Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2001, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. FEBRÚAR 2001
Evrópskar refsihátíðir
R
efsingar í Evrópu á sautjándu
og átjándu öld fólu yfirleitt í
sér líkamleg meiðsl og telja
margir að þær vitni um grimm-
úðlegt og frumstætt aldarfar.
Það er þó misskilningur því
réttarfarslegar pyndingar voru
hvorki lagðar á af handahófi né
voru þær útrás grimmdarofsa eða kvalalosta
að öðru jöfnu. Þær voru öllu heldur list eða
tækni sem háð var ströngum reglum og átti sér
forsendu í pólitískri nauðsyn. Þeim var í fyrsta
lagi ætlað að mynda sársauka sem skilgreind-
ur hafði verið fyrirfram og skipað í flókið kerfi
kvalastiga eða sársaukaþröskulda. Innan þess
var dauðinn pynding svo fremi hann væri ekki
aðeins líflát heldur hámark útreiknaðs sárs-
auka sem náði frá afhöfðun er dregið gat
þrautina saman í örskotsstund, um hengingu,
tangarklip og afhöggningu útlima til sundur-
hlutunar. Pyndingum var í öðru lagi ætlað að
tengja saman sársaukastig og alvöru glæps,
enda voru þær skipulagðar út frá því hvers eðl-
is afbrotið var, hver framdi það og gegn hverj-
um. Mælt var fyrir um fjölda svipuhögga í
hverju tilviki, staðsetningu brennimarks,
hvort því skyldi þrýst á enni, vanga eða bak, –
lengd dauðdaga á aftökupalli eða bálkesti,
hvort honum skyldi flýtt eða seinkað, tegund
limlestinga fyrir og eftir andlát, o.s.frv. Pynd-
ingarnar tengdu þannig saman glæp og refs-
ingu, oft á táknrænan hátt, því form meiðsla
eða aftöku vísaði til eðlis viðkomandi afbrots. Í
þriðja lagi voru pyndingarnar þáttur í félags-
legri helgiathöfn sem ætlað var að hreinsa
flekk af samfélaginu eða merkja sakamanninn,
ýmist með öri eða limaláti, merkja hann sví-
virðingartákni. Loks hlutu pyndingarnar að
vera opinberar og fara fram fyrir allra augum.
Hið ofsafengna ofbeldi á aftökustaðnum bar
vitni um sigrandi mátt löggjafans.
Flesta hryllir við athöfnum sem þessum nú á
dögum því þær ganga í berhögg við siðferði
okkar og fagurfræði. Menn spyrja sjálfa sig
hvað hafi valdið slíkri hörku og hafa ýmsar
ástæður verið tilgreindar, svo sem líffræðileg
skilyrði umræddra tíma: hungursneyðir og
farsóttir réðu niðurlögum þúsunda, afskræm-
ing og dauði voru tíðir gestir, líkamlegar ógnir
bjuggu við hvert fótmál. Slíkar aðstæður
kunna að skýra helgiathöfn þar sem dauðinn er
settur á svið í bókstaflegum skilningi og leik-
inn frammi fyrir allra augum, enda eru uppi til-
gátur um að áhorfendur hafi reynt að nema
dauðann á tilfinningalegan hátt og innlima
hann í merkingarheim sinn, gera hann bæri-
legan og merkingarríkan; eða öðruvísi sagt:
þeir vörpuðu ótta sínum við afmyndun og
dauða á líkama sakamannsins, fengu útrás fyr-
ir hann við aftökupallinn. Slíkar skýringar ná
skammt þótt áhugaverðar séu ef sögulegar
staðreyndir eru hafðar í huga. Þannig voru
hegningar hertar mjög í Frakklandi árið 1670
þótt líffræðileg skilyrði hefðu löngum áður
verið verri þar. Raunin er sú að framangreind
helgiathöfn speglaði valdaskipan þar sem vald-
ið, sannleikurinn og líkaminn tengdust órofa
böndum; valdaskipan sem getur kannski
brostið á að nýju hvenær sem er því tilfinn-
inganæmi fólks hefur ekki breyst að neinu
marki á örfáum öldum. Þótt hinn kvaldi og
sundurtætti líkami hafi horfið af torginu,
brenndur eldlegu táknmarki endalausrar sví-
virðu, þótt pyndingalistin hafi breyst og orðið
fágaðri en áður, jafnvel þótt líkaminn sé ekki
lengur skotmark laganna og eign þjóðhöfðingj-
ans, þó að svo sé er manneskjan hin sama og
áður. Dæmin sýna að hún er ávallt reiðubúin
að gleyma síðustu refsihátíð ef svo ber undir.
Í réttarbótum Hákonar konungs 23. janúar
1305 er skýrt kveðið á um meðferð „óbóta-
manna“. Þar stendur skýrum stöfum: „Bjóðum
vér og fullkomlega að vondum mönnum sé
refsað þar sem þeir verða teknir, ef þar er próf
á komið áður, ella sé þeir fengnir í hendur
sýslumanni . . .“ Tekin voru af öll tvímæli um
að þeir sem fremdu níðingsverk væru dauða-
menn, en ákvæði Jónsbókar þykja nokkuð
óljós hvað það varðar. Samkvæmt þeim er sá
maður sem vegur skemmdarvíg eða fremur
níðingsverk útlægur og óheilagur. Að öðru
leyti er refsingunni ekki lýst, heimilt er að
drepa sakamanninn með hvaða hætti sem er.
Hið sama gildir um réttarbótina og er orðfæð
hennar í skarpri mótsögn við málskrúð seinni
lagatilskipana. Nær fjórum öldum síðar, 16.
október 1696, gaf Kristján konungur fimmti út
tilskipun sem auglýst var á alþingi 1750 með
nokkrum viðbótum. Fjallar hún um refsingu
morðvarga eða „grove mordere“ og er í henni
kveðið á um strangari meiðingar en þekkst
höfðu. Því er lýst nákvæmlega hvernig aflífa
skuli morðingja, einkum þá sem bönuðu hús-
bónda sínum, matmóður eða börnum þeirra,
svo og eigin afkvæmi eða ektamaka. Einfalt líf-
látsboð hefur breyst í margþætta líkamsfræði-
lega orðræðu því líflátið sem slíkt er ekki leng-
ur aðalatriðið heldur aðdragandi þess,
dauðdaginn er sundurliðaður og hverjum þætti
hans gefið ákveðið tákngildi, enda endurspegl-
aði refsirétturinn nú rétt einvaldsins til að
heyja stríð við óvini sína, rétt sem var hern-
aðarlegs eðlis því litið var á smávægilega ólög-
hlýðni sem fjandskap við og uppreisn gegn yf-
irvöldum. Afbrotið kallaði á konunglegt ofbeldi
sem var ætlað að yfirstíga hrylling glæpsins og
ljá refsingunni sannleika og vald; það afhjúp-
aði raunveruleika þess sem refsað var fyrir og
gjöreyddi því, – morðið var „endurtekið“ á
leikrænan hátt sem hástig rannsóknarferils og
sigurhátíð konungsvalds.
Skýrt dæmi um þetta er alþingisdómur árið
1729 þar sem fjallað er um óvenju hrottafeng-
inn glæp í Múlasýslu. Skyldi morðinginn Jón
Ingimundarson „missa sitt líf fyrir líf hins
dauða“, Sigfúsar Eirekssonar, en líkami hans
fannst „margsærður með skurðum og stingum
og á háls beinskorinn, sem skrekkilegt er fyrir
Guðs börn að heyra, að ein manneskja kunni so
við sinn sannkristinn náunga að höndla, sem er
sine exemplo nú í voru minni,“ stendur í dóm-
inum. Töldu dómendur að Jón væri verðugur
þess að leggjast á steglu og hjól, „en þar hér í
landi eru hvörki þau meðöl að fá, sem þar til
brúkast, so menn viti, þá ber þó þessi aumi ves-
ælingur Jón Ingimundarson, exemplariter að
straffast vondum mönnum til viðvörunar fyrir
hans ódáðaverk. Því skal hans hægri hönd,
sem hann hnífnum meðhélt og þann saklausa
með myrti, hönum lifandi afhöggvast, þar næst
strax hálshöggvast með öxi hér á þinginu, síð-
an líkaminn grafast á aftökustaðnum, en hans
höfuð þar upp yfir á stjaka setjast, og hin af-
höggna höndin neglist þar undir.“ 1
Markmið þessarar margþættu athafnar var
ekki aðeins að vara við, skapa eftirdæmi, held-
ur var henni ætlað að vekja hrylling með sýn-
ingu þar sem lögmál reiðinnar tók á sig sýni-
lega, blóðuga mynd, þar sem niðurlæging
sakamannsins var mögnuð stig af stigi, og loks
fullkomnuð með líkamlegri eyðingu. Þetta var
með öðrum orðum refsihátíð þar sem laskað
allsherjarvald var endurreist með líkamlegu
afli, jafnvel leikhús því einstök þrep vísa til eðl-
is afbrotsins, hægri hönd morðingjans er
höggvin af, auk þess sem réttlætið eltir hann
út fyrir allan hugsanlegan sársauka. Táknræn-
ar pyndingar sem þessar gegnsýrðu evrópskt
réttarfar á sautjándu og átjándu öld. Oft var
um nákvæmar endursýningar á tilteknum
glæp að ræða enda hefur lagaframkvæmdin
verið kennd við skáldskaparfræði. 2 Saka-
manninum er refsað á sama hátt og með sömu
tólum, jafnvel á sama stað og glæpur hans var
framinn. 3
Íslenskir böðlar
Heimildir um íslenska böðla eru fáar og
strjálar, en ljóst er að embætti þeirra gekk
ekki í erfðir eins og víða erlendis. Einnig er
greinilegt að það hefur iðulega verið falið
ærulausum flækingum og smáglæpamönnum
sem áttu engra kosta völ. 4 Mælt er til dæmis
að Guðmundur sýslumaður Sigurðsson á
Ingjaldshóli (1734–1753) hafi haft fimm sýslu-
böðla sem um var ort:
Greipur, Þorgils, Geiri og Jón,
gamall kagar hundur,
þessir allir flakka um frón,
fimmti er Sæmundur. 5
Árið 1624 var kynntur á Öxarárþingi dómur
Ara Magnússonar í Ögri um „þann fáráða stór-
brotamann Hildibrand Ormsson og þá fáráðu
stórbrotakonu, Sesselju Jónsdóttur, systur
konu hans, er hann féll með“. Hafði Ari látið
dóm ganga sem „á víkur, að maðurinn mætti á
lífinu náðast og vera böðull“. Jafnframt hafði
hann náðað konuna vegna þess að hún hafði
barn á brjósti. Höfuðsmaðurinn Holger Ros-
enkrantz þóttist hins vegar „ekki annað mega
gera“ en að bæði ströffuðust eftir Stóra dómi,
og var þessi „fáráði, fátæki maður“ tekinn þeg-
ar í stað af lífi eftir því sem stendur í alþing-
Flesta hryllir við athöfnum sem þessum nú á dögum því þær ganga í berhögg við siðferði okkar og fagurfræði. Menn spyrja sjálfa sig hvað hafi valdið
slíkri hörku og hafa ýmsar ástæður verið tilgreindar, svo sem líffræðileg skilyrði umræddra tíma: hungursneyðir og farsóttir réðu niðurlögum þús-
unda, afskræming og dauði voru tíðir gestir, líkamlegar ógnir bjuggu við hvert fótmál.
„Böðullinn var ... fyrirlitinn utangarðsmaður
líkt og hinn dæmdi, hluti af refsihátíð, tákn í
heimi grimmdar, holdtekja ofbeldis sem menn
töldu nauðsynlegt en hryllti samt við.“
BLÓÐ-
SKURÐIR OG
VALDAVÉLAR
BÖÐLAR Í SÖGN OG SÖGU
SÍÐARI HLUTI
„Leysið þið manninn, piltar.“
Guðmundur Sigurðsson, sýsluyfirvald á Ingjaldshóli
E F T I R M AT T H Í A S V I Ð A R S Æ M U N D S S O N