Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.2001, Page 12

12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. FEBRÚAR 2001
ars Bjarnasonar segir að hurðin sé illa farin
af fúa, en fyrri tíma viðgerð væri ónýt. Lam-
irnar voru báðar ónýtar af ryði. Þær voru
ósamstæðar en voru endurnýjaðar í sömu
breidd. Gunnar smíðaði handfang, hlaupjárn
og keng og festi á hurðina, svo nú er á henni
nothæf klinka. Gert var einnig við messing-
hringinn sem áður var minnst á og ný rúða
sett í gluggann. Þessi gamla hurð úr Stað-
arkirkju er nú svartbikuð og lítur prýðilega
út.
Önnur kirkjuhurð var fengin að Keldum og
nýtist þar nú sem skálahurð, þar sem gengið
er úr öndinni inn í skálann. Sú hurð mun vera
úr Hlíðarendakirkju í Fljótshlíð, en flutt að
Keldum eftir að kirkjan var lögð af árið 1802;
hún er þó ekki löguð að bogaformi dyranna.
Þetta er gömul spjaldahurð og hefur verið
vandað til smíðinnar. Spjöldin liggja í fölsum
og voru ummerki um eldri viðgerðir á þeim.
Á ný var gert við kanta og föls. Efri lömin
var hreinsuð og olíuborin, en að neðan varð
að smíða nýja löm. Þá er ótalin síðari tíma
hurð milli skála og baðstofunnar frá 1817 og
hefur hún einnig fengið verðuga viðgerð.
Baðstofan og íbúðarhúsið eru ekki til um-
fjöllunar hér. Hinsvegar er þess að geta að
Keldnabóndinn byggði ekki sérstakar bæj-
ardyr með baðstofunni, heldur var áfram
gengið inn um hinar fornu bæjardyr, þaðan
gegnum skálann og gegnum göng inn í bað-
stofuna. Þetta var óneitanlega allnokkur
krókaleið og furðulegt skipulag. Í skálanum
var og þiljað af fyrir vefstað.
Gaflhlað skálans var rofið 1914 þegar Skúli
bóndi Guðmundsson tók upp nýrri tækni í
eldamennsku. Hinn gamli torfveggur sem
skildi að skála og baðstofu var þá tekinn nið-
ur og skúrbyggingin, sem nú er, byggð í
staðinn. Húsrými sem þar fékkst varð nú
borðstofa. Auk þess þiljaði Skúli af eldhús í
vesturenda skálans og setti þar eldavél. Var
þá að mestu hætt að nota hlóðaeldhúsið. Stóð
þetta nýja eldhús Skúla á þeim stað í skál-
anum þar sem jarðgöngin komu upp.
Þessi notkun hefur þó líklega bjargað skál-
anum, svo og það að Skúli var á undan sinni
samtíð í þá veru, að hann kunni að meta
þetta hús.
Sýnileg breyting hefur orðið á framhlið
skálans með því að nú er þar einn gluggi, en
á ljósmynd frá 1912 má sjá að þá hafa þeir
verið tveir. Svo virðist sem öðrum þeirra hafi
verið fórnað þegar eldhúsinu var komið fyrir
í skálanum 1914. Enda þótt Keldnaskáli sé
með vallgrónu þaki er sá munur á því og
fyrrum, að þakhellur sem frá fornu fari voru
lagðar á þök á Keldum til vatnsvarnar, voru
fjarlægðar. Í stað þeirra var lagður prót-
andúkur, sem ekki sést; hann er vatnsheldur
en hleypir raka út. Ofan á hann var torfið síð-
an lagt. Þetta er sjálfsögð aðgerð og gerir
sitt gagn þó hún sé ósýnileg, en tilgangurinn
var ekki sízt að létta þungu fargi af burð-
argrindinni.
Vel er þekkt að súr þefur, sem nútímafólki
hugnast ekki, getur orðið í húsum af þessu
tagi. Í Keldnaskála vottar ekki fyrir því,
enda er heitu lofti blásið inn í skálann að
vetrarlagi til þess að halda jöfnu hitastigi og
til þess að þar sé loft á hreyfingu.
Jarðgöngin: Elzta mannvirki
á Íslandi
Hin fornu jarðgöng á Keldum, sem sjá má
að hafa verið undankomuleið úr skálanum,
voru týnd í mörg hundruð ár. Það var einn
merkasti fornleifafundur hérlendis þegar
göngin voru uppgötvuð fyrir tilviljun sum-
arið 1932. Nú hafa farið fram vísindalegar
rannsóknir á göngunum á vegum Þjóðminja-
safnsins og er væntanleg ritgerð um efnið á
þessu ári eftir Þór Hjaltalín og Ragnheiði
Traustadóttur. Göngin voru eins og áður seg-
ir heilleg næst bænum, en neðar höfðu þau
fallið saman. Um þetta merkilega mannvirki
skrifaði Matthías Þórðarson þjóðminjavörð-
ur grein sem birtist á forsíðu Lesbókar
Morgunblaðsins 21. ágúst 1932. Þar segir
hann meðal annars svo:
„Fyrir nokkru var grafið fyrir þró sunnan
við vesturenda hins forna skála á Keldum á
Rangárvöllum. Er komið var 1–2 m niður
urðu fyrir jarðgöng. Stefndu þau beint suður
frá bænum og fram úr bakkanum upp frá
læknum. Varð komist eftir þeim 10 m og voru
þau bein, bogamynduð að ofan, en árefti ekk-
ert, og veggir óhlaðnir. Höfðu þau verið graf-
in gegnum hörð lög af mold og sandi. Þau
voru um 1 m að br., og ámóta há, en um
skóflustunga af lausamold hafði safnast á
gólfið.
Að öllum líkindum hafa þessi jarðgöng ver-
ið gerð til þess að komast um þau út úr bæn-
um neðanjarðar, ef ófrið bæri að höndum. Má
búast við, að þau hafi náð út úr bakkanum
alla leið, en gengið svo frá að utan, að ekki
bæri á þeim. Þau eru einu jarðgöngin frá
fornöld, sem nú eru kunn, og var því æskilegt
að varðveita þau, og opna þau svo að utan, að
komist yrði í þau inn frá lækjarbakkanum.
Var því reynt að grafa þau upp innan frá, eft-
ir því sem unnt var, og var moldin tekin upp
um gatið, sem komið hafði við þróargröftinn,
en er óvíst varð um, hvar göngin höfðu helst
verið og moldin tók að hrynja, var hætt við að
grafa þannig. Á þennan hátt urðu göngin þó 3
m lengri; en eftir voru 10 m fram úr bakk-
anum og var grafið utan frá á móts við göng-
in. Voru þar gerð sams konar göng að hæð og
vídd, og jafndjúpt í jörðu, svo að nú verður
komist inní jarðgöngin, þótt búið sé að
steypa þróna yfir þeim þar sem byrjað hafði
verið að gera hana. Verður hurð sett í opið í
lækjarbakkanum. Innri endinn er undir suð-
urvegg skálans og er nú lokaður af grjóti, svo
að ekki verður komist upp í skálann úr göng-
unum.“
Matthías Þórðarson þjóðminjavörður lét
grafa þar sem göngin lokuðust einskonar til-
gátugöng fram að lækjarbakkanum. En þeg-
ar göngin voru tekin til vísindalegrar rann-
sóknar 1998 kom í ljós að Matthías hafði
ranglega sveigt göngin til austurs. Þau höfðu
legið beina leið fram að lækjarbakkanum og
verið grafin í forsögulegan jarðveg; öskulag
kennt við landnám var óskaddað yfir þeim.
Að líkindum hefur verið byrjað að grafa inn í
bakkann og lækurinn verið látinn flytja
moldina á brott svo lítið bar á. Þetta mann-
virki hefur ekki mátt vera á margra vitorði.
Við endurgerðina voru göngin opnuð og
litu þá út eins og skurður. Yfir þeim er nú
steinsteypt plata og engin hætta á að gestir
fái moldina úr þakinu yfir sig. Matthíasar-
göngunum, sem svo eru nefnd, er einnig
haldið opnum; tvær dyr með nokkurra metra
millibili eru á þessum grösuga en snarbratta
lækjarbakka. Í rannsóknarskýrslu um Keld-
ur segir Þór Hjaltalín svo:
„Byggingar sem þessar minna mann á
hvernig þarfir fólks breytast með tímanum.
Meðan nútíma arkitektinn þarf að huga að
hvernig símalínum fyrir tölvur verði hag-
kvæmast komið fyrir í híbýlum landsmanna
þurfti „miðaldahönnuðurinn“ að mæta ör-
yggisþörfum íbúa sinna og finna flóttagöng-
unum heppilegan stað. Jarðhúsið á Keldum
tilheyrir neðsta gólflagi skálans og er ekki
yngra en frá 13. öld. Það er óttinn sem rekur
menn í slíkar stórframkvæmdir sem þessi
jarðgangagerð var.“
Í framhaldi af þessu rekur Þór, og Matth-
ías einnig í sinni grein, hvaða atburðir í sög-
unni gátu stuðlað að því að Keldnabóndanum
þætti vænlegra að vita af undankomuleið.
Frá sjónarhóli þeirra sem trúa því að persón-
ur Njálssögu hafi að minnsta kosti verið til
og telja þarmeð víst að Ingjaldur hafi búið á
Keldum, er vel hugsanlegt að göngin séu
gerð að frumkvæði Ingjalds, sem kallaði yfir
sig óvild Flosa og Sigfússona þegar hann
brást þeim við Njálsbrennu. Sé svo getur
aldur ganganna teygst hátt í þúsund ár.
En nútíma sagnfræðingar eru hættir að
nota Íslendingasögur á þennan hátt, líkt og
gert var þegar Matthías skrifaði sína grein.
Þeir nota Íslendingasögur ekki sem frásagn-
arheimildir, heldur sem heimildir um sam-
tíma og hugarheim höfundanna. Annað sjón-
armið gildir hinsvegar um samtímasögur svo
sem Sturlungu og biskupasögur.
Allt var í friði og spekt á Keldum meðan
höfðinginn Jón Loftsson bjó þar og Sæmund-
ur sonur hans. Í þriðja lið frá Jóni Loftssyni
hitnaði aftur á móti undir Hálfdáni Keldna-
bónda þegar hann dróst inn í ófrið á Sturl-
ungaöld. Hafi Ingjaldur ekki látið gera göng-
in um árið 1011, telur Matthías Þórðarson
mestar líkur á því að Hálfdán Sæmundsson
hafi látið gera þau um 1242 eða skömmu síð-
ar. Sé það á hinn bóginn rétt að bærinn á
Keldum hafi fyrst verið byggður á þessum
stað í tíð Jóns Loftssonar, kemur Ingjaldur
ekki til greina. Um það er hinsvegar ekki
ágreiningur að „jarðhúsið“, eins og slík göng
voru nefnd, er elzta uppistandandi mannvirki
á Íslandi.
Hinn merki fræðimaður, Brynjúlfur Jóns-
son frá Minna-Núpi, vakti athygli á bæjar-
húsunum á Keldum í grein sem hann skrifaði
í Árbók fornleifafélagsins árið 1900. Brynj-
ólfur Björnsson landlæknir fylgdi henni eftir
1912; skrifaði þá grein í Sunnanfara um mik-
ilvægi þess að vernda skálann á Keldum.
Hann hafði fengið til þess hvatningu frá
Matthíasi þjóðminjaverði, sem einnig kom
Skúla bónda Guðmundssyni á Keldum til að-
stoðar við að afla fjár hjá Alþingi til við-
gerðar á bænum eftir jarðskjálftana 1912. Sú
viðgerð fór fram árið 1913.
Leið nú alllangur tími án þess að Keldna-
skáli væri á dagskrá. En 1937 flutti Héðinn
Valdimarsson tillögu til þingsályktunar um
safn „er sýni íslenska sveitamenningu liðna
tímans“. Matthías Þórðarson fékk tillöguna
til umsagnar og taldi að bezt væri að koma
upp slíku safni á vel varðveittum, fornum
bæjum. Nefndi hann bæi norðanlands þar
sem söfn hafa síðan orðið að veruleika,
Glaumbæ, Laufás, Grenjaðarstað og Hóla í
Hjaltadal. Sunnanlands fannst Matthíasi að-
eins einn bær koma til greina: Keldur á
Rangárvöllum.
Skúli Guðmundsson bóndi á Keldum var
stórmerkur maður. Hann hafði ekki aðeins
bjargað jörðinni og húsum hennar undan
miskunnarlausum ágangi sandfoksins, held-
ur hafði hann fullan skilning á gildi hinna
fornu bæjarhúsa og varðveitti þau vel.
Matthías Þórðarson ræddi hugmynd sína við
Skúla og hann tók henni vel og vildi selja rík-
inu hin fornu hús á Keldum. Enda þótt geng-
ið væri frá sölutilboði drógust kaupin á lang-
inn og var ekki að fullu frá þeim gengið fyrr
en 1942. Bærinn hefur verið íeign og umsjá
Þjóðminjasafnsins síðan 1947.
Smávægilega var dyttað Keldnabænum
eftir að hann var orðinn ríkiseign, en það var
þó ekki fyrr en 1961 að húsin voru tekin til
rækilegrar viðgerðar. Verkið unnu þeir Sig-
urður Egilsson frá Laxamýri og Guðmundur
Þorsteinsson frá Lundi, en Þjóðminjasafn Ís-
lands hefur staðið að öllum viðgerðum á
Keldum. Þar á meðal voru umfangsmiklar
viðgerðir á árunum 1969–1975 og aftur á síð-
ustu árum.
Bærinn var farinn að láta á sjá 1997. Hjör-
leifur Stefánsson var þá minjastjóri Þjóð-
minjasafnsins og beitti hann sér fyrir um-
fangsmiklum viðgerðum og rannsóknum sem
ennþá er ekki að fullu lokið.
Helztu heimildir:
Keldur á Rangárvöllum eftir Vigfús Guðmundsson.
Keldur á Rangárvöllum, Rannsóknarskýrslur 1999 eftir
Þór Hjaltalín. Lesbók Morgunblaðsins 1932. Íslensk
byggingararfleifð II eftir Hörð Ágústsson. Jarðgöng á
Keldum, Grein eftir Þór Hjaltalín í tímaritinu Goðasteini
2000. Aðstoð: Þór Hjaltalín, Ragnheiður Traustadóttir
og Guðrún Harðardóttir á Þjóðminjasafni.
Höfundur er blaðamaður.
Ljósmynd/Þjóðminjasafnið, Þór Hjaltalín
Sumarið 1998 voru jarðgöngin rannsökuð. Hér er búið að taka jarðveginn ofan af þeim og sést
þá vel þykkt hans. Við þessa rannsókn fannst rétt stefna ganganna fram úr lækjarbakkanum en
áður hafði Matthías Þórðarson grafið tilgátugöng lítið eitt of austarlega. Næst á myndinni er
Guðmundur Ólafsson, deildarstjóri fornleifadeildar Þjóðminjasafnsins, en fjær er Kristinn
Schram, nemi í þjóðfræði. Steinsteypt þak var síðan sett á göngin.
Morgunblaðið/Gísli Sigurðsson
Inni í skálanum var allt á öðrum endanum síðastliðið sumar, þar sem viðgerð stóð yfir. Við staf-
ina á hinum upprunalega Keldnaskála, burðarstoðirnar hægra megin, hefur einhvern veginn ver-
ið hægt að komast út úr bænum í gegnum jarðgöngin. Það er einungis tilgáta að göngin hafi
verið falin á bak við lokrekkju.