Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.2001, Síða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. FEBRÚAR 2001
um þörfum og frá þessu er Keldnaskáli engin
undantekning. Flestir hinna varðveittu bæja
bera svipmót þess sem algengast var á 19. öld,
þegar samhliða timburþil voru komin til sögu.
Hið forna skálaform hefur aftur á móti varð-
veizt í Keldnaskálanum. Hvað bæinn á Keldum
snertir talar Hörður Ágústsson um „Keldna-
gerð“, því þar er vissulega orðin breyting frá
hinum fornu eldaskálum sem tíðkuðust við
landnám.
Skálinn var íverustaður
heimilisfólksins
Á fyrstu öldum byggðar á Íslandi var skál-
inn aðalbygging hvers bæjar. Á Keldum hefur
hann sennilega verið aðalhús bæjarins fram á
16. eða 17. öld. Víst er að fornaldarskálar gátu
verið ótrúlega stór hús; það sýna rústir og
rannsóknir. Sumstaðar voru þeir þiljaðir
þversum í stofu, svefnskála og eldaskála. Í
fyrstu stóðu þeir einir sér, en þegar fram liðu
tímar voru ýmis afhýsi byggð út frá skálanum.
Líkt og enn má sjá á Keldum sneri skálinn
langhliðinni fram. Á höfðingjasetrum hafa
þetta verið rúmgóðar byggingar, þiljaðar með
timbri og til þeirra hefur þurft gilda og góða
burðarviði. Skálinn var allt í senn: Íverustaður
heimilisfólksins, svefnstaður og þar mataðist
fólkið. Á öldum fátæktarinnar hafa skálar
fyrst minnkað og loks horfið, en þá hafði fólkið
fundið sér hlýrra athvarf í þröngri baðstofu.
Talið er að skálar á Suðurlandi hafi horfið um
og eftir 1800 þegar öll hús sneru orðið stöfn-
um, og síðar þiljum, fram að bæjarhlaðinu og
stéttinni. Þá var baðstofan orðin ígildi hins
forna skála og á 19. öldinni voru gluggar með
gleri komnir til sögunnar. Á Keldum var aldrei
hinn dæmigerð gangabær með löngum og
dimmum göngum og mörgum röðum bakhúsa
líkt og víða hafði verið um aldir.
Til skálans á Keldum teljast einnig bæj-
ardyr eða göng, búr og jarðhús, eða jarðgöng.
Þau voru með öllu týnd, en voru uppgötvuð
fyrir tilviljun 1932 þegar grafið var fyrir þró
við Keldnabæinn. Þau eru talin elzta uppi-
standandi mannvirki á Íslandi samkvæmt
fornleifarannsókn sem fram fór 1998. Göngin
voru ágætlega varðveitt á átta metra kafla
næst bænum, en framar höfðu þau hrunið
saman. Hægt var að aldursákvarða göngin og
kom þá í ljós að þau eru frá 11.–13. öld. Ösku-
lag frá Kötlugosi, sem varð nálægt árinu 1000,
sést á Keldum og kemur í ljós að torf hefur
verið stungið ekki löngu síðar. Neðsta mann-
T
ORF og grjót eru ekki varanleg
byggingarefni, sízt af öllu á jarð-
skjálftasvæðum. Torfbæi á Suð-
urlandi varð yfirleitt að byggja
upp á 40–60 ára fresti og oftar
þegar jarðskjálftar settu allt úr
skorðum. Í þessu ljósi kemur á
óvart, að þrátt fyrir allt skuli
elzta hús á Íslandi vera 2–3 öldum eldra en
elztu varanlegu steinhúsin sem risu uppúr
miðri 18. öld. Þetta er skálinn á Keldum á
Rangárvöllum, sem Matthías Þórðarson þjóð-
minjavörður taldi vera frá 15. öld. Sérfræð-
ingar á vegum Þjóðminjasafnsins telja nú lík-
legast að elztu viðir skálans séu frá árunum
1500–1600, en þá virðist hann hafa brunnið.
Óhætt er að segja, að skálinn er með mið-
aldalagi, en hann hefur sí og æ verið end-
urbyggður.
Það liggur hinsvegar ekki fullkomlega ljóst
fyrir hvenær byggður var bær á Keldum þar
sem hinn forni bær stendur nú. Í frásögn Þor-
láks sögu helga af Jóni Loftssyni og klaust-
urstofnun hans á Keldum er vísbending um að
elzti bærinn hafi staðið sunnan við Keldnalæk-
inn. Það er líka óvíst hvort kirkja var á Keld-
um áður en Jón Loftsson lét reisa klausturhús
og kirkju fyrir norðan læk. Fræðimenn telja
að það hafi Jón gert á síðustu æviárum sínum,
1193–1197, eða meðan hann bjó sjálfur á Keld-
um. Má vera að þá hafi Keldnaskáli fyrst risið
þar sem hann hefur síðan staðið.
Vigfús Guðmundsson frá Keldum skráði
margt um staðinn og meðal annars segir hann
frá því, að sést hafi bæjartóttir og traðir sunn-
an við lækinn allt fram á 19. öld og muni það
sennilega vera rústir elzta bæjarins á Keldum.
En sé það rétt að hið fagra bæjarstæði á Keld-
um megi rekja til Jóns Loftssonar er skálinn
að líkindum búinn að vera hluti af þessum bæ í
rúmlega 800 ár og hefur þá haldið grunngerð
sinni jafn lengi.
Þess ber þó að gæta að allt tal um aldur er
nokkuð afstætt þegar torfbæir eiga í hlut.
Margir íslenzkir sveitabæir hafa ekki verið
færðir úr stað öldum saman. Við endurbygg-
ingu eða viðgerðir á einstökum húsum hafa
með tímanum hlaðizt upp manngerðir bæjar-
hólar. Með fornleifarannsókn má oft rekja þró-
un torfbæjanna aftur á miðaldir eða jafnvel til
landnáms. Bændur þurftu að dytta að húsum á
hverju sumri og með reglulegu millibili varð að
hlaða upp torf- og grjótveggi og skipta út fún-
um spýtum. Hver kynslóð lagaði bæinn að sín-
vistarlagið í skálanum er frá sama tíma og
göngin, en að þeim verður vikið síðar.
Mannvistarlögin eru 140 cm þykk
Til þess að átta sig á skálanum á Keldum er
nauðsynlegt að gera sér grein fyrir bæjarhús-
unum sem mynda röð meðfram stéttinni, en
kirkjan stendur ein sér í kirkjugarðinum og
aðeins þröng tröð milli hans og útihúsanna
austast í röðinni. Vestast í röðinni er járn-
varið timburhús, sem hjónin Lýður Skúlason
og Jónína Jónsdóttir byggðu í byrjun búskap-
ar síns árið 1937. Áður hafði verið búið í bað-
stofunni sem Páll Guðmundsson bóndi á
Keldum byggði næst vestan við skálann á bú-
skaparárum sínum 1817–1828. Hún er næst í
röðinni ásamt skúrbyggingu; snýr bárujárns-
klæddur gafli fram; gluggar hvítmálaðir og
lítur það allt harla vel út eftir endurbætur
sem lauk sumarið 2000.
Næstur í röðinni er sjálfur skálinn, elzta
hús á Íslandi. Hann lætur ekki mikið yfir sér
að utanverðu; veggir og þak vallgrónir. Að-
eins er ein lítil gluggabora mót suðri, djúpt
inni í veggnum, og svartbikaður stafn á bæj-
ardyrunum fyrir skálanum miðjum. Fjögur
hús snúa svartbikuðum stöfnum fram þar fyrir
austan: Stóra skemma, Litla skemma, smiðjan
og hjallurinn.
Víst er að fyrr á öldum var skálinn á Keldum
mun stærri; þó er engin leið að ákvarða stærð
hans þá. Í aldanna rás hefur gólfskán hlaðizt
upp. Við fornleifarannsókn sumarið 1998 var
tekið snið í gegnum þveran skálann þar sem
jarðgöngin tengjast honum. Þá kom í ljós að
þau ná 140 cm niður, að sögn Þórs Hjaltalín
sagnfræðings, sem hefur unnið að rannsókn-
um á Keldum ásamt Ragnheiði Traustadóttur
fornleifafræðingi á vegum Þjóðminjasafnsins
og haft umsjón með viðhaldi og viðgerðum. Er
talið, sagði Þór, að neðsta gólfskánarlagið sé
frá 11.–13. öld. Alla tíð hafði verið moldargólf í
skálanum; hinsvegar voru bæjardyrnar hellu-
lagðar. Á stoðum skálans má sjá ummerki eftir
rúmstæði. Í syllunum, sem svo eru nefndar, er
nót fyrir þiljur sem gengið hafa niður í mið-
SKÁLINN Á KELDUM
ELZTA HÚS Á ÍSLANDI
E F T I R G Í S L A S I G U R Ð S S O N
Skálinn á Keldum er með
stafverki sem er forn grind-
argerð og af varðveittum
húsum stendur hann næst
víkingaaldarskálanum í
þróun. Í aldanna rás hefur
hann tekið ýmsum breyt-
ingum en alltaf verið á
sama stað. Skálinn er tal-
inn vera eina miðalda-
byggingin á Íslandi, lang-
elzta hús landsins, en elzta
mannvirkið eru jarðgöngin
frá skálanum, sem að lík-
indum eru ekki yngri en frá
Sturlungaöld. Morgunblaðið/Gísli Sigurðsson
Hinn forni bær á Keldum. Næst á myndinni er skálinn, þá Stóra skemma, Litla skemma, smiðjan og hjallurinn. Svartbikuð bæjardyrahurðin er úr
Staðarkirkju. Hana keypti Skúli Guðmundsson á Keldum árið 1913 og þá var hún 59 ára.
Skálinn á Keldum um 1912.