Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2001, Page 11

Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2001, Page 11
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JANÚAR 2001 11 Halldór útgerðarmann í Háteigi, til að kaupa Húsið og gera við það. Halldór og kona hans, Ragnhildur Pétursdóttir, gengu í það umsvifa- laust. Listinn í bókinni yfir hús sem nú eru í umsjá Þjóðminjasafnsins er langur og nær fram til 1990. Til fróðleiks má geta þess að frá því eina ári eru Klausturhólar í Flatey, tilhöggvið timburhús frá Noregi, Kolfreyjustaðarkirkja í Suður-Múla- sýslu, Landlist, elzta timburhús í Vestmannaeyj- um, Læknishúsið á Fáskrúðsfirði, Róaldsbrakki á Siglufirði, Sveinatunga í Borgarfirði, sem er elzta steinsteypuhús landsins, Þuríðarbúð á Stokks- eyri, sem gerð hefur verið upp, Aðalstræti 17 á Akureyri, Apótekið í Stykkishólmi, Berghóll, sem er timburhús í Stykkishólmi, Fitjakirkja í Skorra- dal, Hjaltastaðakirkja í Norður-Múlasýslu, Hjarðarholtskirkja í Dölum og Húsavíkurkirkja; báðar eftir Rögnvald Ólafsson, Hvammskirkja í Laxárdal í Skagafjarðarsýslu, Sigurhæðir, hús Matthíasar Jochumssonar á Akureyri, Vertshús í Flatey á Breiðafirði, gamla timburhúsið á Laxa- mýri í Suður- Þingeyjarsýslu, Þórshamar á Seyð- isfirði og Þrúðvangur við Laufásveg í Reykjavík. Húsakannanir og endurgerving Húsakannanir hafa farið fram um allt land á vegum húsfriðunarnefndar, en hvað er húsakönn- un? Í bókinni segir Hörður svo: „Í stuttu máli má segja að hún sé byggingarlistarleg, byggingar- söguleg, byggingarumhverfisleg og jafnvel þjóð- háttaleg rannsókn á húsaþyrpingum í bæjum og borgum.“ Segir Hörður að telja megi Þorstein Gunnars- son arkitekt frumkvöðul húsakönnunarvísinda hérlendis. Í bókinni er rakið hvar þessar kannanir hafa farið fram. Endurgervingu nefnir Hörður það sem á er- lendum málum heitir „restauration“. Þessi fræði eiga sér ekki langa sögu á Íslandi og Hörður vitn- ar í Kristján Eldjárn í upphafi kaflans um endur- gervingu gamalla húsa: „Leiðarljósið á að vera þetta: Ég er að gera við gamlan hlut, ekki að smíða nýjan.“ Hörður segir ennfremur: „Með varúð, opnum huga, og fordómalaust á að nálgast hús er endurgera skal. Afla þarf upplýsinga um byggingarsögu þess, sjá það í gerðþróunar- eða stílsögulegu samhengi, kanna uppsmíð, efnis- notkun, virða fyrir sér sjáanlegar breytingar að utan sem innan, ljósmynda, mæla.“ Það sem hér er nefnt er þó aðeins fyrsta stigið. Hörður vitnar í Þorstein Gunnarsson, sem fyrstur manna kynnti svonefnda Feneyjaskrá hér, alþjóðlegan vegvísi við endurgervingavinnu. Þorsteinn spyr: „Á að færa húsið í upprunalega mynd sína?– Á að varð- veita það í einhverri samræmdri mynd frá síðasta tímaskeiði þess?– Eða á að varðveita það ná- kvæmlega í þeirri mynd sem það birtist okkur þegar við tökum við því?“ Nátengdar spurningunni um endurgervingu eru viðbyggingar, sem oft eru nauðsynlegar þeg- ar hús fær nýtt hlutverk. Hörður segir að Fen- eyjaskráin fallist ekki á viðbætur „nema þær séu í samræmi við mikilvægustu hluta byggingarinnar, heildarmyndin eins og við höfum tekið hana í arf…“ Nefnir Hörður dæmi um viðbyggingar sem vel hafa tekizt: Viðbætur Gunnlaugs Hall- dórssonar á Bessastöðum, stækkun Þóris Bald- vinssonar á Elliheimilinu Grund, endurbyggingar brunarústa á Torfunni eftir Stefán Örn Stefáns- son og Grétar Markússon, turninngang að baki Bjarnaborgar eftir Guðrúnu Jónsdóttur og Knut Jeppesen, viðbótarhús við Lyfjafræðisafnið í Nesi eftir Þorstein Gunnarsson og Listasafn Íslands eftir Garðar Halldórsson. Ekki er minnst í þessum síðari hluta verksins á viðbyggingu Gunnlaugs Halldórssonar við Landsbanka Íslands í Austurstræti frá 1938. Hörður hafði fjallað um hana í fyrri bókinni (á bls. 379), segir að hún hafi vakið hörð viðbrögð líkt og abstraktmálverkin og atómkveðskapurinn en leggur engan dóm á þetta sjálfur, sem kemur spánskt fyrir sjónir þar sem þessi viðbygging get- ur ekki talizt vera neitt annað en sjónrænt slys og í algeru ósamræmi við þau boðorð um viðbygg- ingar sem hér hafa verið tíunduð. Varðveizlustaða og verndunaróskir Í þessum kafla, aftast í bókinni, segir Hörður: „Sú er sérstaða torfhúsanna að í þeim er hætt að búa, þjóðin hafnaði þeim.“ Margt hefur alveg far- ið forgörðum, til dæmis er ekki lengur hægt að benda á uppistandandi torfbæ af Forngerð. Ekk- ert er til af Mælifellsgerð og heldur ekki af Norð- lenzkugerð. Til er enn framhúsabær af Marbæl- isgerð og Sunnlenzkugerð, sem varðveitt er í Eystra-Meðalholti í Flóa. Margir þekkja bæinn Tannastaði undir Ingólfsfjalli, sem er af seinasta stigi Sunnlenzkugerðar. Mörg eru þau hús sem Hörður nefnir og óskar eftir að verði friðuð. Þar á meðal eru timburhús af Gaflsneiddugerð, nokkur úr Timburklassíkinni, svokallaður Mansard eða alþýðu-Mansard, ís- lenzki sveiserinn og þar á meðal öll átta timb- urhúsin við Miðstræti í Reykjavík, níu við Stýri- mannastíg, átta við Þingholtsstræti, sjö við Laufásveg og Laugaveg, fimm við Suðurgötu, fjögur við Tjarnargötu, svo fáein dæmi séu nefnd, einungis úr Reykjavík. Af steinsteypuhúsum hafa tíu verið friðuð og eitt steinasteypuhús. Nokkur frumkvöðlaverk frá upphafi steinsteypualdar þarf að friða, segir í bókinni, og þar á meðal er þau elztu, Sveinatunga í Borgarfirði frá 1903, Sólgata 5 á Ísafirði og Garðarsbraut 5 á Húsavík, svo og nokkur hús í Reykjavík. Brautryðjendur í steinsteypuklassík voru Rögnvaldur Ólafsson, sem fengið hefur sæmd- arheitið fyrsti íslenzki arkitektinn og starfsbróðir hans Einar Erlendsson. Fyrsta stórvirki Rögn- valdar var Vífilsstaðahælið, en því hefur verið spillt. Fyrsta stórverk Einars var Herkastalinn, sem búið er að augnstinga til mikilla lýta. Annað verk Einars og dæmi um nýgotík er Guðspeki- félagshúsið, sem einnig hefur fengið herfilega meðferð. Sama má segja um Edinborgarverzl- unina gömlu í Hafnarstræti. Hörður nefnir mörg fleiri slæm dæmi, en einstaka hús hefur sloppið; Gamla Bíó við Ingólfstræti þar á meðal. Að mati Harðar á Einar heiðurinn af því að hafa fyrstur manna aðhæft steinsteypt íbúðarhús að báru- járnssveiser með því að halda ytra formi hans. Hann steypir útveggi en lætur þakstíl og innra timburverk standa. Sumum húsum Guðjóns Samúelssonar hefur verið spillt þegar breytingar voru gerðar. Húsið Austurstræti 7 hefur verið augnstungið og við- bætur við sjúkrahúsin hafa orðið til lýta. Hörður er ekki sáttur við „óþarfa og misskilda breytingu“ á áhorfendasal Þjóðleikhússins og Hótel Borg tel- ur hann að hafi fengið slæma meðferð innandyra. Lofsvert finnst honum að stórverkefni Guðjóns, verkamannabústaðirnir við Hringbraut, sé óskemmt og þess þurfi vel að gæta. Í burstastíln- um er Laugarvatnsskólinn einn án skemmda og sé aðkallandi að friða hann. Þá þurfi að vaka yfir Háskólanum, sérstaklega fordyri, kapellu og há- tíðarsal. Sum byggingarsögulega merk hús hafa þegar verið friðuð; þar á meðal er það hús eftir Jens Eyjólfsson, sem Reykvíkingar þekktu löngum sem Verzlun Egils Jacobsen í Austurstræti. Ann- að merkilegt steinsteypuhús, en ófriðað, er Bók- hlaðan á Ísafirði eftir Jón H.Sigmundsson. Það þyrfti að fá aftur sína upprunalegu glugga með sveigðu gleri. Einnig þarf að friða verzlunarhús KEA á Akureyri, prýðilegt verk Sveinbjarnar Jónssonar sem löngum var kenndur við Ofna- smiðjuna. Hér er ekki hægt að minnast á öll þau hús sem Hörður telur upp og þyrfti að friða. Ástæða er þó til að benda á áfangaskilin í íslenzkri bygging- arlist sem urðu með komu Sigurðar Guðmunds- sonar frá námi 1925. Fyrsta verk hans var Aust- urbæjarskólinn og er hann friðaður. Annað prýðilegt verk Sigurðar, Ljósafossstöðin, er enn í upprunalegri mynd og er það vel. Sigurður teikn- aði fjölda íbúðarhúsa sem mörkuðu tímamót í ís- lenzkri byggingarsögu. Því elzta, húsi Ólafs Thors við Garðastræti, hefur verið gjörspillt með viðbótum og „stundum er svo að sjá“, sagði Hörð- ur þegar við ræddum saman um bókina við út- komu hennar, „að steinsteyptu húsin hafi jafnvel farið enn verr en timburhúsin út úr ýmsum breyt- ingum og viðbótum“. Víða hefur vel til tekizt Í viðauka bókarinnar er afar fróðleg húsaskrá og flokkað eftir sýslum, kaupstöðum, bygging- arefni og gerðum. Á ferð um landið væri gagnlegt að hafa með sér ljósrit af þessari skrá, en sjálf er bókin fullþung til þess að henti til notkunar á ferðalögum. Á ferð um Suðurland mætti þá huga að kirkjunni á Breiðabólstað í Fljótshlíð, sem er af krosskirkjugerð, en kirkjan á Hlíðarenda er aftur á móti af forkirkjugerð. Tungufellskirkja á efsta bæ í Hrunamannahreppi er af turnlausu- gerð eldri, en Bræðratungukirkja og kirkjan á Stóra-Núpi eru af turngerð yngri. Þessar gerðir koma fyrir um allt land. Eftirtektarvert er, að hin svartbikaða timburkirkja sem svo víða mátti sjá, hefur átt erfitt uppdráttar og mörgum þótti hún líklega ekki falleg. Til dæmis má nefna að ein slík var á Þingvöllum, en fékk ekki framhaldslíf og þar að auki var settur á hana skrautlegur turn í tilefni konungskomu. Verulegur fengur er einnig að fjölda mynda sem prýða bókina og auka á gagnsemi hennar. Myndirnar sýna margt sem aðdáunarlega vel hef- ur tekizt. Til að mynda safnbæinn á Skógum og sýslumannshúsið frá Holti á Síðu, einnig í Skóga- safni. Viðeyjarstofa og Bessastaðastofa eru í þessum úrvalsflokki, Neðstikaupstaður á Ísafirði, Egilshús í Stykkishólmi, Bjarnaborg í Reykjavík, húsin á Bernhöftstorfu, Sívertsenhús í Hafnar- firði og að sjálfsögðu allmörg fleiri. En þarna eru líka nokkrar hryggðarmyndir: Skólastræti 1 í Reykjavík, sem búið er að stór- skemma, Guðspekihúsið við Ingólfsstræti, en átakanlegast er að sjá hvernig farið hefur verið með glæsileg tímamótahús, Garðastræti 37 og 41. Spurning er hvort þarna hefðu átt að vera sem víti til varnaðar myndir af merkum húsum sem búið er að eyða að óþörfu, til að mynda gistihúsinu á Kolviðarhóli sem Guðjón Samúelsson teiknaði í burstastíl, og Lefolii-verzlun á Eyrarbakka sem skammsýnir menn rifu niður. Verk Harðar Ágústssonar, Íslensk byggingar- arfleifð I og II, markar tímamót. Í fyrsta lagi ættu augu okkar að hafa opnast fyrir því að íslenzk byggingararfleifð er stórmerkileg. Í annan stað ætti það ekki að gerast hér eftir, að prýðilegri byggingarlist sé spillt eða hún jöfnuð við jörðu að ástæðulausu. Þakklæti og aðdáun er mér efst í huga að bókarlokum. Gísl i Sigurðsson Auðkúlukirkja eftir viðgerð. Garðastræti 41 í upprunalegum búningi og eftir að húsinu hefur verið stórspillt með stækkun og breytingu. byggt í Byggðasafninu í Skógum.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.