Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.2001, Page 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. FEBRÚAR 2001
analegri hugmyndafræði okkar og jafnvel sá
fjarstæði og ævintýralegi heimur sem Wals-
er fær nasasjón af í viðtali sínu í upphafi
bókarinnar er orðinn að raunveruleika.
Í samræmi við lögmál ævintýranna lætur
Carter söguhetju sína Fevvers rata í ótrú-
legar raunir þar sem öll sund virðast lokuð.
Eina undankomuleiðin er á mörkum fantas-
íunnar þar sem Fevvers bjargar lífi sínu
með því að stökkva um borð í pínulitla leik-
fangalest í gotneskum heimi ævintýralegra
leikfanga. Lestin verður raunveruleg í einu
vetfangi og Fevvers hittir allt fjölleikahúsið í
vögnunum. Saman heldur allur hópurinn á
fleygiferð áleiðis til Síberíu. Frásögnin hefur
þar með ekki einungis skarað menningarleg
og landfræðileg mörk, heldur einnig mörk
raunsæis og fantasíu.
Rök framandi hlutfalla
og ókannaðra vídda
Í upphafi þessarar löngu lestarferðar í
gegnum Síberíu fer Fevvers að leiðast
óheyrilega og hún reynir því að láta Lizzie
„flýta svolítið fyrir hlutunum“ eins og svo oft
áður. En Lizzie aftekur að fikta við gang-
verk tímans af svo léttvægum ástæðum sem
hreinum og klárum leiðindum. Fevvers fer
því að velta fyrir sér eðli heimilisgaldra
Lizzie. Það kemur í ljós að undraverð þekk-
ing Lizzie á aðferðum til að láta hluti
minnka og stækka var að öllum líkindum
lykilatriði í undankomu Fevvers í leikfanga-
lestinni: „Því ekki það?“ hugsar Fevvers
með sér. „Þú myndir ekki trúa hverju fóst-
urmóðir mín getur áorkað þegar hún ein-
beitir sér að því! Lætur hluti skreppa saman
eða stækka, klukkur hlaupa á undan manni
eða á eftir eins og líflega hunda. En það eru
rök á bak við þessa hluti, einhver rök hlut-
falla og vídda sem ekki má fikta við, sem
hún ein geymir lykilinn að á sama hátt og
hún geymir lykilinn að úrverkinu hennar
Nelson í handtöskunni sinni sem ég má ekki
snerta.“
Handtaska Lizzie, eins og taska Mary
Poppins, virðist því geyma lykil að öðrum
víddum. En Fevvers hefur rökréttar skýr-
ingar á þessum töfrabrögðum varðandi tím-
ann. Hún lýsir þeim sem einföldum undra-
verkum sem aðeins koma okkur á óvart
vegna þess að við búum ekki yfir nægilegri
vitneskju til að skilja um hvað málið snýst:
„Hvað myndir þú halda þegar þú sæir brauð
rísa, ef þér væri ekki kunnugt um ger?“ spyr
Fevvers lesandann. Rétt eins og Ouspensky
færir hún áhersluna yfir á takmörk skilnings
okkar, fremur en á framandleika fyrirbrigð-
isins.
Þar sem Fevvers er þegar orðin svo hugs-
andi og íhugul þegar hér er komið sögu not-
ar Carter tækifærið til þess að leggja
áherslu á frjálsræði og möguleika æv-
intýralegs lífs þeirra á baksviðinu
„handan“ þess hefðbundna, í sam-
anburði við afmarkað „limbó“ venju-
legs lífs. Hún lætur Fevvers draga lest-
arferðina saman í hnotskurn með
myndlíkingu sem túlka mætti sem mynd-
hverfingu fyrir þann hversdaglega raunveru-
leika sem flestir búa við: „Við höfum engan
rétt á því að vera hér, í öllum þessum þægi-
Í
ÞEIM hluta bókarinnar „Nætur í fjöl-
leikahúsi“ sem gerist í Pétursborg,
hefur blaðamaðurinn Walser ráðið sig
til starfa sem trúð í fjölleikahúsi til
þess að geta fylgt hinni vængjuðu
loftfimleikakonu Fevvers eftir á sýn-
ingarferðalagi um framandi slóðir.
Hann hefur stigið út úr sínum eigin
„eðlilega“ veruleika, til þess að taka þátt í
æðstu reynslu sem hægt er að öðlast á sviði
hins karnivalíska – í gervi trúðsins. Í trúðn-
um sameinast allir grundvallarþættir hug-
mynda Mikhaíls Bakhtíns, í blöndu kátínu,
óhófs, smekkleysis og mannvonsku, sem að
lokum leiðir til fulkominnar niðurlægingar
Walsers. Þegar hér er komið sögu er hann
þó ekki lengur leiksoppur tímans eins og á
meðan á viðtalinu við Fevvers og Lizzie stóð,
enda er það ekki lengur nauðsynlegt þar
sem hann er sjálfur hluti „hinnar hliðar“
veruleikans. Það rennur æ betur upp fyrir
honum að samhliða hans fyrri reynslu er
annar reynsluheimur sem hann hafði aldrei
rennt grun í að væri til.
Í lífi sínu sem trúður hefur hann þó ein
forréttindi; „sjaldgæf forréttindi, sem felast
í því að skapa eitthvað undravert, eitthvað
ómetanlegt, úr efniviði útskúfaðrar og lítils-
virtrar tilvistar sinnar. [Trúðarnir] eru þess
megnugir að finna upp sín eigin andlit!
Finna sjálfa sig upp“, eins og stjórnandi
trúðanna, Buffo, útskýrir fyrir Walser og
lærlingum sínum. En þótt Walser hafi stigið
skrefið til fulls inn í „afbrigðilegt“ líf trúðs-
ins er þrátt fyrir allt eins og það líf virðist
raunverulegra en hans fyrra „eðlilega“ líf
sem blaðamaður. Hann er kominn inn í heim
Fevvers þar sem allir marka upphaf ein-
hvers – þar sem allir eru sinn eigin skapari
og allt getur gerst.
Tenging við „raunverulegar“
sögulegar persónur
Í þeim köflum sögunnar þar sem fjölleika-
húsið heldur til í Pétursborg veitir Lizzie at-
hyglisvert mótvægi við framandleika lífsins í
fjölleikahúsinu. Það gerir hún með því að
tengjast á ótvíræðan máta þeim þætti sem
lesendur þekkja og viðurkenna sem hluta
hinnar „raunverulegu“ mannkynssögu. Lizz-
ie, sem er róttækur byltingarsinni á öllum
sviðum, hefur tengsl við mann sem hún hitti
á British Museum í London – væntanlega
Lenin sjálfan – og notfærir sér blaðamanna-
póst Walsers til að senda manninum upplýs-
ingar frá Pétursborg til Englands.
Þessi tenging við „raunverulega“ mann-
kynssögu þjónar ekki einvörðungu sem tæki
til að staðsetja frásögnina í áhugaverðum
tíma út frá sögulegu sjónarmiði, né heldur
sem ráð til þess að gefa sögunni aukinn lit.
Atvikið er fyrst og fremst hluti af frásögn-
inni til að afhjúpa hversu ómarkviss og hvik-
ul sýn okkar flestra er á þann raunveruleika
sem við erum tilbúin að viðurkenna. Því hver
veit hversu margar konur á borð við Lizzie
unnu byltingunni gagn á bak við tjöldin, eða
hvort önnur hver ísbúð í Batterseahverfinu í
London var ekki bara skálkaskjól til að
framleiða fleira en venjulegar „ísbombur“?
(Mágur Lizzie á t.d. ísbúð sem notuð er í
þeim tilgangi.) Þannig bendir Carter enn á
ný á hvernig hægt er að hagræða sögunni og
endurskrifa hana til þess að laga hugmyndir
okkar að nýrri og óvæntri sögusýn. Og það
gerir Carter markvisst með því að gefa öllu
því aukið vægi í verkum sínum sem yfirleitt
er látið liggja á milli hluta, hún spinnur í
þær eyður mannkynssögunnar sem ekki
hafa verið álitnar skipta neinu máli.
Fjölleikahúsið sjálft er staður þar sem
ólíkir heimar mætast og hrærast samhliða,
staður sem er „byggður til þess að hýsa
reglulegar sýningar á sigrum mannsins á
þyngdaraflinu og rökhyggjunni, þar sem
franskt ilmvatn og ilmefni sléttunnar og
frumskógarins renna saman þegar kvölda
tekur, þar sem moskus og deskattailmur er
áberandi sem hinn sameiginlegi þáttur“.
Fjölleikahúsið er eins konar „pars pro toto“
eða „hluti fyrir heild“ yfir allar þær fjöl-
mörgu sögur sem Carter rekur samhliða í
verkinu. Þar er hið gróteska og ógnvekjandi
mikilvægur þáttur í því að storka stofn-
lega munaði, föst á feitum rössunum á fljúg-
andi ferð eftir þessari beinu braut sem við
víkjum aldrei frá, eins og línudansarar í
draumi sem fara yfir óþekkt hyldýpi í fimm
stjörnu þægindum, í gegnum djúpan kjarna
vetrar og þetta óvinveitta landslag. ...Hvað
höfum við verið lengi að mjakast í gegnum
limbó? Eina viku? Tvær vikur? Mánuð? Ár?“
Ginnungagap kyrrstæðs,
frosins frumheims
En það eru þó hreint ekki örlög þeirra í
fjölleikahúsinu „að sitja á feitum rössum á
ferð eftir beinni braut“. Síberíuþátturinn
leiðir söguhetjurnar óvænt inn í algjöra upp-
lausn hins venjulega heims þegar lestin
springur í loft upp á máta sem teljast verður
myndræn vísun í upphaf (nýrra)
tíma; miklahvell. Þar verða
þau öll strandaglópar í
ginnungagapi kyrrstæðs,
frosins frumheims.
Eftir sprenginguna
verður fjölbreytileiki og
afstæði tímans enn aug-
ljósara en nokkru sinni
fyrr. Lizzie týnir
töfratöskunni sinni
á landsvæði þar
sem taskan
hefur hvort
eð er glat-
að þýð-
ingu
sinni.
Henni og Fevvers, ásamt hinum í fjölleika-
húsinu, er rænt af pólitískum hryðjuverka-
mönnum sem vilja að Fevvers gerist tals-
maður þeirra við Viktoríu drottningu. Það er
þó kaldhæðnislegt að hin „áreiðanlegu“ dag-
blöð sem hryðjuverkamennirnir fá upplýs-
ingar sínar úr reynast engu minni skáld-
skapur en góð ævintýrabók. Og þrátt fyrir
að þeir hafi undir höndum nýtískuleg vopn
og skotfæri lifa þessir útlagar eins og frum-
menn í því sem næst algjörri einangrun frá
umheiminum. Þannig er enn og aftur lögð
áhersla á tilvist þeirra sem aðeins eru til á
bak við tjöldin.
Walser verður þarna viðskila við sína elsk-
uðu Fevvers því honum er bjargað úr braki
lestarinnar af öðrum hópi útlaga, kvenna
sem hafa sloppið úr fangelsi þar sem þær
sátu fyrir að hafa myrt grimma eiginmenn
sína. Í fangelsinu ríkti einungis manngerður
tími til að marka skorður daglegs lífs, því
þær voru neyddar til að lifa innilokaðar í
miðri Síberíu samkvæmt Moskvutíma, án
þess að hafa svo mikið sem hugmynd um
hvað náttúrulegum tíma, þ.e.a.s. nóttu og
degi, leið. Tilvera þeirra í fangelsinu mark-
aðist því af algjöru tómi og óbærilegri ein-
veru, þar sem bæði var bannað að eiga sam-
skipti við samfangana og stunda nokkurn
starfa til að hafa ofan af fyrir sér. Einungis
tómið blasti við undir stöðugu eftirliti fanga-
varðarins á meðan „klukkan markaði með
tifi sínu annað líf og annan stað“ og lagði þar
með áherslu á manngerðar skorður tíma-
hugtaksins. Það hefur því táknræna þýðingu
þegar þessar konur brjótast út úr fangels-
inu, að fangavörðurinn skýtur mörgum skot-
um að konunum, en hæfir ekkert nema
klukkuna. Fangavörðurinn „skaut tímann
hreint og beint úr klukkunni, braut skífuna
og stöðvaði tifið að eilífu. Í hvert skipti sem
hún liti á hana þaðan í frá myndi klukkan
því minna hana á þá stund sem yfirráðum
hennar lauk, stund lausnar þeirra sjálfra“.
Kvenfangarnir sleppa úr prísund sinni
með því að sýna samstöðu gegn illu valdi og
það er áhugaverð flækja í frásögninni að
þær skuli verða til þess að finna föður Tíma,
gangverkið úr klukkunni hennar Lizzie, þar
sem hann liggur í snjónum „hrokkinn af
brotnu klukkuhúsinu og smáum tannhjól-
unum“. Í þeim villtu óbyggðum þar sem
þær búa nú hefur faðir Tími misst þýð-
ingu sína, limlestur í snjónum. Þær
ákveða að skilja hann eftir vegna
þess að ein þeirra segir: „Það er
sama hvert við förum, við
þörfnumst ekki fleiri
feðra.“ Walser skilja þær
því að lokum eftir líka,
ásamt fortíð sinni, og
halda sína leið inn í vafa-
sama útópíu án karl-
manna.
Þriðji hópur útlaga
sem kynntur er til sögunnar
í Síberíu eru sjamanarnir,
eins konar töframenn, sem
taka Walser að sér sem spá-
mann sinn. Tilvist þessa
þjóðflokks er algjörlega í
trássi við þann mannkyns-
sögulega raunveruleika sem
tilheyrir opinberri vitund-
armiðju vestrænnar menn-
ingar. Tungumál sjaman-
anna á ekkert skylt við
nein önnur þekkt mál og
menning þeirra er grund-
völluð á gildum sem eru
vestrænni hugsun fullkom-
lega framandi. Hvað varðar
þeirra eigin skilning á sjálf-
um sér er hin frumstæða
útgáfa þeirra af raun-
veruleikanum þó
kaldhæðnis-
lega lík „sið-
fáguðum“
STEÐJI SÖGUNNAR
OG HIÐ Ó-SÖGULEGA
Í þessari seinni grein um bókina „Nætur í fjölleika-
húsi“ eftir Angelu Carter fjallar FRÍÐA BJÖRK
INGVARSDÓTTIR um óvenjulega sögusýn höfund-
arins sem miðar að því að afhjúpa afstæði raunveru-
leikans eins og hann birtist í hefðbundinni vestrænni
hugmyndafræði. Í þessu margþætta skáldverki heldur
Carter því fram að ekki þýði að móta sál mannsins á
steðja sögunnar, heldur verði hreinlega að breyta
steðjanum sjálfum.
Notkun Angelu Carter á klukkunni, sem nefnd er
faðir Tími í sögunni, leiðir markvisst í ljós mann-
gerð takmörk tímahugtaksins.