Morgunblaðið - 12.01.2004, Side 20

20 MÁNUDAGUR 12. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
reyna með öllum ráðum að færa ha
arlega í keðjunni til fyrirtækja ofa
gert með því að haga innbyrðis við
þannig að hagnaður myndist ofarle
einnig gert þetta með því að láta fy
ráðst í alls kyns aðgerðir sem er be
fyrirtækja ofarlega í keðjunni á ko
unni. Hún gæti til dæmis notað fyr
þess að kaupa upp samkeppnisaðil
uppsprengdu verði. Eða til þess að
fyrir fjandsamlegri árás utanaðkom
Skattlagning arðgreið
Ef arðgreiðslur milli fyrirtækja
verulega undan hvatanum til þess
steypur. Ástæða þessa er að það v
skylduna að flytja arð upp keðjuna
lagður aftur og aftur. Ef arðgreiðs
hér að ofan væru skattlagðar um 1
greiða rúmar 50 kr. í skatta fyrir h
sér frá fyrirtæki D alla leið upp til
Ef málum væri svona háttað my
skyldufyrirtækið að mynda samste
þess að nota fyrirtæki neðarlega í
að fyrirtækja ofar í keðjunni væru
Bandaríkin eru nánast eina land
skatta á arðgreiðslur milli fyrirtæk
af ríkisstjórn Franklin Roosevelt e
úr hringamyndun í bandarísku atv
viljun að Bandaríkin eru nánast ein
stórar fyrirtækjasamsteypur fyrir
Skattlagning arðgreiðslna milli f
föld leið til þess að draga verulega
vinnulífi. Hún hefur þann mikilvæg
hátt fyrirtækjum sem einungis stu
hámarka hagnað sinn. Hún íþyngir
hliðar við sinn eiginlega rekstur st
irtækjasamsteypur. Hún hefur ein
samsteypurnar leysast upp af sjálf
isstofun og lögreglan þurfi að stan
málaferlum til þess að leysa þær u
Á
undanförnum vikum hefur mikið verið rætt um aukna
samþjöppun og hringamyndun í íslensku atvinnulífi.
Stjórnvöld hafa lýst því yfir að þau ætli að leyta leiða
til þess að bregðast við þessari þróun. Af ummælum
ráðherra að dæma virðist vera sem stjórnvöld und-
irbúi löggjöf sem með einhverjum hætti bannar víðtæk eigna-
tengsl fyrirtækja á Íslandi.
Fjöldi rannsókna bendir til þess að víðtæk eignatengsl sem
gera það að verkum að fáar stórar viðskiptasamsteypur ráða yfir
stórum hluta atvinnulífsins hafi neikvæð áhrif á vöxt og viðgang
atvinnulífsins. Samt sem áður er vert að hafa áhyggjur af því að
löggjöf sem bannar víðtæk eignatengsl verði atvinnulífinu íþyngj-
anni og vinni meira ógagn en gagn þegar til lengri tíma er litið.
En boð og bönn eru ekki eina leiðin til þess að leysa upp fyr-
irtækjasamsteypur í íslensku atvinnulífi. Mun einfaldari og skyn-
samlegri leið til þess væri skattlagning arðgreiðslna milli fyr-
irtækja.
Fyrirtækjasamsteypur
Stórar fyrirtækjasamsteypur eru langt því frá séríslenskt fyr-
irbæri. Í langflestum ríkjum heims ráða nokkrar stórar fyr-
irtækjasamsteypur yfir stærstum hluta atvinnulífsins. Slíkar sam-
steypur eru ef til vill frægastar í Japan þar sem þær ganga undir
heitingu keiretsu. Þær leika hins vegar litlu minna hlutverk í lönd-
um eins og Þýskalandi, Ítalíu og Svíþjóð.
Hin dæmigerða fyrirtækjasamsteypa er píramídi. Efst er fyr-
irtæki í eigu fjölskyldu eða nokkurra einstaklinga. Þetta fyrirtæki
á ráðandi hlut í nokkrum fyrirtækjum (51% til einföldunar). Þau
fyrirtæki eiga síðan 51% í öðrum fyrirtækjum sem aftur eiga 51%
í öðrum fyrirtækjum og þannig koll af kolli. Þannig myndast fyr-
irtækjakeðjur sem allar lúta stjórn fjölskyldunnar þótt fjölskyldan
eigi ekki nema lítið brot í fyrirtækjum neðarlega í keðjunni.
Til þess að sjá þetta betur skulum við líta nánar á eina slíka
keðju. Segjum að fjölskyldufyrirtækið eigi 51% í fyrirtæki A sem
á 51% í fyrirtæki B sem á 51% í fyrirtæki C sem á 51% í fyrirtæki
D. Þrátt fyrir að fjöskyldufyrirtækið eigi einungis 6.8% (51% í
fjórða veldi) í fyrirtæki D getur það valið meirihluta stjórn-
armanna og farið með öll völd í því fyrirtæki. (Af hverju: Fjöl-
skyldufyrirtækið stjórnar fyrirtæki A sem stjórnar fyrirtæki B
sem stjórnar fyrirtæki C sem stjórnar fyrirtæki D.) Með því að
mynda fyrirtækjasamsteypur af þessum toga getur fjölskyldan
margfaldað völd sín. Heildarverðmæti þeirra fyrirtækja sem fjöl-
skyldan ræður yfir verður margfalt meira en auður fjölskyldunnar
sjálfrar.
Það segir sig sjálft að slík fjölskylda hefur sterka hvata til þess
að arðræna smærri hluthafa í fyrirtækjum neðarlega í keðjunni.
Fjölskyldan á mun meira í fyrirtækjum ofarlega í keðjunni en fyr-
irtækjum neðarlega í keðjunni. Hún hefur því hvata til þess að
Einföld leið til þess að
draga úr hringamyndu
Eftir Jón Steinsson ’ Skattlagning arðgirtækja væri afskaple
þess að draga verule
un í íslensku atvinnu
Höfundur stundar doktorsnám í hagf
Á
n sérstakrar umræðu eða almennrar
athygli hefur sífellt fleiri stoðum
verið rennt undir þróun þess að Ís-
land geti orðið að fjölmyntahag-
kerfi. Hér er um að ræða þróun sem
getur haft gífurleg áhrif á íslenskt samfélag. En
hverjar eru þessar stoðir?
Frelsi í fjármagnsflutningum
Elsta stoðin er trúlega afkomutenging launa
sjómanna við tekjur útgerðarinnar sem almennt
eru í erlendri mynt. Önnur stoð er heimild stjórn-
valda til íslenskra fyrirtækja að gera fjármál sín
upp í erlendri mynt og verða þannig „útlend“ fyr-
irtæki með starfsstöð á Íslandi. Þriðja stoðin er
síaukinn möguleiki einstaklinga til lántöku vegna
bílakaupa og annarra fjárfestingarvara í erlendri
mynt eða með fjármögnunarleigusamningum
sem grundvallaðir eru á erlendri mynt. Fjórða og
trúlega mikilvægasta stoðin í þessari þróun er til-
boð bankanna nú í byrjun þessa árs um lán til
húsnæðiskaupa einstaklinga í erlendum gjald-
miðlum. Flestar þessara breytinga eru bein af-
leiðing af aðgerðum stjórnvalda á síðustu árum til
að auka frelsi í fjármagnsflutningum til og frá
landinu.
En af hverju ættu Íslendingar að vilja nota er-
lenda gjaldmiðla frekar en íslenska krónu?
Helsta ástæðan fyrir vali einstaklinga er hátt
vaxtastig íslensku krónunnar og mikilvæg
ástæða fyrirtækja, a.m.k. þeirra sem hafa meiri-
hluta tekna sinna í erlendri mynt, er að draga úr
gengisáhættu sinni.
Í umræðum um íslensku krónuna hefur helst
verið rætt um hvernig minnka megi sveiflur á
gengi hennar, auka virkni og dýpt gjaldeyris-
markaðarins og bæta þannig samkeppnishæfni
fyrirtækja á þessu minnsta gjaldmiðilssvæði
u
a
þ
v
b
v
m
g
h
r
e
heims. Verkefni hagstjórnar er meðal annars að
stuðla að stöðugleika í gengi krónunnar gagnvart
helstu viðskiptamyntum okkar. Þetta er eðlilegt
umfjöllunarefni í peningamálum en spurningin
um minni markaðshlutdeild íslensku krónunnar
og vaxandi hlutdeild fjölmyntar í íslensku efna-
hagslífi þarf jafnframt að skoða.
Segja má að meiri hugmyndafræðileg umræða
hafi átt sér stað um gengismál fyrir rúmum ára-
tug en nú. Rætt var m.a. um einhliða tengingu
krónunnar við aðra mynt, verðmyndun krónu
með uppboðsfyrirkomulagi og jafnvel samkeppni
gjaldmiðla og afnám einokunar ríkisins á seðlaút-
gáfu. Með upptöku evrunnar virðast umræður
Fjölmyntalan
Eftir Þór Sigfússon
Greitt fyrir harðfiskinn með evrum.
ÁSTÆÐULAUST
ÞEKKINGARLEYSI
Í gærkvöldi sendi Stöð 2 út umræðu-þátt, þar sem þeir Egill Helgason,stjórnandi þáttarins, og Jón Ásgeir
Jóhannesson, forstjóri Baugs, ræddu
þróun viðskiptalífsins og þær umræður
sem fram hafa farið um hugsanlega lög-
gjöf gegn hringamyndun og löggjöf um
eignarhald á fjölmiðlum. Í samræðum
þeirra kom fram ástæðulaust þekking-
arleysi á afstöðu Morgunblaðsins til
þessara mála en af einhverjum ástæðum
komu sjónarmið Morgunblaðsins tölu-
vert við sögu í þessum umræðum.
Það hefur verið grundvallarafstaða
Morgunblaðsins áratugum saman, að
hæfilegt jafnvægi yrði að vera í við-
skiptalífinu og raunar þjóðfélaginu al-
mennt. Ella yrði sá friður sem hér hefur
ríkt með sæmilega viðunandi hætti rof-
inn. Í samræmi við þessi grundvallar-
sjónarmið hóf Morgunblaðið harða bar-
áttu snemma á tuttugustu öldinni gegn
augljósum tilhneigingum samvinnu-
hreyfingarinnar með Samband ísl. sam-
vinnufélaga í fararbroddi til þess að
leggja undir sig og einoka hvert svið at-
vinnulífsins á fætur öðru. Segja má, að
þessi átök Morgunblaðsins og sam-
vinnuhreyfingarinnar hafi staðið í u.þ.b.
sex áratugi en að soðið hafi upp úr í sam-
skiptum blaðsins og forystumanna sam-
vinnufélaganna á níunda áratugnum.
Eftir harkaleg átök birtist hér í blaðinu
ítarlegt viðtal við Erlend heitinn Ein-
arsson, þáverandi forstjóra SÍS, þar
sem hann varði sjónarmið og vinnu-
brögð samvinnuhreyfingarinnar. Í því
viðtali lýsti Erlendur þeirri skoðun
sinni, að ekki væri óeðlilegt að sam-
vinnuhreyfingin hefði í sínum höndum
um þriðjung af matvöruverzlun á
Reykjavíkursvæðinu. Morgunblaðið
hafði ýmislegt við svo stóra hlutdeild að
athuga á þeim tíma.
Af hálfu Morgunblaðsins snerust
þessar umræður ekki um neitt annað en
það, að einn aðili mætti ekki verða of
stór í atvinnulífinu.
Þegar Samband ísl. samvinnufélaga
var fallið í lok þess áratugar stóð einn
sterkur aðili eftir á sviði viðskiptalífsins,
sem var Eimskipafélag Íslands hf.
Morgunblaðinu þótti á þeim tíma sem
Eimskipafélagið í nýrri og sterkari
stöðu sýndi tilhneigingu til þess sama og
Sambandið áður hafði verið gagnrýnt
fyrir. Þá lýsti Morgunblaðið þeirri skoð-
un aftur og aftur og ítrekað í forystu-
greinum blaðsins, að frá sjónarhóli
blaðsins skipti engu, hvort um fyrirtæki
á vegum samvinnuhreyfingarinnar væri
að ræða eða fyrirtæki úr röðum einka-
rekstrarmanna, viðleitni til þess að
leggja undir sig of margar greinar at-
vinnulífsins væri í öllum tilvikum af hinu
vonda. Þetta var ekki í fyrsta skipti, sem
kastaðist í kekki á milli Eimskipafélags-
ins og Morgunblaðsins. Hið sama gerð-
ist á sjöunda áratugnum. Þeim sem nú
tala af fullkomnu þekkingarleysi um
Morgunblaðið sem einhvers konar mál-
svara hins svonefnda „Kolkrabba“ væri
hollt að lesa ritstjórnargreinar blaðsins
á árinu 1990 og næstu árin á eftir. Vegna
þessarar afstöðu blaðsins gekk hver for-
ystumaður viðskiptalífsins á fætur öðr-
um fram á sjónarsviðið og gagnrýndi
Morgunblaðið fyrir að vera á móti því,
að hér yrðu til stór fyrirtæki. Sú gagn-
rýni var gersamlega úr lausu lofti gripin
enda hafði blaðið rúmum áratug áður
hvatt til þess að til yrðu stærri einingar í
íslenzku viðskiptalífi. Gagnrýni Morg-
unblaðsins á tilhneigingu Eimskipa-
félagsins á þessum árum til þess að
kaupa upp hlutabréf í öðrum fyrirtækj-
um endurspeglaði áhyggjur blaðsins af
því, að hér stefndi í einokun fárra aðila,
sem ættu allt og mundi að lokum koma
niður á almenningi í landinu í mynd ein-
okunarverðlags á vörum og þjónustu
enda innlend einokun ekkert betri en
dönsk einokun.
Eftir að nýir aðilar komu til sögunnar
í viðskiptalífinu upp úr 1998 m.a. eftir
stofnun Baugs lýsti Morgunblaðið
ánægju með þá þróun í viðskiptalífinu að
hér væru fleiri öflugir aðilar að koma til
skjalanna, meira jafnvægi að skapast og
ekki væri sama ástæða og áður til þess
að hafa áhyggjur af of miklum styrk
Eimskipafélagsins.
Á undanförnum misserum hefur
Morgunblaðið lýst þeirri skoðun að aft-
ur væri að stefna í sama farið og á árum
Sambandsins og síðar vegna aukinna
umsvifa Eimskipafélagsins og að nú
væru nokkrar viðskiptablokkir að leggja
undir sig fleiri og fleiri svið atvinnulífs-
ins. Blaðið hefur lýst þeirri skoðun, að
hið mikla frjálsræði í viðskiptum, sem
innleitt hefur verið á einum og hálfum
áratug væri hugsanlega að snúast upp í
andhverfu sína vegna þess, að ekki hefði
verið séð fyrir því, að setja nægilega
skýrar leikreglur samfara frelsinu. Hér
ríkti því lögmál frumskógarins og tíma-
bært að taka upp sams konar eftirlit
með viðskiptalífinu og sjálfsagt þykir
bæði í Bandaríkjunum og í Evrópulönd-
um. Í samræmi við þessi sjónarmið hef-
ur Morgunblaðið lýst ánægju með frum-
kvæði forsætisráðherra og viðskipta-
ráðherra í þessum efnum eins og það
birtist þjóðinni á gamlársdag hér í
blaðinu og á fyrstu dögum nýs árs.
Þegar litið er yfir margra áratuga
samfellda baráttu Morgunblaðsins fyrir
viðskiptafrelsi en gegn einokunar-
hringjum hverju nafni sem nefnast er
ljóst að það er fáránlegt að halda að
þessum skrifum sé beint gegn einhverju
einu fyrirtæki eða tveimur. Þeim var
beint gegn Sambandinu á sínum tíma.
Og þeim var beint gegn Eimskipafélag-
inu á sínum tíma. En nú koma fleiri við
sögu heldur en eitt fyrirtæki. Nú er um
að ræða nokkur fyrirtæki, sem hafa til-
hneigingu til þess að skipta atvinnulíf-
inu upp sín í milli. Það þjónar ekki hags-
munum íslenzks almennings.
Í viðræðum þeirra Egils og Jóns Ás-
geirs komu við sögu ráðleggingar Morg-
unblaðsins til kraftmikilla athafna-
manna að fá útrás fyrir krafta sína og
hugmyndaflug í stærra umhverfi. Til
þess að þeir verði ekki sjálfhverfir um of
skal þess getið að þessi ráðgjöf var fyrst
sett fram snemma á árinu 1990 og þá í
mikilli vinsemd til forráðamanna Eim-
skipafélagsins eins og þeir félagar geta
lesið um í Morgunblaðinu snemma á því
ári.
Í þessum umræðum kom einnig fram
það sjónarmið, að stefna Morgunblaðs-
ins, sem eins og hér hefur verið sýnt
fram á, á sér áratuga sögu, taki mið af
viðskiptahagsmunum Árvakurs hf., út-
gáfufélags Morgunblaðsins. Ekkert er
fjær sanni. Það er gömul saga og ný, að
þeir sem reiðast Morgunblaðinu vegna
stefnu þess ýmist afturkalla auglýsing-
ar, sem óskað hefur verið eftir birtingu
á eða hætta að auglýsa í blaðinu. Sam-
bandinu og kaupfélögunum þótti t.d.
alltaf henta betur að auglýsa annars
staðar en í Morgunblaðinu. Þetta á við
um bæði ríkisfyrirtæki og einkafyrir-
tæki. Þetta gerist nú og hefur gerzt
fyrr.
Fram undan eru áreiðanlega miklar
umræður um þessi málefni. Það er gott
og mun að lokum verða þjóðfélagi okkar
til góðs. En það er æskilegt að þeir sem
taka þátt í þeim hafi sæmilega yfirsýn
yfir það, sem þeir eru að tala um.