plata gekk
ekki í fólkið í bænum var
fundinn upp sá spádóm-
ur að án Ingibjargar
Sólrúnar í borgarstjóra-
stóli væri Reykjavíkur-
listinn búinn. Svo fór
hún, vissulega ekki án
erfiðleika, en eftirleik-
inn þekkja menn: Eitt
farsælt ár er liðið og
Þórólfur Árnason borg-
arstjóri festir sig æ bet-
ur í sessi og Reykjavík-
urlistinn lifir góðu lífi.
Nýjasta skoðanakönnun
Gallups í janúar 2004
sýnir yfirburðafylgi
Reykjavíkurlista um-
fram D-lista.
2) Klofinn Sjálfstæðisflokkur
Á þessum sama tíma hefur það gerst
að Sjálfstæðisflokkurinn klofnaði.
Þegar litið er yfir borgarstjórnar-
fund í Reykjavík sést einhuga
Reykjavíkurlistinn, en klofinn Sjálf-
stæðisflokkur. Ólafur F. Magnússon
og Margrét Sverrisdóttir áttu ekki
lengur samleið með öðrum sjálfstæð-
ismönnum vegna ofríkis og vald-
streitu. Ólafur F. var kallaður „fas-
isti“ á landsfundi Sjálfstæðisflokk-
sins og lýsti ólýðræðislegum vinnu-
brögðum sem
margir þekkja af
máli fólks sem
þaðan hefur
hrakist. Á Alþingi
er nú borgaraleg-
ur klofnings-
flokkur frá Sjálf-
stæðisflokki sem
hefur fjóra þing-
menn. Guðjón
Arnar Kristins-
son, fyrrum sjálf-
stæðismaður, er
formaður þess
flokks en hann fékk ekki þrifist í
merki fálkans.
3) Forystulaus minnihluti
Í sumar skipaði minnihlutaflokkur D-
listans FIMMTA borgarstjóraefni
sitt á 10 árum. Markús Örn, Árni Sig-
fússon, Inga Jóna Þórðardóttir og
Björn Bjarnason þóttu áður vænlegri
en Vilhjálmur Vilhjálmsson, sem náði
oddvitasætinu þegar öll hin höfðu
gefist upp. Björn þó ekki fyrr en
hann hafði leitt flokkinn til mesta af-
hroðs sem hann hefur beðið í borg-
arstjórnarkosningum frá upphafi.
Fáir telja líklegt að Vilhjálmur verði
borgarstjóraefni í næstu kosningum,
en sjálfur kynnti hann alþjóð í fyrra-
sumar að hann væri í þann veginn að
taka við!
4) Tap á tap ofan
Glaðværðin í Valhöll á sér líklega
skýringu í því að í Alþingiskosingum í
vor fékk D-listinn þriðju verstu út-
komu sem hann hefur fengið. Tvenn-
ar kosningar í röð hefur flokkurinn
tapað gríðarlega og er nú að undir-
búa valdaafsal í forsætisráðuneytinu
til Framsóknarflokksins – á hundr-
aðasta afmælisári Heimastjórnar.
Nú líður senn að því að þið D-lista-
menn hafið hvorki forystu í ríki né
borg. Eftir nær 10 ára farsælan feril
Reykjavíkurlistans kemur í ljós að
Sjálfstæðisflokkurinn stendur veikar
en nokkru sinni fyrr á sama tímabili.
Til hamingju sjálfstæðismenn. Þið
sjáið um ykkar mál sjálf. Við byggj-
um borg.
Glaðværð í Valhöll
Stefán Jón Hafstein skrifar um
borgarmál
Stefán Jón Hafstein
’Nú líður sennað því að þið D-
listamenn hafið
hvorki forystu í
ríki né borg. ‘
Höfundur er borgarfulltrúi.