Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2001, Page 13

Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2001, Page 13
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JANÚAR 2001 13 um hvenær hann komi heim og Jónas svarar: „Eins er að segja af mjer að jeg er heilbrigður og líður vel að öllu leyti. Mjer hefir eins og þjer dottið í hug að koma með þessari ferð „Vestu“ sem þú minntist á því mjer finnst það á nokkuð hentugum tíma, bæði að jeg gæti verið búinn að vinna dálítið hjá Brynjólfi og kæmi þó eigi fjarska seint heim – í áttundu viku sumars.“ Gamla og góða niðurskurðartrogið Friðrika var 25 ára þegar Jónas skrifaði henni. Bréfin veita góða innsýn inn í aðstæður ungrar konu sem átti fárra kosta völ. Helga, sem Jónas víkur að í bréfi, var hálfsystir þeirra: „Þú líklega ert og verður heima í vetur, en það er leiðinlegt ef þú getur ekkert ljett þjer upp til fróðleiks og skemtunar. Ef t.d. Helga systir yrði hjá okkur að vetri hvernig væri þá að hugsa til að fara á skraddaraverk- stæðið?“ Í öðru bréfi víkur hann aftur að þessu og vill að systir sín fái lánaðar bækur til að lesa: „. . . ættir þú að geta fengið bækur, nefni- lega margar í einu, til lesturs í frístundum þín- um; það mundi verða þjer til gagns og gamans, og hinu líka ef þú læsir upphátt t.d. á kveldin.“ Í bréfinu frá 16. mars víkur hann enn að sama máli: „Jeg drap lauslega á það í seinasta brjef- inu til þín hvernig þjer litist á að reyna að kom- ast á skraddaraverkstæði að vetri og hefir það kanske verið illa gjört ef ekkert getur orðið af því en nú líklega verður alveg hætt við það sem þjer datt einu sinni í hug að læra mjólkurmeð- ferð . . . veit jeg vel hvaða sker það verður sem þetta strandar aðallega á – fjeleysið – gamla og góða niðurskurðartrogið, sem öllu er til tálmunar. Jeg hef nú nýlega lesið kver sem heitir „Auðnuvegur“. Mig minnir að hún sje í lestrarfjelaginu. Það er góð bók en auðvitað hefur þú lítinn tíma eins og fyrri, fyrr enn björtu næturnar koma.“ Eldstó og speki Confusiusar Í bréfi til bróður 24. nóvember nefnir Jónas eldstó í tvígang. Verður saga hennar sögð því að hún varpar ljósi á samheldni fjölskyldunn- ar: „Hjer er gríðarlega stór eldstó sem nú er ekkert notuð og verður þess vegna ónýt ef hún stendur lengi. B. vill selja hana og fá sjer aðra minni og hentugri. Jeg ætla að biðja þig að segja hvernig vjelarmálið gengur heima og hvað pabbi leggur nú til.“ Í umfjöllun um upp- dráttinn segir hann: „. . . stóarhúsið stendur nú ónotað með stórri vjel sem jeg vildi að væri komin heim; hana má fá fyrir 20–30 krónur núna.“ Það er Friðrika sem leggur fram féð. Jónas skrifar 16. mars: „Mjer þykir mjög vænt um að heyra að eldavjelin er komin til Svalbarðs- eyrar því þá vona jeg að mamma geti farið að nota hana í vor; mjer finnst að húsið megi vera lítið t.d. svo sem 4 álnir á kant, bæði þarf þá minna til þess og hitinn yrði þá meiri þegar vjelin væri svo fljót að hita sitt eigið hús og færi þá kannske meira í baðstofuna, þess hefir ekki verið getið hvort kalt sje í neinu brjefi og hefir kannske verið þolanlegt fyrir að tíðin var svo góð og betur var búið um gættirnar og þil- ið milli glugganna en vant var.“ Síðar segir hann í framhaldi af áformum hennar að fá menntun: „... og hefði náttúrlega verið gott í því tilliti að hlýðnast ráðum pabba í haust þeg- ar hann vildi að þú ljetir kindarverðin í spari- sjóð, en ekki verður á allt kosið og jeg vona að þú af forsjónarinnar hendi fremur njótir en gjaldir þess verks að útvega mömmu eldavjel. En ef svo skyldi til takast að ekkert geti orð- ið af þessu að vetri þá reyndu bezta systir að setja það fast í þig að hætta eigi fyr en þú hefir framkomið þínum vilja, „því það er eigi hin mesta sæmd“, segir Confusius, „að falla aldrei heldur hitt að standa jafnóðum upp sem maður dettur“, en reyna búa þig undir og sneiða hjá þeim skerjum sem einu sinni eru til tálmunar, og þá mun svo fara að lokum að þú getur kom- ist það sem þú ætlar þjer.“ Þessi orð gætu alveg eins verið einkunn- arorð Jónasar. Með þeim lýkur frásögn af bréfum Jónasar frá Hriflu til systkina sinna, Kristjáns og Friðriku, veturinn 1902–1903. Heimildir: Alþingisrímur (1899–1901). Valdimar Ásmundsson gaf út. Reykjavík, 1902. Ásgeir Jakobsson: Tryggva saga Ófeigssonar. Hafnar- firði, 1979 (teikning af Ráðagerði ). Guðjón Friðriksson: Með sverðið í annarri hendi og plóginn í hinni. Saga Jónasar Jónssonar frá Hriflu I. Reykjavík, 1991. Jón Þ. Þór: Gerðahreppur 90 ára 1908–1998. Gerða- hreppur, 1998 (mynd af Leiru). Jónas Jónsson: Bréf til Kristjáns Jónssonar og Friðriku Jónsdóttur, rituð 1902-1903. Í eigu Jónasar Kristjánsson- ar, fyrrverandi forstöðumannns Stofnunar Árna Magn- ússonar. Jónas Kristjánsson o.fl.: Jónas Jónsson frá Hriflu. Ævi hans og störf. Reykjavík, 1965. Kirkjubækur. Vilhjámur Þ. Gíslason: Skýringar. Alþingisrímur 1899– 1901.Íslenzk úrvalsrit. Reykjavík, 1951. Munnleg heimild: „Ég veit ekki hvers vegna guð hefur gefið mér þetta barn, þegar hann hefur tekið tvö frá mér.“ Gerður Jónasdóttir hafði þessi orð eftir Friðriku Jóns- dóttur, föðursystur sinni. Frásögnin í upphafi greinar er færð hér í letur í fyrsta sinn. L EIÐIR Gerhards Richters og Sig- mars Polkes lágu saman í upphafi ferils beggja þegar þeir, ásamt Kon- rad Lueg (sem síðar varð listhöndl- ari) og Wolf Vostell, héldu sýningu á kapítalísku raunsæi í húsgagna- verslun í Düsseldorf árið 1963. Þetta var í rauninni gjörningur þar sem listamennirnir komu sér fyrir í útstilltum húsgögnum verslunarinnar, en þeir kölluðu uppátækið „málverk“. Slíkar uppákomur myndlistarmanna voru þá að verða algengar, en Polke og Richter létu þar við sitja, ólíkt Vostell sem lagði gjörninga fyrir sig. Þó svo það þætti vera merki um framsækni að yfirgefa málverkið á þessum árum gat Richter ekki hugsað sér slíkt. Ekki er þar með sagt að hann hafi verið ónæmur fyrir tíðarandanum. Hann tók afgerandi afstöðu til málverksins í sögulegu samhengi. Þegar sýningin í húsgagnaversluninni var haldin hafði Gerhard Richter búið í Düsseldorf í tvö ár. Hann flutti þangað frá fæðingarborg sinni Dresden í Austur-Þýskalandi tveimur mánuðum áður en Berlínarmúrinn var reistur. Richter hafði því fengið tækifæri til að bera sósíalískt raunsæið sem kollegar hans í austri voru þvingað inn í saman við framsækin verk listamanna vestursins. Á Dokumenta sýning- unni í Kassel árið 1959 var það „óskammfeilni“ Pollocks og Fontana sem hvatti Richter til að endurskoða eigin hugsanagang og vinnuaðferð- ir. Hann ákvað að ljúka námi í Düsseldorf. Og til að leggja áherslu á að flutningurinn markaði nýtt upphaf eyðilagði hann öll verk sín. Richter málaði fyrsta málverkið í nýrri borg árið 1962. Í bakgrunni þess er sjóndeildar- hringur og framan við hann borðplata sem virð- ist svífa í lausu lofti. Yfir miðja myndina hefur Richter málað óhlutbundið form og því óhætt að segja að tog- streitan á milli hins hlutbundna og óhlut- bundna, sem síðan hefur einkennt feril hans, hafi þá þegar verið komin fram. Þetta fyrsta málverk heitir „Borð“ og er númer eitt í núm- eraðri skrá, sem listamaðurinn hefur haldið yfir verk sín síðan. Popplist og ljósmyndir Þótt sýningin í húsgagnaversluninni gefi vís- bendingu um pólitíska vitund Gerhards Richt- ers hefur hann aldrei einblínt á þjóðfélagsgagn- rýni í verkum sínum – en slíka þróun má sjá hjá félaga hans Wolf Vostell. Viðfangsefni Richters var og er sjálft mál- verkið. Kapítalíska raunsæið hefur ekki póli- tíska skírskotun heldur vísar nafnið til popp- listarinnar. Richter varð fyrir sérlegum áhrifum frá henni og alveg sérstaklega frá War- hol, Lichtenstein og Rauschenberg. Hvernig þeir notuðu ljósmyndir fjölmiðla til að byggja upp myndir sínar og örva ímyndunaraflið skipti sköpum fyrir þá stefnu sem Richter tók. Sjálfur var hann ekki ókunnur notkun ljósmynda. Í lok sjötta áratugarins var hann farinn að leita að myndefni sem ekki hefði sögulega skírskotun og studdist þá nokkuð við ljósmyndir. Richter heillaðist upphaflega af ljósmyndum vegna þess hve mikila útbreiðslu þær fá í gegn- um tímarit og dagblöð. Það voru síðan verk Warhols og Rauschenbergs sem opnuðu augu hans fyrir því að hann gat notað þær sem fyr- irmyndir verka sinna. Hann gat einnig nýtt sér ljósmyndirnar til að dempa litanotkun sína, og draga þannig úr tilfinningalegum áhrifum á svipaðan hátt og Lichtenstein hafði gert. Ljós- myndirnar gáfu honum líka ástæðu til að halda áfram að mála þegar flestir samferðamenn hans höfðu gefist upp á því. Gerhard Richter var ekki andvígur róttæk- um jafnöldrum sínum, sem notuðu gjörninga og uppákomur til að forðast að búa til sjálfstæð listaverk. Þeir buðu upp á útvíkkun á hugtakinu list en án þess að hafa lausnir sem leitt gætu til frjósamrar þróunnar myndlistarinnar. Það kom því aldrei til greina að segja skilið við málverkið. Lausnin fólst í því að breyta um nálgun og það gerði Richter. Með tilkomu fjölmiðla var ekki lengur nauðsynlegt fyrir listamann að vera í beinu sambandi við umheiminn. Listamaðurinn þurfti ekki lengur að kynna sér viðfangsefnið eða þekkja það persónulega, enda skipti slíkt ekki sköpum fyrir vinnuferlið. Sjónrænir milli- liðir gátu allt eins verið kveikjan. Þar sem per- sónuleiki fyrirmyndarinnar hafði enga „sál“ var engin ástæða til að koma henni til skila. Náin kynni voru augljóslega óþörf. Það skipti heldur engu máli hvort hann sæi frummyndina, því andlitsmynd kæmist aldrei nær fyrirmyndinni en það að vera eftirmynd. Hvort hún var mál- verk eða ljósmynd. Síðar fannst Richter að jafn- vel ljósmyndir af hversdagslegum hlutum, sem eiga að vera lausar við tilfinningaleg gildi, vektu upp spurningar um inntak verksins. Hann sá því ástæðu til að forðast hlutbundnar fyrir- myndir. Þær myndu alltaf skyggja á hið eig- inlega viðfangsefni hans, málverkið. Úr fókus Hlutbundnu málverkin frá sjöunda áratugn- um vöktu athygli fyrir það hvað framsetningin var óskýr og fyrir fágað handbragð. Richter náði fram þessum tvíræðu áhrifum með því að mála fyrst nákvæmlega eftir ljósmynd og má síðan út útlínur hlutanna. Útkoman var ekki ósvipuð ljósmynd sem er úr fókus. Verkin lýstu ákafri þörf til að ganga þvert á allar hefðir og sögulegar skírskotanir. Óskýrleiki viðfangsefn- isins var einnig táknræn vísbending um mót- mæli við sannfæringu akademíunnar í Dresden. Þar sóttu menn í hefðina og vildu að listin þjón- aði pólitískum markmiðum stjórnvalda. Richter var ósammála þeim og fannst að listaverk hvorki ættu né gætu gegnt þjóðfélagslegu hlut- verki. Nálgun hans felur því í sér tvöfalda afneitun, annars vegar á upphafningu hefðarinnar og hins vegar á fastheldni þeirra sem gagnrýna hana. Richter fjarlægðist hlutbundin viðfangsefni í röð málverka sem hann kallaði Borgarlandslag og í litlum abstraktmyndum frá lokum sjöunda áratugarins. Í framhaldinu tók við langt tímabil óhlutbundinna verka, án þess að Richter hætti að nota ljósmyndir sem fyrirmyndir. Stundum hefur hann þurft að leggja mikið á sig í leit að myndefni eins og þegar hann fór til Grænlands árið 1982. Tilgangur ferðarinnar var að finna fyrirmyndir og tók Richter ógrynni ljósmynda af jöklum í þeirri von að geta málað eftir þeim. Á endanum lét hann nægja að gefa myndirnar út á bók. Richter hefur alltaf vissar áhyggjur af því að verða uppiskroppa með viðfangsefni. Samt veitti óhlutbundna málverkið honum frelsi til að kanna myndræna möguleika málverksins eins og við sjáum í litríkum og óformlegum abstraktmyndum hans. En þó hér sé talað um ákveðin skeið og áherslur í list Richter, er erfitt að tala um afmörkuð tímabil í listsköpun hans þar sem hver ný nálgun á viðfangsefninu á sér langan aðdraganda. Það getur virst þverstæðukennt að listamað- ur sem notað hefur ljósmyndir sem fyrirmyndir og lagt áherslu á vinnuferlið með því að mála eftir þeim af ýtrustu natni, skuli vera farinn að nota vélunnin afrit. En þá má ekki gleyma því að hjá Richter miðast málunin ekki við að sýna sjálfa sig. Markmiðið er alltaf hin fullkláraða mynd. Hver mynd er einstök í sjálfu sér og því hafa grafíkmyndir og ljósmyndir sama gildi og verk unnin með öðrum aðferðum. Hvert verk á því skilið að vera metið á eigin forsendum. EINSTAKAR EFTIRMYNDIR Laugardaginn 20. janúar verður opnuð sýning á verkum þýska myndlistarmanns- ins Gerhards Richters í Listasafni Íslands sem ber yfirskriftina Yfirsýn. Richter hefur lengi verið viðurkenndur sem einn fremsti málari sinnar kynslóðar, en verk hans þykja áhrifamikil án þess að þau spili með tilfinningar áhorfandans. „Abstraktes Bild“ eftir Gerhard Richter. E F T I R M A R G R É T I E L Í S A B E T U Ó L A F S D Ó T T U R Höfundur er listfræðingur.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.