Morgunblaðið - 11.02.2004, Blaðsíða 8

FRÉTTIR
8 MIÐVIKUDAGUR 11. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
„Hann á afmæli í dag, hann á afmæli í dag“.
Lífshættir á 18. öld
Átjánda öldin í
brennidepli
Félag um 18. öldstendur fyrir mál-þingi í Þjóðarbók-
hlöðunni næstkomandi
laugardag. Málþingið
fjallar um lífshætti Íslend-
inga á 18. öld, allir eru vel-
komnir og aðgangur er
ókeypis.
Í vangaveltum í frétta-
tilkynningu frá félaginu
stendur eftirfarandi:
Hvernig var hvunndagur-
inn hjá þeim, hvað gerðu
þeir sér til dægrastytting-
ar í skammdegi að loknum
verkum? Skemmtun, leik-
ir, trúarlíf, hvernig sváfu
þeir, um hvað dreymdi þá,
hvernig var umhorfs í bað-
stofu, hvað áttu þeir af
gripum, húsgögnum, hvað
átu þeir, hverju klæddust
þeir, fylgdu þeir tískunni?
Alls eru fimm fyrirlesarar á
málþinginu; Árni Björnsson
fjallar um daglegt líf, Guðrún Ing-
ólfsdóttir fjallar um bókmenntir,
Ragnheiður Traustadóttir fjallar
um uppgröft á Hólum og þá muni
og gripi sem þar hafa skotið upp
kollinum, Þóra Kristjánsdóttir
fjallar um kirkjulist og loks fræðir
Æsa Sigurjónsdóttir viðstadda
um klæðnað og tísku á 18. öld.
Morgunblaðið sló á þráðinn til
Ragnheiðar Traustadóttur.
– Og þú ert að fjalla um hvað?
„Ég byggi erindi mitt á mál-
þinginu á uppgreftrinum á Hólum
sem staðið hefur tvö síðustu sum-
ur og það þriðja hefst senn. Þarna
er að finna minjar allt aftur til ell-
eftu aldar eða jafnvel lengur ef við
nefnum elstu minjar, en þarna eru
mikilvægar fornleifar frá 17.–18.
öld. Við teljum okkur til dæmis
hafa fundið prenthúsið, en þarna
var vagga prentlistar á Íslandi og
byrjað að prenta um 1550 og
prentað með hléum fram á 18.
öld.“
– Hvað sjáið þið helst út úr
fornminjum á þessum slóðum?
„Þessu væri hægt að svara í
mjög löngu máli, en þarna virðist
hafa verið byggðarkjarni sem átti
varla sinn líka hér á landi. Þarna
var náttúrlega biskupssetur og
svo prentsetur, eins og ég gat um,
og mikill fjöldi húsa þó að það hafi
farið hnignandi með tímanum.
Það sem kannski kemur manni á
óvart er hve mikið hefur verið lagt
í húsin, þannig er t.d. prenthúsið,
gólfið allt flísalagt, einstaklega
fallegur kakalofn hefur staðið þar
og sum húsanna hafa verið mjög
stór og ríkmannleg miðað við það
sem þekktist hér á landi á þessum
tíma.“
– Það er þá varla hægt að tala
um að þarna sjáist þverskurður af
lífsskilyrðum landsmanna á þess-
um tíma?
„Nei, kannski ekki þverskurð-
ur, en þessi uppgröftur skilar okk-
ur miklum upplýsingum um svo
margt. Þróun byggðar á Hólum í
aldanna rás, húsagerð, verslun og
kjör fólks á mismunandi tímum.
Þarna hafa komið upp
á áttunda þúsund grip-
ir og munir og það er
ljóst að þarna hefur
fólk haft það miklum
mun betra heldur en
gekk og gerðist. Greining á dýra-
beinum hefur til dæmis gert okk-
ur kleift að rannsaka lífsviðurværi
á hverjum tíma fyrir sig, á hvernig
fæði börn voru alin upp þarna,
hverju var slátrað og hvers neytt.“
– Segðu okkur fleira
skemmtilegt úr rannsóknunum ...
„Já, ég get líka nefnt mjög
spennandi verkefni sem farið er í
gang og byggist á því að úttekt
var gerð á svæðinu á tíu til fimm-
tán ára fresti á þessum tímum, eða
í grófum dráttum þegar biskupa-
skipti urðu. Þá var húsum lýst og
almennt ástand reifað. Við erum
að skrifa upp þessar úttektir úr
handritum og vinna úr þeim. Við
erum komin með arkitekt í lið með
okkur auk sérstaks tölvuforrits
sem hjálpar okkur að staðsetja
húsin og setja þau upp. Við vitum
ekki alveg hvar hvert hús var
staðsett, en það sem við vitum
hjálpar okkur að geta í eyður og
ráða í afstöður. Við eigum þrjú ár
eftir af rannsóknum okkar á Hól-
um og innan þess tíma er það von
okkar að geta útbúið tölvumyndir
af byggðinni á Hólum á mismun-
andi tímum.“
– Hvað var um mikla byggð
að ræða?
„Hún var breytileg að stærð,
meiri á fyrri öldum byggðar og
hnignandi þegar kom inn á síð-
miðaldir eins og ég gat um áðan.
En þetta hefur verið mikil byggð
og t.d. meiri heldur en í dag. Ég
hygg að á Hólum séu 160 manns í
búsetu með skólanemum á vetr-
um, en þegar mest var á Hólum
fyrr á öldum voru um 200 manns
og alls um 60 hús. Og þetta hefur
verið geysilega fjölbreytt sam-
félag, því þjóðfræðingur sem hef-
ur verið að vinna með okkur og
skoðað hefur reikninga og skjöl
frá þessum tíma, hefur fundið alls
um áttatíu starfsheiti.
Þar kennir margra
grasa, allt frá biskupi
og prentsmiðjustjóra
og yfir í baðmann, fiski-
menn, skemmustarfs-
menn, smiði, torfmenn og fleira og
fleira. Þá var talsvert af svoköll-
uðu próventufólki á Hólum, eldra
heldra fólki sem gaf kirkjunni
aleigu sína og naut fyrir vikið góðs
aðbúnaðar á staðnum í ellinni.
Þetta var nokkurs konar dvalar-
heimili aldraðra þess tíma. Þarna
voru líklega á annan tug pró-
ventufólks og hugsanlega fleiri
þegar mest lét.“
Ragnheiður Traustadóttir.
 Ragnheiður Traustadóttir
fornleifafræðingur, f. 1966, er
verkefnisstjóri Hólarannsókn-
arinnar. Hefur starfað við Þjóð-
minjasafn Íslands frá 1994.
Lauk fil.kand. prófi frá Stokk-
hólmsháskóla og er í meist-
aranámi við Uppsalaháskóla.
Eftir stúdentspróf frá MR lauk
hún prófi í tækniteiknun við
Iðnskólann í Reykjavík. Hefur
víðtæka starfsreynslu á sviði
fornleifafræði og fornleifarann-
sókna. Hún á þrjú börn, Jakob
Sindra, Víglund Jarl og Freydísi
Jöru.
Tölvumyndir
af byggðinni á
Hólum
GREINILEGT samband er á milli
tekna fólks og notkunar á ensku
annars vegar og aldurssamsetn-
ingar og enskunotkunar hins vegar
samkvæmt samnorrænni könnun á
viðhorfum til ensku sem norrænt
málráð stendur að. Spurt var
hversu oft notaðir þú ensku í síð-
ustu viku í ræðu eða riti?
Ef litið er til tekna kemur í ljós
að rúm 40% aðspurðra sem höfðu
tekjur undir 250 þúsund krónum
sögðust alls ekki nota ensku en
40% þeirra sem höfðu tekjur yfir
550 þúsund á mánuði sögðust nota
ensku oft á dag. Um fjórðungur
þeirra sem höfðu tekjur á bilinu
250–399 þúsund sagðist alls ekki
nota ensku en rétt tæpur fjórð-
ungur fólks í sama tekjuhópi not-
aði ensku oft á dag. Þegar horft er
til aldurs er enskunotkun algeng-
ust meðal yngra fólks. Þrjátíu og
fimm prósent fólks undir þrítugu
notuðu ensku oft á dag en einungis
10% aldrei. Hjá fólki 60 ára og
eldri snýst dæmið við, 10% notuðu
ensku oft á dag og um 60% alls
ekki.
Mál hinna ungu og ríku
„Ef maður vildi orða þetta
hvasst mætti segja að enska væri
mál hinna ungu og ríku, þ.e. mál
framtíðarinnar,“ segir Kristján
Árnason, prófessor við íslensku-
skor Háskóla Íslands, sem kynnti
niðurstöðurnar á Rask-ráðstefnu á
dögunum.
Könnunin leiðir í ljós að einungis
fjórðungur Íslendinga notaði aldrei
ensku undanfarna viku á meðan
tæp 45% Dana notuðu aldrei ensku.
„Við teljum okkur hafa til-
tölulega hreint mál miðað við t.d.
Dani og það er vissulega rétt að
það eru miklu færri tökuorð í ís-
lensku en dönsku og þarf ekki ann-
að en að opna orðabók til að sjá
það. Hvað notkunarsviðið snertir
má hins vegar taka þessum tölum
þannig að enska sé hlutfallslega
meira notuð í daglegu lífi hér en í
Danmörku.“
Þá var spurt hvort fólk notaði
heldur, orðið „e-mail“ eða „tölvu-
póst“ og var greinilegt að „e-mail“
er allsráðandi meðal þeirra sem
yngri eru. Sjötíu prósent fólks und-
ir þrítugu nota „e-mail“ þegar átt
er við tölvupóst, rúm 20% nota
„tölvupóst“ og tæp 10% hvort
tveggja. „Tölvupóstur“ sækir í sig
veðrið eftir því sem eldra fólk er
spurt.
Úrtakið í viðhorfskönnuninni var
800 manns á Íslandi.
Að sögn Kristjáns er könnunin
liður í víðtækari rannsókn norræns
málráðs á málnotkun og afstöðu til
aðkomuorða, þ.e. tökuorða og
slettna, og munu niðurstöður henn-
ar liggja fyrir síðar á þessu ári.
Kristján segir umhugsunarvert
hve enskan sé fyrirferðarmikil á
Íslandi og það geti haft ófyrirséðar
afleiðingar, t.d. leitt til þess að
fjarlægðin milli ritmáls og hins
óformlega máls, þar sem ensku er
slett, verði meiri en góðu hófi
gegnir.
Um 75% Íslendinga nota að
jafnaði ensku í ræðu og riti
Samband er á milli tekna fólks og enskunotkunar
FÍKNIEFNASALI hefur verið
dæmdur í þriggja mánaða fangelsi,
skilorðsbundið í tvö ár, fyrir að hafa í
fórum sínum fíkniefni, og fyrir að
hafa selt fíkniefni. Dómara við Hér-
aðsdóm Reykjavíkur þótti sannað að
maðurinn hefði ætlað efnið til sölu en
ekki eigin neyslu eins og hann bar
fyrir rétti.
Maðurinn, sem er rúmlega tvítug-
ur, var ákærður fyrir það annars
vegar að hafa í sinni vörslu rúmlega
300 grömm af hassi og tæplega 200
grömm af marihuana, bæði í íbúð
sinni og á sér þegar hann var hand-
tekinn. Hins vegar var maðurinn
ákærður fyrir að hafa um nokkurra
mánaða skeið selt ónefndu fólki sam-
tals á bilinu 300 til 500 grömm af
hassi. Fannst ætlaður ágóði af söl-
unni, samtals um 748.500 kr., á heim-
ili mannsins.
Lögregla handtók manninn í bíl
með öðrum manni vegna gruns um
að þar færi fram sala á fíkniefnum,
og gerði í kjölfarið húsleit á heimili
hans. Við yfirheyrslur hjá lögreglu
viðurkenndi hinn ákærði að hafa ætl-
að að selja manninum sem var með
honum í bíl hass, og að hass og mari-
huana sem fannst á heimili mannsins
væri ætlað til sölu. Fyrir rétti breytti
maðurinn framburði sínum frá yfir-
heyrslum hjá lögreglu og sagði fíkni-
efnin í eigu sinni og þriggja annarra
manna, og væru þau ætluð til einka-
neyslu.
Breytti framburði sínum
Dómurinn tók þessi rök mannsins
ekki trúanleg. „Í ljósi framburðar
vitnisins [...] fyrir dómi þykja þær
skýringar sem ákærði hefur gefið á
breyttum framburði sínum mjög
ótrúverðugar. Þá rennir framburður
lögreglumannanna [...] fyrir dómi,
sem báðir voru viðstaddir handtöku
ákærða og skýrslutöku, stoðum und-
ir fyrri framburð ákærða fyrir lög-
reglu. Þykir því sannað að ákærði
hafi ætlað þau efni sem fundust í bif-
reið hans og á honum sjálfum til sölu
í ágóðaskyni,“ segir í niðurstöðum
dómsins.
Dóminum þótti hæfileg refsing
fyrir brot mannsins þriggja mánaða
fangelsi, sem fellur niður haldi mað-
urinn skilorð í tvö ár. Við refsi-
ákvörðun var tekið tillit til þess að
maðurinn hafði hætt neyslu eitur-
lyfja, hafði fasta vinnu og hafði ekki
sætt refsingum sem gætu haft áhrif
á refsingu í þessu máli.
Dóminn kvað upp Ingveldur Ein-
arsdóttir, héraðsdómari í Héraðs-
dómi Reykjavíkur.
Fékk skilorðsbundinn dóm